L06ISCH l/OORDEN BOEK J.VERCOULU PH VERMEULEN

572 Pages·2007·42.41 MB·Dutch

.VERCOULUE
L06ISCH
l/OORDEN
BOEK
J.VERCOULU
P.H. VERMEULEN
DE ACADEMISCHE BOEKWINKEL N«
jH.VERMEULEN
«MSÎEI
BEKNOPT
ETYMOLOGISCH WOORDENBOEK
DER
NEDERLANDSCHE TAAL

BEKNOPT
ETYMOLOGISCH WOORDENBOEK
DER
NEDERLANDSCHE TAAL
DOOK
J. VERCOULLIE
PKOFESiSOR IN DE NEDEKLAXPKC'HE PHILOLOGIE 'ΙΈ (iEST
DERDE VERBETERDE EN ZEER VEKMEERDERDE UITGAVE
'S-GKAVENHAGE GENT
MAR Τ 1N U S N IJ H O F F VAN RYSSELBERGIIE & ROMBAUT
1925

ΙΝΉΟϋΌ
Voorrede VII
Overzichtstafel der Indo-Germaansche talen Χ
Vergelijkende tafel der klanken XII
Lijst der verkortingen XIV
Teekens XVI
Verklaring van eenige vakwoorden XVI
Verbeteringen XVIII
Niet duidelijke letters , - . . XIX
Drukfouten XXI
BEKNOPT ETYMOLOGISCH WOORDENBOEK DER NEDEELANDSCHE TAAL . . 1
ETYMOLOGISCHE INVENTARIS DER NEOERLANDSCHE TAAL
Eigen Goed
Indo-Germaansch 413
West -Indo -Germaansch 423
Italo-Kelto-Germaansch 427
Italo- Germaansch 428
Kelto-Germaansch 429
Kelto-Romano-Germaansch 429
Romano-Germaansch 529
Noord-Europeesch -f Italisch 430
Noord-Europeesch + Keltisch 430
Noord-Europeesch 431
Germaansch 432
W7estgermaansch 436
Continentaal Germaansch 438»
Nederduitsch-Neder] andsch 440
Uitsluitend Noderlandsch 440
Ontleend Goed
Keltisch 442
Grioksch 442
v. — E. w. 1 * .
VI INHOUD.
Klassiek Latijn 443
Middellatijn (Romaanseh) 446
Fransch 447
Italiaansch 453
Spaansch-Portugeeseh 453
Hoogduitsch 454
Nederduitsch 455
Engelsen 455
Skandinaafsch 456
Friesche woorden of Ndl. woorden in Frieschen vorm 456
Slavisch 456
Magyaarsch 457
Ziganisch 457
Hebreeuwse!) 457
Jodenduitsch en Bargoensch 457
Arabisch 457
Perzisch 45S
Turksch 458
Indisch 458
Chineeseh 458
Maleisch 459
Afrikaanse!) 45!)
Australisch 45:'s
Amerikaanse!) 4 5;)
Vormingen uit Eigennamen 4<i0
Klanknabootsingen J..j
LÏ.JSTEN DICK IN ЫЕТ WOORD .КОК ІМΚ VOOHKOJlK.Nm; (ÎKiKK'SCUE, LA-
TIJNSCHK, FKANSCHK, EX(jELS('H!J EN DlTITSCHE WOORDEN (S) . . .
Griekse!) (mot Niouwgriekseh ) 4·'4
Latijn (met italische dialecten en Middeliatijn ) 471
Franse]ι (ook Oudfransch en dialecten) 487
Engclsch (ook dialecten) 504
Duitsch (ook dialecten) 521
LIJST DER FRANSCHE WOORDEN DIE AAN DE GERMAANSCHE TALEN ONT­
LEEND ZIJN 487
(1) Om ruimte to sparen, zijn in deze lijsten de homoniemen niet uiteenge­
houden ; zie b. v. bière in de Fransche, of last in de Engelsclie lijst.
VOORREDE
De eerste druk van dit boek verscheen in 1890, de tweede in 1898 ; een derde
had in 1910 moeten verschijnen, maar is, door allerlei omstandigheden, eerst
nu mogelijk geworden.
Uit de voorredenen der twee voorgaande drukken wil ik hier alleen het
gedeelte herhalen dat inlicht over doel en inrichting van het boek :
« Het doel en het nut van dit boek blijken uit den titel. Die titel immers
is zooveel als een antwoord op de twee vragen : welke woordenschat werd behan
deld? hoe geschiedde de bewerking?
De te behandelen woordenschat was niet gemakkelijk vast te stellen. Immers,
moest ik mij beperken tot den zuiver modern Nederlandschen taalsehat in den
engsten zin, of al de woorden opnemen die den taaivoorraad van den beschaafden
Nederlander uitmaken.
