Kürtlerin Kültürel ve Dilsel Hakları

56 Pages·2004·0.577 MB·Turkish

by  Kerim Yıldız

1
BELGE YAYINLARI
İnsan Hakları Dizisi

CULTURAL AND LANGUAGE
RIGHTS OF THE KURDS
' Kerim YILDIZ
KHRP

˙eviren
Attila TUYGAN

Redakt(cid:246)r
Ahmet Kahraman

Sayfa D(cid:252)zeni
Tohum

Kapak
Ayrıntı Tasarım

İ(cid:231) / Kapak Baskı-Cilt
Kayhan Matbaası

Birinci Baskı
Mayıs 2004

BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK
Divanyolu cad. Binbirdirek İşhanı No:15/1
Sultanahmet/İstanbul
Tel/Fax: [phone]
E-mail: [email protected]
[email protected]
2

Kerim Yıldız

K(cid:252)rtlerin K(cid:252)lt(cid:252)rel ve
Dilsel Hakları

˙eviren: Attilla Tuygan

Uluslararası İnsan Hakları Standartları Işığında
T(cid:252)rkiye, Irak, İran ve Suriye’de Ulusal Hukuk
Kapsamında Azınlıklara Yapılan
Uygulamalar (cid:220)zerine İnceleme
3

İ˙İNDEKİLER

(cid:214)ns(cid:246)z................................................................................4

B(cid:246)l(cid:252)m 1 Giriş................................................................6

B(cid:246)l(cid:252)m 2 Ulusal Sistemler:...........................................9
(K(cid:252)rt azınlıklarına ulusal yaklaşım; Anayasal ve yasal
d(cid:252)zenlemelerin arka planı)
T(cid:252)rkiye(cid:146)deki K(cid:252)rtler..........................................9
Irak(cid:146)taki K(cid:252)rtler.................................................13
İ ran(cid:146)daki K(cid:252)rtler................................................15
Suriye(cid:146)deki K(cid:252)rtler............................................17

B(cid:246)l(cid:252)m 3 K(cid:252)rt Dili..........................................................19
(T(cid:252)rkiye, Irak, İran ve Suriye(cid:146)de K(cid:252)rt dilinin stat(cid:252)s(cid:252))
(cid:214)zel ve Resmi Kullanımda K(cid:252)rt(cid:231)e.................19
K(cid:252)rt(cid:231)e Adlar.......................................................21
K(cid:252)rt(cid:231)e Yer Adları...............................................22

B(cid:246)l(cid:252)m 4 K(cid:252)rtler ve Medya..........................................23
(Medya sahipliği ve denetimi, T(cid:252)rkiye, Irak, İran ve Suriye Basınında
K(cid:252)rtlerle ilgili konuların tartışılması ve K(cid:252)rt dili)

B(cid:246)l(cid:252)m 5 K(cid:252)rt(cid:231)e Eğitim.................................................27
((cid:214)zel K(cid:252)rt(cid:231)e eğitim; K(cid:252)rt diliyle eğitim, K(cid:252)rt tarihinin ve
k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n(cid:252)n (cid:246)ğretilmesi)

B(cid:246)l(cid:252)m 6 Uluslararası Hukuk Standartları................31
(Azınlık haklarının uluslararası hukuk g(cid:252)vencesi altındaki
gelişimine genel bir bakış. (cid:214)zg(cid:252)l azınlık hakları -
İnsan hakları yapıları i(cid:231)indeki hukuki dosyalar)
Uluslararası Hukuk ˙er(cid:231)evesinde
Azınlık Hakları.................................................31
(cid:214)zel Ve Kamusal Alanda Azınlık Dilleri.......38
4
Kişi Adlarının Kullanımı..................................40
Orijinal Yer Adlarının Tanınması....................40
Azılıklar ve Medya............................................41
Azınlık Eğitimi..................................................42

B(cid:246)l(cid:252)m 7 Sonu(cid:231).............................................................46

Önsöz

(cid:147)Mardin şehrinde beş ilkokul fakat sadece bir m(cid:252)zik (cid:246)ğretmeni vardı. Bu (cid:246)ğretmen
Muşlu bir kemancıydı, Tevfik Bey diye tanınırdı. Lakabı ’Domiro’ idi ve kemanıyla
m(cid:252)zik yapan ilk (cid:246)ğretmendi. Bitirirken bize (cid:231)aldığının ne olduğunu sorardı. M(cid:252)ziği
tanımama rağmen, (cid:231)ok korkardım (cid:231)(cid:252)nk(cid:252) K(cid:252)rt(cid:231)e bir par(cid:231)aydı.

