L. Annaei Senecae Tragoediae

509 Pages·2009·5.172 MB·Latin

by  Otto Zwierlein, Lucius Annaeus Seneca

SCRIPTORVM CLASSICORVM
BIBLIOTHECA OXONIENSIS
OXONII
E TYPOGRAP HEO CLARENDONIANO

L. ANNAEI SENECAE
TRAGOEDIAE
INCERTORVM AVCTORVM
HERCVLES [OETAEVS]
OCTAVIA
RECOGNOVIT
BREVIQUE ADNOTATIONE CRITICA INSTRVXIT
OTTO ZWIERLEIN
OXONII
E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO
14
Printed in Great Britain
on acid-free paper by
CPI Group (UK) Ltd,
Croydon, CR0 4YY
PRAEFATIO
Senecae tragoedias denuo edituro qui codices quibus
necessitudinibus coniuncti fundamento esse debeant,
quae florilegia accedant, quae fides personarum titulis
sit habenda, quae ratio in rebus orthographicis sequenda,
in prolegomenis seorsum emissis expositum est.! hic
sufficiat paucis de indole huius libri praemissis codicum
stemma iterare et in siglis enarrandis, ubicumque in
rem esse uideatur, nonnulla adicere, quae cuiusque
manuscripti propria sunt.
Codices primarios, quibus textus innititur, omnes
ipse contuli. quos in duas familias discedere dudum
constat; quarum cum altera, si excerpta Thuanea
praetermittimus, solo Etrusco (I) repraesentetur, eius
lectiones proprias plenius referre par erat. stirpis À testes
P, T, G (quiliber Octautam tantum exhibet), C, S, V raro
singuli citantur, sed plerumque ipse hyparchetypus A,
cuius lectiones recuperantur ex consensu exemplarium
PTG (i.e. 8) et CSV (i.e. B), uel ex 8 et C (uel S uel V) uel
ex B et P (uel T uel G). omnes integros stirpis 4 codices
aetate antecedunt Helinandi a Monte Frigido excerpta
tragoediarum ante annum 1204 e collectione Francogal-
lica quadam uersuum memorabilium ad exornandum
chronicon illud uniuersale desumpta, quae nuperrime in
lucem protracta sunt. cum tamen ex lis excerptis ne
unam quidem lectionem (ineptiis neglectis) lucremur
quae nondum innotuerit per codices P et T, praecipuos
testes hyparchetypi à a quo collectio illa pendet, si
! Prolegomena zu einer kritischen Ausgabe der Tragódien Senecas (Abh. Akad.
Mainz, Geistes- und Sozialwiss. Klasse Jg. 1983, Nr. 3) (Wiesbaden 1984).
V
PRAEFATIO
has trecentas nonaginta fere 'exceptiones'? iterum hic
enumerarem, oleum et operam perderem. ideo lectorem
ad Proleg. pp. 133 sqq. delego, ubi plenum conspectum
eorum uersuum qui in florilegiis et excerptis traduntur
delineatum inueniet.
Fabularum ordinem in editionibus usitatum mutare
nolui, quamquam Octauia (paulo post Neronis mortem
in lucem edita) in hyparchetypo A, quo uno fonte ad nos
peruenit, ante Herculem Oetaeum collocata fuerat et re
uera prior fuit, cum Hercules Oetaeus saec. iied. uel
Iuuenalis temporibus, certe post Silium Italicum
composita sit, ut in commentario critico quem breui
proditurum spero? demonstraui. ut in tragoediarum
ordine sic in titulis duae recensiones ualde inter se
discrepant, cum Etrusci antiquitatem redolens traditio
(Hercules, Troades, Phoenissae, Medea, Phaedra, Oedippus,
Agamennon [sic], 7 hyestes, Hercules) in A nouo ordini et
titulis partim epicis carminibus aptioribus cesserit:
Hercules. furens, Thyestes, Thebais, Hippolytus, Oedipus,
Troas, Medea, Agamemnon, Octauia, Hercules Oetaeus. mihi
quidem persuasum est eundem redactorem, cui Phoenis-
sarum fragmentis Thebaidis inscriptio aptior uisa est,
etiam titulos Herculis furentis. et. Herculis. Oetaei. ex-
cogitauisse, ut prima et ultima (altera Senecae, altera
Anonymi) fabula, quarum utraque Hercules inscripta
fuerat, in idem tragoediarum corpus coactae melius
dinosci possent.
Ex iis, quae de anapaestorum discriptione in Proleg.
pp. 182sqq. exposui, elucet et sententiarum circuitus
? Quot cuiusque tragoediae uersus Helinandus in eo libro attulerit, ex hac
tabella cognoscetur: Hf 54, Tro 5o, Phoen 11, Med 33, Phae 75, Oed 20, Ag 48,
Thy 88, HO 11.
