kurtubî tefsġrġ‟nde kırâat olgusu

303 Pages·2009·2.67 MB·Turkish

ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

TEMEL ĠSLAM BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI

Ġhsan ĠLHAN

KURTUBÎ TEFSĠRĠ‟NDE KIRÂAT OLGUSU

DOKTORA TEZĠ

TEZ YÖNETĠCĠSĠ

Yrd. Doç. Dr. Necati TETĠK

ERZURUM–2009

ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZET ..................................................................................................................................... V
ABSTRACT ........................................................................................................................ VI
ÖNSÖZ ...............................................................................................................................VII
KISALTMALAR ............................................................................................................... IX

GĠRĠġ ..................................................................................................................................... 1
KURTUBÎ‟ NĠN HAYATI, ESERLERĠ VE TEFSĠRĠ .............................................. 1
A. Kurtubî’nin Hayatı, Şahsiyeti ve İlmi Konumu ................................................................... 1
I. Hocaları ......................................................................................................................................... 9
a. Endülüs’de ilim tahsil ettiği hocaları .................................................................................. 10
b. Mısır’da ilim tahsil ettiği hocaları ....................................................................................... 13
II. Öğrencileri ................................................................................................................................. 17
B. Eserleri .................................................................................................................................... 21

BĠRĠNCĠ BÖLÜM............................................................................................................ 37
1. KURTUBÎ TEFSĠRĠ VE KIRÂATI ĠġLEYĠġ TARZI ....................................... 37
1. 1. Kurtubî Tefsiri ............................................................................................................... 37
1.1.1. Tefsir’ini yazmasının amacı ve usulü ...................................................................... 37
1.1.2. Kurtubî tefsirinin önemi ............................................................................................. 40
1.1.3. İsmi ve nüshaları ....................................................................................................... 43
1.1.4. Tefsiri’nin baskıları .................................................................................................... 44
1.1.5. Tefsir’i üzerine yapılan çalışmalar .......................................................................... 46
1.1.6. Kurtubî Tefsirinin Kaynakları ................................................................................... 50
1.1.6.1. Tefsir kaynakları ................................................................................................ 51
1.1.6.2. Hadis ve hadis fıkhına dair kaynaklar ............................................................ 56
1.1.6.3. Siret ve şemâil kaynakları ........................................................................... 60
1.1.6.4. Tevhid ve kelâm’a dair kaynakları .............................................................. 62
1.1.6.5. İslam hukuku kaynakları .............................................................................. 63
1.1.6.6. Dilbilim kaynakları ......................................................................................... 65
1.1.6.7. Tasavvuf ve ahlak kaynakları...................................................................... 66
1.1.6.8. Kur’ân ve kırâat tarihi kaynakları ................................................................ 67
1.1.6.8.1. Birincil kaynaklar: kırâat ve Kur’ân tarihi kaynakları ........................ 67
1.1.6.8.2. İkincil kaynaklar: tefsir ve dilbilim kaynakları .................................... 70
1.1.7. Kurtubî Tefsiri’nin Etkilediği Müfessirler ................................................................ 74
II