Alleen de woorden opnemen die echt Nederlandsch taaigoed zijn, ware de
strenge toepassing geweest van een beginsel. Dit zou den gebruiker van het boek
verwittigd hebben, dat al wat niet opgenomen werd, van vreemden oorsprong is.
Maar daaraan heeft hij niet genoeg.
Aan den anderen kant was het niet noodig al de gebruikelijke vreemde woorden
te ge van.
Ik heb dan den te behandelen woordenschat volgender wijze bepaald :
1. al de woorden die echt Nederlandsch zijn;
2. de vreemde woorden die naar het Nederlandsch taaieigen vervormd zijn;
3. de vreemde woorden,waarvan de oorsprong niet duidelijk te herkennen is;
4. zulke woorden, die om een of ander reden merkwaardig zijn, als daar zijn
sommige verouderde woorden, dialectwoorden en woorden van den interna
tionalen taalsehat.
Ik nam tot gidsen in mijn keus de Woordenboeken van Van Dale (Manhave ),
Kramers en Van de Velde-Sleeckx.
De wijze van bewerking is een navolging van Skeat's methode in zijn Concise
etymological Dictionary of the English language (Londen, 1882 en v.). Ik wilde
een boek maken voor den onderwijzer, den leerling van de hoogste klassen
onzer middelbare onderwijsgestichten en den beschaafden man.
Alle discussies en opgaven van bronnen liet ik weg, om alleen resultaten te
geven.
Ook heb ik vermeden, inbreuk te maken op het gebied van de Spraakkunst.
Daarom werden alleen de enkelvoudige woorden (primitiva) opgenomen, met
een uitzondering nochtans voor deze samenstellingen en afleidingen, waar-
ν ι π VOORREDE
van de ontleding niet duidelijk is, of waarvan de elementen niet afzonderlijk in
liet boek voorkomen, of waarbij een en ander op te merken valt.
Daarom ook werden van de affixen alleen behandeld de prsefixen en deze
suffixen die eens afzonderlijke woorden geweest zijn. Alle andere afleidings- en
buigingssuffixen zijn weggebleven, alsook de ontworpen geschiedenis der klanken.
De hoofdtijden der sterke werkwoorden vielen insgelijks weg, ofschoon naar
het algemeen gebruik de andere afleidingen met klankverwisseling (ablaut) een
plaats kregen. ;
Geene onregelmatige buigingsvormen werden vermeld, tenzij als ze op een
ander grondwoord berusten, als beter en goed, wij en ons, ben, is. wezen en zijn.
Hier nu een woord over de inrichting der artikels.
Om in do kleinste ruimte zooveel mogelijk te geven, heb ik mij van den télé
gramme nstijl bediend ; tevens heb ik veel gebruik gemaakt van verkortingen en
symbolische teekens. Toch geloof ik, dat ik zonder inspanning kan verstaan
worden.
Tk heb ook niet geaarzeld vreemde vakwoorden te gebruiken, omdat die als
geijkte uitdrukkingen een vaste be teekenis hebben.
De homoniemen zijn uiteengehouden door middel van cijfers ; daarbij zijn
hunne beteekenissen aangegeven, hetzij door een Nederlandsch synoniem, of,
om een lange omschrijving te vermijden, door de Eransche vertaling en niet,
zooajs het in dergelijke gevallen gewoonte is, door de Latijnsche, die voor veel
gebruikers zonder nut zou geweest zijn.
Elders worden de beteekenissen niet aangeduid, zelfs niet bij de vreemde
woorden, waarmede Nederlandsche wooiden verwant of waarvan ze afgeleid
zijn, tenzij als die beteekenissen te veel van de Nederlandsche afwijken of de
aanduiding er van de etymologie klaarder maakt.
Eveneens, en juist omdat ik geloof dat de etymologie van een woord niet alleen
zijn oorsprong moet vaststellen, maar ook zijn beteekenis moet helpen bepalen,
heb ik ettelijke woorden opgenomen, wier oorsprong, hoewel anders klaar,
slechts begrijpelijk wordt als men de reden der overdrachtelijke beteekenis kent'
a's b. v. Adamsappel, bloedarm. stokoud. Om die reden zijn ook vele spreek
wijzen en geijkte uitdrukkingen opgenomen, als boter tegen de galg, een riem
onder het hart steken.