3. Kritischer Kommentar zu den Tragódien Senecas, Stuttgart 1986.
vi
PRAEFATIO
persaepe tribus metris decurrere et singulas codicum
lineas iterum atque iterum tria metra amplecti. quibus
perpensis facile inducaris ut credas Senecam non solum
sententiam sed etiam numeros modo duobus modo
tribus metris deducere et quasi concentum uersus
sensusque efficere solitum esse. sed cum haud paucos
eorum qui in codicibus inueniuntur trimetrorum non
auctori sed librariis tribuendos esse constet, cautius me
acturum duxi si ubique pro trimetris uel dimetros cum
monometris uel monometros cum dimetris coniunctos
redderem, qua ratione discriptos uidemus, ut clausulas
praetermittam, hos uersus: Phae 1132sq. in «w; Phae
37^ sq., Ag 310-87 (nec eos quidem omnes recte) in £;
Hf 1i10sq., Phae 966sq., 1142sq., Oed 157sq., Thy
842 sq., 876 sq., 880 sq., Oct 195q., 57 sq., 60sq., 63 sq.,
778Q., 81 sq., 2015q., 654sq., 656sq., 659sq., 683 sq.,
811 sq., 816sq. in 4. qua dispositione uoces urrago (Ag
667, ubi A trimetrum zec tu quamuis dura uirago patiensque
mali exhibet), imago (Oct 683), Vlixe (Tro 707) uersus
finem sortitae magis idoneam sedem tenere uidentur,
cum uix credi possit ictu anapaestici metri longas fieri
syllabas suapte natura apud Senecam breues (de uirago
cf. Tarrant 371 sq., de Vlixe Housman ii 835); quam-
quam et in anapaestorum ordine, in quo dimetri
cum trimetris et interdum monometris coniungerentur,
horum uerborum mensurae satisfacere liceret.
Versuum numerationem, quantum fieri potuit,
Gronouianam retinere studui. quod ut assequerer, com-
pluribus monometris (et paucis uersiculis polymetris)
punctum in margine appinxi, quo indicarem, hanc
lineam una cum praecedenti pro uno uersu (plerumque
trimetro anapaestico) numerandam esse. si talem mono-
metrum uel uersiculum designari opus est, puncto ad
vii
PRAEFATIO
umerum numeri praecedentis apposito apte citabitur
(uelut Hf 157* praemia dextra).
Orthographica ex apparatu in Appendicem relegaui,
nullius momenti minutiis ne illic quidem locum concessi.
quae editiones uel commentationes in adnotatione
critica per compendium notantur, tabulae huic prae-
fationi subiunctae ope facile inuenientur. id moneo
lectiones sub Ascensii uel Auantii nomine enotatas non
omnes pro eorum ipsorum coniecturis habendas esse,
cum Auantius in epistula dedicatoria editioni Aldinae
praemissa profiteatur Senecae tragoedias a se ueterum
exemplarium collatione auxilioque recognitas atque
emendatas esse idemque de lodoco Badio Ascensio
colligendum sit ex uariis lectionibus commentario
insertis. hic non proprio tantum fretus studio atque
acumine Senecae tragoedias pristinae ut dicit integritati
restituit, sed per exactissimi iudicii uiros post Auantium
et Philologum: D. Erasmum Roterodamum, Gerardum
Vercellanum,? Aegidium Maserium'; praeter quos in
* Vide adnotationes Badii ad Hf 268, Tro 197, 1143, Phae 416, 428, HO
1849, Oct 249 ('alij legunt"), Phoen 122, 456, Med 243, Phae 428, Oed 285, Ag
471, 671, HO 1792, 1996, Oct 731 ('sunt qui legant), Phae 1124 ("legitur
uulgo"), Med 201 ('dicitur etiam"), Oct 858 ('inueni scriptum"), Oed 980
('alij'), Hf 268 (*nonnulli'), Oct 391 (quidam), Hf 269 ignauum . . . sic melius
quam ignarum legas, Phoen 509 non arua, aut ut Daniel legit arma, 632 sors . . .
aut fors, Med 715 discussit aut decussit, 901 paruae aut purae, Phae 185 potiens
(melius quam Potens . . .), Oed 9o2 suam aut potius suum, Ag 137 deiectus aut
deuictus, Thy 58 ecquando aut et quando, HO 307 recedit . . . aut resedit aut residit,
Oct 795 ora aut aera. uel maximo autem documento sunt Ascensii com-
mentationes ad HO 1849 ('. .. dicamus ergo cum melioribus codicibus, olim")
et 1969 (hi autem duo uersus non in omnibus exemplaribus habentur,
suntque mutili, sicut opinor reponendi).