1.2. Kurtubî‟de Yedi Harf, Kur‟ân Tarihi ve Kıraât Olgusu .................................... 76
1.2.1 Yedi harf problemi ..................................................................................................... 76
1.2.1.1. Yedi harf ile ilgili Kurtubî’de yer alan hadisler............................................ 76
1.2.2. Kurtubî tefsirinde yedi harf ...................................................................................... 81
1.2.2.1. Yedi harfin yedi müteradif kelime olduğu görüşü ........................................ 85
1.2.2.2. Yedi harfin yedi lehçe olduğu görüşü ........................................................... 87
1.2.2.3. Yedi harfin mudar boyunun yedi kolu olduğu görüşü ................................. 89
1.2.2.4. Yedi harfin yedi vecih olduğu görüşü ........................................................... 91
1.2.2.5. Yedi harfin yedi kelam olduğu görüşü .......................................................... 92
1.2.3. Yedi harf ve yedi kırâat ............................................................................................ 93
1.2.4. Kur’ân’da yabancı kelime konusu ve Kurtubî tefsiri ............................................ 95
1.2.5. Kur’ân’ın derlenmesi .............................................................................................. 101
1.2.5.1. Kur’ân’ın hz.peygamber’in hayatında derlenmesi..................................... 101
1.2.5.2. Hz.Ebû Bekr döneminde Kur’ân’ın derlenmesi ......................................... 102
1.2.5.3. Hz. Osman döneminde Kur’ân’ın çoğaltılması .......................................... 103
1.2.6. Kurtubî’de kırâat olgusu: teorik çerçeve .............................................................. 106
1.2.6.1. Sahih kırâat kriterleri ..................................................................................... 106
1.2.6.2. Kurtubî tefsirinde işlediği kırâat çeşitleri ..................................................... 108
1.2.6.2.1. Mütevatir/sahih kırâatler ...................................................................... 108
1.2.6.2.2. Şazz kırâatler ........................................................................................ 111
1.2.6.2.2.1. Sahabe kırâatları ......................................................................... 112
1.2.6.2.2.2. Tabiin kırâatları ............................................................................ 122
1.2.6.2.2.3. Caiz nitelemesi yaptığı şaz okumalar ....................................... 128
1.2.6.3. Kurtubî’nin işlediği kırâat kategorileri .................................................... 129
1.2.6.4. Kırâatları ifadelendirmede kullandığı kavramlar .................................. 151
1.2.6.4.1. Mütevatir / sahih kırâatları ifade biçimleri .................................... 151
1.2.6.4.1.1. Kırâatı, okuyanlarına nispet etmesi ..................................... 151
1.2.6.4.1.2. Kırâat-ı Seb’a’nın tamamını ifade eden kavramlar............ 158
1.2.6.4.1.3. Cumhur ifadesini kullanması ................................................ 161
1.2.6.4.1.4. İcma kavramını kullanması ................................................... 164
1.2.6.4.1.5. Bölge ve şehir isimlerini kullanması .................................... 167
1.2.6.4.1.6. Nispeti kapalı olan ifadeler ................................................... 174
1.2.6.4.2. Şazz kırâatları ifadelendirme biçimleri ......................................... 177
1.2.6.4.2.1. Şazz ifadesini açık bir şekilde kullanması .......................... 177
1.2.6.4.2.2. ٕلاك فَك ٢كٝ terkibini kullanması ..................................... 179
1.2.6.4.2.3. ٕلاك قلصٓ ٢كٝ terkibini kullanması ................................... 180
III

1.2.6.4.2.4. ّٞه أَهٝ terkibini kullanması .................................................. 182
1.2.6.4.2.5. ّخُ٘ح طؼر أَهٝ / ْٜعؼر أَه terkibini kullanması .................. 182
1.2.6.4.2.6. صحءحَوُح طؼر ٢كٝ/ءحَوُح طؼر terkiplerini kullanması .......... 183
1.2.6.4.2.7. شهَك صأَهٝ / شلثخؼ صأَهٝterkiplerini kullanması .................. 183
1.2.6.4.2.8. Kabul etmediği şazları ifadelendirmesi ............................... 184
1.2.6.4.2.9. “Caiz” kavramını kullanması ................................................. 185
1.2.6.5. Kurtubî’nin dilcilere karşı kırâat savunması ......................................... 186
1.2.6.6. Anlam ve yorum açısından Kurtubî’de kırâat ....................................... 196
1.2.6.7. Kurtubî’de Kur’ân okuma biçimleri ........................................................ 211
1.2.6.7.1. Kur’ân’ın güzel sesle ve teğanni ile okumanın hükmü .............. 211
1.2.6.7. 2. Kur’ân’ın tertil ve teressül ile okunmasının hükmü ................... 227