Hij een woord van vreemden oorsprong heb ik mij niet tevreden gesteld met
de onmiddellijke etymologie op te geven, d. i. het vreemde woord aan te duiden
waaraan, het ontleend werd ; ik achtte het ook tioodig, voor zoo ver ik kon, de
middellijke etymologie aan te duiden, de etymologie namelijk van het vreemde
woord zelf. Het gaat niet aan, te zeggen zooals Kluge in zijn Etymologisches
Wörterbttrch der IPutschen Sprache : kaper aus ndl. kaper, karte nach frz. carte,
koffer aus frz. coffre, kor/rithe, aus frz. coHit the, mai hier aus frz. manière, meute aus
frz, meute, )niene aus frz. mine, norem,l>er schon spät mlid. november, noiAze aus
spät mhd. itorize, aovieius, rampe nach frz. rampe, enz., enz. Schmitz, Encyclo
pédie, 1, 28, heeft gelijk, als hij zegt : < Ungenügend is ζ. Η. das Verfahren unserer
VOORREDE IX
Etymologen, wenn sie uns sagen : » franz. contempler, engl, to contemplate, vom
lat. contemplari (Scheler, Littré, Latham). » Sollen wir uns bei dieser Auskunft
beruhigen und uns bei einem solchen Wortkörper wie contemplari nichts weiter
denken'? » En Skeat gaf in zijn twee Woordenboeken het goede voorbeeld. Ik
heb het dan ook gevolgd.
Een lijst van Verbeteringenen Toevoegsels volgt onmiddellijk op deze Voor
rede (1 ). Ik verzoek den gebruiker van het boek, in zijn exemplaar de plaatsen
aan te teekenen waarbij de wijzigingen behooren, om, bij gelegenheid, van hun
bestaan verwittigd te zijn ».
De derde druk telt nagenoeg 70 blz. meer dan de tweede. Als ik nu zeg dat
weinig artikelen uitvoeriger geworden zijn, dan zal de lezer beseffen dat de
behandelde woordenschat omvangrijker geworden is. Daar het nochtans niet te
verwachten is, dat men de tweede uitgave van vóór zes en twintig jaar ter ver
gelijking zal bijhalen, is het niet noodig de verschillen nader te bepalen.
In afwachting dat deze derde druk verscheen, heb ik een reeks etymologische
studiën uitgegeven. Het zijn de volgende : pruimedant, pijpegale, toelast (Mélan
ges Paul Fredericq, 1904); Vlaanderen, Vlaming, emmerappel, aagtappel, amme-
laken, veinzen, maatjespeer, 2. gul, 2. das, estaminet, gansch,pril, fut, boerkoozen of
perkozen, (visch)mijn, hocuspocus, hottentot, liplap, leus, haring, de plaat poetsen,
Sara-leven, pistolee, kadetje, baaizout, bakbeest, bakkes, bargoensch (Bulletins de
1'Académie royale de Belgique, 1903-08); jak, jas, kwidam, kwibus, kivant, laudate
(Volkskunde, 1914); kabouter, pantoffel, duffel, stof, Fransche titel, spinaal,
sinaasappel, pree, paardje & paardeken, weegbree, boetje & boeten, beieren, bivak,
l.spek, kavesse, kuit, mol, dobbelen, aat &oot,roopaard, katrol, larie f arie, hij is om
zeep, 't is boter tegen de galg, heilbot, tarbot, carnaval, hansworst, harlekijn, versette
mouwen, kersen van den ambachten, sander, sakkerdaan, samoreus, schale, schaver-
dijnen, schavuit, schaveelen (Verslagen en Mededeelingen van de Koninklijke
Vlaamsche Academie, 1919-23).
In dit verband .mag ook gewezen worden op de volgende artikelen uit het
Woordenboek : 1., 2. & 3. aard, advocaatje, albatros, arduin, bastiaan, beelen,
beunhaas, '.]. bok, bruiloft, casinobrood, deuvekater dood van Ieperen, flamin
:
gant, flamingo, fraai, garnaal, gek, geus, goochelen, gorlegooi, goverzeil, 1. griet,
guit, 2. hengst, hoossard (blz. XVIII), kammer (Gambrinus), kavalje, keppe,
kieskeurig, koortabelle, kraakporselein, krakeel, kroeg, krotje, kwakzalver, laarzen,
lamijne, liebaard, 1. lier, loop, laite, lutte, meisje, mikmak, minne (biz. XVIII),
2. moor, musia, okshoofd, oog, piot, plee cfc pleti, puts, putger, robbedoes, roemer,
rut, ruzie, schabletter, schampevie, 1. schouw, Sinterklaas (Tijdschrift v. Leiden,
XXXIV"), smoel, steur, stoepje, stokvisch, vollaard, warnen (blz. XVIIIj,
wichelen, wolverlei.
•]. VKLXOULLIE.
(1 ) In deze 3e uitgave blz. XVIII en v.