5 Cui subinde Hieronymus Aleander adfuit; uide exempli gratia Ascensii
commentationem ad Tro 1143: *. . . itaque Hieronymus Aleander uir facile
doctissimus, Gerardum Vercellanum, cuius in hac recognitione industria
acrique iudicio utimur, monuit Perituram adulant legendum . . .", .
viii
PRAEFATIO
commentario adnexo G. Bernardini Marmitae Par-
mensis et Danielis Gaietani Cremonensis explana-
tionibus usus est nec non aliorum doctrinam ex
libris adhibitis in consilium uocauit uelut Laurentii
Vallae, Euantii,? Iacobi Bononiensis.* ubicumque igitur
Ascensium uel Auantium laudo, eis deberi codicum
potius lectiones quam coniecturas iudico, tamen ut et
ipsos nonnulla excogitasse non negem.? uidetur autem
Auantius aut similes Ascensianis codices ante oculos
habuisse aut ipsam Badii editionem;!^ haud enim
paucae lectiones hucusque Auantio attributae iam
apud Ascensium extant, quas modo ex 'antiquario
codice! Danielis profluxisse (ut illud frouecta in. Oct
5 Vide adnotationes ad Phoen 456 (sunt qui legant matrem pace idque
ornatius cum Valla putent"), Phae 180 'et remeat appetens aut melius expetens (ut
Valla docet) frustra', HO 1857 'Agedum (quod utriusque numeri adnotauit
Valla et bene: nam et hic pluraliter ponitur).
* Vide ad Phae 428: 'sunt tamen qui legant audire, alij audere, Euantius
ardere" .
* Vide ad Oct 916: *'Iacobus Bononiensis quia graece dyov scribitur,
diuisis syllabis Aedon non Aedon [sic] censet legendum."
? Exemplo esse potest Med 660, ubi crimini poenas patrio pependit Ascensius
imprimi iussit hac cum adnotatione: 'erat autem hic uersus inuersus sed
restitui eum.' quanta autem prudentia et circumspectione tradita seruauerit,
ex eius commentatione ad Oct 391 concludi potest: *quidam' inquit
*hunc uersum reponentes et magis ad metrum quam ad sensum uidentes
reposuerunt: qui se ipse nescit. Maserius autem docte monuit legam: qui sic
senescit. ego uero qui nihil quid (quod Reeve) tolerabile putem mutandum
censeo, multo minus hunc textum quem argute sane positum crediderim
mutatum uelim sed distinctum, ut fit (sit uel fiat Reeve) Qui se senescit, non Qui
sese nescit."
!? Quibus potissimum ex numero recentiorum, qui ad nos uenerunt,
Badius usus sit, aliis inuestigandum relinquo. quo in munere usui esse
poterunt Ascensii lectiones singulares uelut ubi Melanes super aequales (Phae
13), poena grauior sedeat usto coniugis socero mei (Med 746), festinus intermissa
libare oscula (Oct 731), carmina finiens (HO 1080), cui potest solum decus esse regni
(HO 1591), mundus sonat ecce summus (HO 1595).
ix
PRAEFATIO
317), modo ab Erasmo Roterodamo (ut illud expiabit
in Oct 859), modo ab Aegidio Maserio (ut illud
Crispinus, in Oct 731) repositas esse ex Ascensii com-
mentario comperimus.
In labore difficili et paene infinito multi mihi
benignissime subuenerunt, imprimis B. Axelson, uir
sermonis et indolis Annaeanae peritissimus, qui quot
locos iniuria Fortunae, scriptorum incuria foede cor-
ruptos quam acri ingenio felicissime emendauerit,
singulae fere paginae clamant. quem paulo antequam
hoc opus absolueretur mortem obisse ualde dolemus.
multum opitulati sunt M. Coffey, H. Tránkle in
pensitandis lectionibus, M. D. Reeve, N. G. Wilson
in rebus ad librariorum et codicum rationem per-
tinentibus. femina egregia A. de la Mare, oculatissima
et artis palaeographicae tam gnara quam qui maxime,
in aetate codicum enucleanda hebetudinem meam
identidem subleuauit, A. P. MacGregor librorum
manuscriptorum Senecae tragici, quotquot in qua-
cumque orbis terrarum bibliotheca tam felix quam
sagax indagauit (sunt autem circa quingentos), tabulam
libenti animo mihi suppeditauit,? E. R. Smits de
'exceptionibus' Helinandi a Monte Frigido humanis-
sime certiorem me fecit, antequam éppgauov illud prelis
imprimendum committeret? item R. ]J. Tarrant
! Quo loco Daniel eum codicem (quem ad Oct 131 'uetustissimum*
dixerat) *uel dextra Senecae uel eius tempestate descriptum fuisse! putat—
mirum in modum, cum illud exemplar et metro et sensu refragante in Tro 423
temere pro timere, in Ag 429 primas prorae pro prima prora exhibuerit, in Oct 131 et
927 sensu repugnante nutrix uel fer quam tradiderit.
1? Haec tabula commentationi cuidam de manuscriptis Senecae tragici
("The Manuscripts of Seneca Tragicus: A Survey") adnexa in uasta illa serie,
quae Aufstieg und .Niedergang der rümischen Welt inscribitur, publici iuris futura est.
13? Vide nunc E. R. Smits, *Helinand of Froidmont and the A-Text of
Seneca's Tragedies', Mnemosyne iv 36 (1983), 324-58.
X