ĠKĠNCĠ BÖLÜM ............................................................................................................ 232
2. Kurtubi Tefsirinde Tercih Ve Ġhticac Olgusu ................................................................ 232
2.1. Tercih olgusu ve kurtubî tefsiri ........................................................................................ 232
2.1.1. Tercih olgusu: kavramsal alan ve teorik boyut ...................................................... 232
2.1.1.1 Kavramsal alan .................................................................................................. 232
2.1.1.1.1. İhtiyâr ......................................................................................................... 232
2.1.1.1.2. Tercîh ........................................................................................................ 233
2.1.1.2. Teorik boyut: tercihin mahiyeti ve içtihadilik iddiası .................................... 235
2.1.2. Kurtubî tefsirinde tercih olgusu ................................................................................ 241
2.1.2.1. Kurtubî’nin tercih olgusuna genel yaklaşımı ................................................. 241
2.1.2.2. Kurtubî’nin kırâat seçimi için kullandığı ifadeler ........................................... 243
2.1.2.2.1. Birincil kavramlar: ihtiyar ve tercih ........................................................ 243
2.1.2.2.2. İkincil kavramlar ....................................................................................... 244
2.2. İhticac olgusu ve kurtubî tefsiri ......................................................................................... 252
2.2.1.İhticac olgusunun teorik boyutu ................................................................................ 252
2.2.1.1. Kavramsal alan ................................................................................................. 253
2.2.1.1.1. Birincil kavram: ihticac ............................................................................ 253
2.2.1.1.2. İkincil kavramlar: ta’lil ve tevcih ............................................................. 254
2.2.1.2. İhticacın gerekliliği: ihticâc li’l-kırâat ve ihticâc bi’l-kırâat ............................ 259
2.2.1.3. Hüccetlerin tasnifi ............................................................................................. 261
2.2.1.3.1. Tespitî hüccetler ...................................................................................... 261
2.2.1.3.1.1. İsnâd ................................................................................................. 262
2.2.1.3.1.2. Resm-i mushaf ................................................................................ 262
2.2.1.3.2. Tercîhî hüccetler ...................................................................................... 262
IV

2.1.1.3.2.1. Tespitî hüccetlere dayalı tercîhî hüccetler .................................. 262
2.2.1.3.2.2. Müstakil tercîhî hüccetler............................................................... 263
2.2.2. Kurtubî tefsir’inde ihticac olgusu ve hüccet çeşitleri ............................................. 267
2.2.2.1. Kurtubî tefsir’inde ihticac olgusuna genel bakış .......................................... 267
2.2.2.2. Kurtubî tefsir’inde hüccet çeşitleri ve örneklemeler ..................................... 270
2.2.2.2.1. Tespiti Hüccetler ...................................................................................... 270
2.2.2.2.1.1. İsnad ................................................................................................. 271
2.2.2.2.1.2. Resm-i mushaf ................................................................................ 272
2.2.2.2.2.Tercihi hüccetler ............................................................................ 273
2.2.2.2.2.1. Naklih hüccetler ................................................................... 273
2.2.2.2.2.2. Dilsel hüccetler .................................................................... 275

SONUÇ ............................................................................................................................. 278
BĠBLĠYOGRAFYA ....................................................................................................... 283
ÖZGEÇMĠġ..................................................................................................................... 292
V

ÖZET

DOKTORA TEZĠ

KURTUBÎ TEFSÎR‟ĠNDE KIRAÂT OLGUSU

Ġhsan ĠLHAN

DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Necati TETĠK
2009-SAYFA IX+292
Jüri: Yrd. Doç. Dr. Necati TETĠK
Prof. Dr. Sadık KILIÇ
Prof. Dr. Necati KARA
Prof. Dr. Lutfullah CEBECĠ
Yrd. Doç.Dr. Abdulkadir YILMAZ

Kurtubî tefsiri, ayetlerin tefsiri bakımından tarihsel olarak ne kadar
ehemmiyete sahipse, kırâatleri içine alması ve onları tevcih etmesi yönünden de o
kadar önemlidir. Doğuda çok meĢhur olan Kurtubî tefsiri, aslında ahkâm tefsiri
olmasına rağmen kırâat meselelerine de çok geniĢ yer vermiĢtir.
Kurtubî‟nin müstakil bir kırâat kitabının bulunduğuna dair bir bilgi yer
almasına rağmen, bu eserin elimize ulaĢmamıĢtır. Fakat müellif, tefsirinde bu kitaba
ihtiyaç hissettirmeyecek derecede kırâat meselelerini ayrıntılı olarak incelemiĢtir.
Müellif, yedi harf konusundaki görüĢlerinin hemen tefsirinin baĢ tarafında
anlatmıĢtır. Ona göre bugün mevcut olan Mushaf hattı, Kur‟an‟ın indiği yedi harften
yalnız birini kapsamaktadır. Diğer altı harf okunmamıĢ bu sebeple kaybolup
gitmiĢtir. Bugün artık diğer harfler esas alınarak okumanın imkânı yoktur. Bu
sebeple Hz. Osman (r.a.)‟ın cemettiği Mushaf hattını okumak zorunluluğu
bulunmaktadır.
Eserde, kıraaâtler tefsir bağlamında ele alınmasına rağmen, müellifin, sahih
ve Ģâzz kıraâtler konusundaki görüĢlerini, sahih kıraâtlar için ileri sürdüğü Ģartlarını,
tercihlerini, tercih sebeplerini öğrenebiliyoruz. Kurtubî, sahih kıraâtleri kabul için
âlimlerce ileri sürülen Ģartları aynen kabul etmektedir.
Müellifimiz kendine özgü tercihlerinde de daha çok meĢhur yedi kıraât
imamından çoğunluğun üzerinde ittifak ettiği kıraâtleri tercih etmiĢtir.
VI

ABSTRACT
Ph. D. THESIS
THE POINT OF WIEV OF THE METHODS OF READING QURAN IN
KURTUBÎ‟S COMMENTARY

Ġhsan ĠLHAN
Supervision: Assist. Prof. Dr. Necati TETĠK
2009-PAGE IX+292
Jury: Assist. Prof. Dr. Necati TETĠK
Prof. Dr. Sadık KILIÇ
Prof. Dr. Necati KARA
Prof. Dr. Lutfullah CEBECĠ
Assist. Doç.Dr. Abdulkadir YILMAZ

The commentary of Qurtubî is important in having “qıraats”, recitals of the
Holy Qur‟an and giving preponderance some of them, as well as it‟s interpretation of
the verses are so important historically. Such as the commentary of Qurtubî Wich
famous in the east, is actually a commentary on the Qur'anic verses dealing with
legal issues soit widely contains of issues of qıraats.
In addition to this, despite on being found a information about a special book
concerned qıraats, it hasn‟t been known where it is. But the author has examined the
issues of qıraats such deeply that it hasn‟t been needed to it.
Qurtubi explained some opinions on the qıraat and on the seven letters in the
beginning of the commentary According to him, the present Quran has only one
letter of the seven letters on which the quran had been revealed and the other six
letters have been lost, so it is impossible to recite the quran with them.
With studying on the commentary, we may find the writer‟s opinions on
proper and irregular qıraats, the condition of the proper qıraats, and on his
propendances and reason of these.
The commentary is including a lot of irregular qıraats between proper qıraats
and given some of them preponderance but generally he preferred the propers. So he
has an important role in establishing the seven letters.
VII

ÖNSÖZ

Farklı okuma biçimleri süreç içerisinde iki alanda geliĢim göstermiĢtir.
Bunlardan biri kıraatların pratik olarak nesilden nesile aktarılması ve öğretilmesi
diğeri de tedvin hareketinin baĢlamasıyla teorik bazda kitabi olarak da kaynaklarda
ele alınmasıdır. Ġlk dönemlerde kıraat birikimi, dilbilimsel bir olgu olması hasebiyle
dilciler tarafından ele alınmıĢ ve dil kaynaklarında gerek dil kaidelerinin referansı
olarak ve gerekse kıraatların dilsel temelleri olarak incelenmiĢtir. Özellikle ikinci
asrın son dönemlerinde lüğavi tefsir olarak bilinen Me‟ani‟l-Kur‟an eserleri ile kıraat
birikimi tefsir kaynaklarına girmiĢ ve gerek ayetlerin dilsel açıklamalarında ve
gerekse anlam ve yorum bağlamında yoğun bir biçimde kullanılmıĢtır. Sonraki
süreçte ise kıraat farklılıkları tefsir kaynaklarında daha da geliĢerek kullanılmaya
baĢlanmıĢtır. Taberi, ZemahĢeri, Ġbn Atiyye, Ebu Hayyan vd. bunun en güzel
örneğidir.
Söz konusu tefsirler aynı zamanda bir kıraat kaynağını da andırması hasebiyle
akademisyenlerin ilgisini çekmiĢ ve bu kaynakların kıraat yaklaĢımları bilimsel
bağlamda incelenmeye tabi tutulmuĢtur. Bu tefsirlerin kıraat yaklaĢımları gerek Arap
dünyasında ve gerekse ülkemizde doktora seviyesinde çalıĢılmıĢtır. Bunlar içerisinde
Kurtubi tefsiri, kıraat bağlamında sadece makale düzeyinde ve kitap bölümü Ģeklinde
incelenmiĢken müstakil olarak ele alınmamıĢtır. Bu nedenle gerçekten kıraatları
yoğun bir biçimde kullanan Kurtubi tefsirinin bu anlamda ele alınması, incelenmesi
ve kıraat yaklaĢımının ortaya konulması gerekmektedir.
Kurtubî Tefsiri ahkâm tefsirleri arasında sayılmakla beraber kırâat konusuna
geniĢçe yer veren, mütevatir kırâatları önceleyen, kırâatlar arasında tercihde bulunan
ve kırâatları hüccetlendiren, müdrec kırâatları tefsir kabilinden değerlendiren ve
tercih ettiği mana ve hükümlerde delil olarak kullanan hacimli bir tefsirdir.
Kurtubî tefsiri üzerinde birçok tahkik çalıĢması yapılmasına karĢın biz Mısırlı
Dr. Muhammed Ġbrahim Hafnavî ve Mahmud Hamid Osman tarafından tahkik
edilmiĢ, 1423/2002 Mısırda orta boy iki cilt fihrist ile beraber on iki cilt olarak
basılmıĢ nüshasını tercih ettik. Kurtubi‟nin çalıĢmamızın esasını teĢkil eden bu eseri
yanında el-Veciz, et-Tezkire, et-Tizkar gibi önemli eserleri de elimizde
bulunmaktadır. Bu eserlerin, Kurtubi‟nin gerek yedi harf ve gerekse kıratlarla ilgili
yaklaĢımını ortaya koymada önemli katkılar sağladığını belirtmek gerekmektedir.
VIII

Bunlar yanında yukarda bahsedildiği gibi bu alanda yapılmıĢ gerek makale
seviyesinde ve gerekse kitap bölümleri seviyesindeki çalıĢmalar da bu belirlemelerde
önemli katkılar sağlamıĢtır.
ÇalıĢmamız esnasında Kurtubî Tefsirini baĢtan sona taramaya çalıĢtık. GiriĢ
kısmında Kurtubî‟nin hayatı, eserleri, hocaları, öğrencileri ve bilimsel anlayıĢını ele
almaya çalıĢtık. Birinci bölümün ilk kısmında Tefsirini yazmadaki amacı yanında
tefsirinin önemi, kaynakları, hakkında yapılan bilimsel çalıĢmalar ve nüshaları
üzerinde durduk. Ġkinci kısımda ise öncelikle Kurntubi özelinde Kur‟an tarihi, yedi
harf meselesi ve kırâatı iĢleyiĢ tarzını ele aldık. Bu bağlamda Kurtubi‟nin özellikle
yedi harf meselesine bakıĢını ve tercihini diğer eserlerinin de yardımıyla belirlemeye
çalıĢtık. Ġkinci bölümde ise tercih ve ihticac olgusunu inceledik. Ġlk önce genel olarak
kıraat ilminde tercih ve ihticac olgusunun çerçevesini belirlemeye, kıraatta tercihin
ve ihticacın gerekliliği konularını tartıĢmaya çalıĢtık; sonra da bu belirleme
çerçevesinde Kurtubi‟nin tercih yöntemleri, tercihte kullandığı argümanlar ve
tercihini hüccetlendirme biçimleri olan hüccet çeĢitlerini detaylı bir Ģekilde ortaya
koyduk.
Bu çalıĢmamızda bize desteğini, kıymetli vakitlerini ve görüĢlerini
esirgemeyen danıĢman hocam Yrd.Doç.Dr. Necati TETĠK‟e, tezimin
olgunlaĢmasında fikirlerinden faydalandığım hocalarımdan Prof.Dr. Sadık KILIÇ,
Prof.Dr. Lütfullah CEBECĠ ve Yrd.Doç.Dr. Abdulkadir YILMAZ‟a; ayrıca tezimin
olgunlaĢmasında ve yazımında desteklerini gördüğüm Doç.Dr. Mehmet DAĞ ve ArĢ.
Gör. Abdulvahap ÖZSOY arkadaĢlarıma teĢekkürü bir borç bilirim.

Erzurum–2009 Ġhsan ĠLHAN