K(cid:252)rt dili şehrin i(cid:231)inde ve dışında yasaktı ve eğer birisi K(cid:252)rt(cid:231)e konuşurken yakalanırsa,
s(cid:246)ylediği her kelime i(cid:231)in 1 TL (T(cid:252)rk Lirası) (cid:246)derdi. Mardin şaşkına d(cid:246)nm(cid:252)şt(cid:252). ˙(cid:252)nk(cid:252)
K(cid:252)rt(cid:231)e konuşamayan halk sağır-dilsiz alfabesi kullanıyordu(cid:148).
[(Musa Anter’in ANILARIM’ ndan alıntı (Dil Sorunu)]

T(cid:252)rkiye Cumhuriyeti(cid:146)nde, 1925 yılında yayınlanan bir emirnameyle K(cid:252)rt(cid:231)e konuşmak
yasaklandı. Mardin şehrindeki insanlık dramının manzarasını anlatan yazar Musa Anter,
Mardinli bir K(cid:252)rt(cid:146)t(cid:252). 75 yaşındayken, devletin gezici para militer birlikleri tarafından
tuzağa d(cid:252)ş(cid:252)r(cid:252)l(cid:252)p (cid:246)ld(cid:252)r(cid:252)ld(cid:252). Onun anlattığı Mardin, aslında 1920’lerin ikinci yarısından
sonra, b(cid:252)t(cid:252)n K(cid:252)rt coğrafyasının genel manzarasıydı. Ancak, K(cid:252)rt(cid:231)e konuşma yasağı
zaman zaman azalan bazan y(cid:252)kselen devlet ter(cid:246)riyle 1991 yılına kadar s(cid:252)rd(cid:252).
T(cid:252)rkiye’de ge(cid:231)erliydi. Bug(cid:252)n K(cid:252)rt(cid:231)e (cid:246)zelde ve genelde T(cid:252)rkiye’nin sokak ve meydan
dayakları, işkence, hapis cezaları, hatta cinayetlere rağmen K(cid:252)rtler, konuşma dillerini
inatla yaşattılar. O nedenle, bug(cid:252)n b(cid:252)t(cid:252)n K(cid:252)rt k(cid:246)y ve şehirlerinde K(cid:252)rt(cid:231)e yaşayan bir
dil T(cid:252)rk Ticaret Odaları tarafından 1995(cid:146)de K(cid:252)rtlerin yaşadığı 6 vilayette yapılan
araştırmaya dahil edilenlerin neredeyse halkın y(cid:252)zde 65’inin evde yalnızca K(cid:252)rt(cid:231)e
konuştuğunu g(cid:246)stermiştir.1

K(cid:252)rt(cid:231)enin (cid:246)zel kullanımına y(cid:246)nelik yasağın kaldırılmış olmasına rağmen, K(cid:252)rt(cid:231)enin
"politik yazışmalar"da, medyada ve eğitimde kullanımına ilişkin kısıtlamalar h(cid:226)l(cid:226)
ge(cid:231)erlidir. Irak, İran ve Suriye’de de, dile ve m(cid:252)zik gibi başka k(cid:252)lt(cid:252)rel ifadelere ve
geleneksel bayramların kutlanmasına ilişkin (cid:231)eşitli kısıtlamalar farklı d(cid:252)zeylerde
5
mevcuttur. Bu kısıtlamalar -bu (cid:252)lkelerin herbirinin anayasal ve yasal yapılarının
derinliklerinde yattığı (cid:252)zere- azınlık kimliklerinin meşruiyetinin toptan inkarından
doğmaktadır.

Yasak ve baskılar asimilasyon, bir k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n yok edilmesi amacını g(cid:252)tmektedir.
Dolayısıyla ’k(cid:252)lt(cid:252)rel’ hakların ink(cid:226)rı, azınlık (cid:252)yelerinin ifade (cid:246)zg(cid:252)rl(cid:252)ğ(cid:252)ne saldırı olarak
kabul edilmektedir. Fakat, devlet şiddetini, (ter(cid:246)r(cid:252)) i(cid:231)eren baskılar, her şeyden (cid:246)nce, bir
azınlığın t(cid:252)m yaşamına kimlik bilincine saldırıdır. Bu (cid:231)alışmanın amacı, her devletin
uluslararası hukuk (cid:231)er(cid:231)evesinde azınlıklara y(cid:246)nelik y(cid:252)k(cid:252)ml(cid:252)l(cid:252)klerinin kapsamını
değerlendirmek ve T(cid:252)rk, Irak, İran ve Suriye hukukları kapsamında azınlıklara,
(cid:246)zellikle K(cid:252)rtler’e y(cid:246)nelik tutumun uluslararası y(cid:252)k(cid:252)ml(cid:252)l(cid:252)klere uygunluğunu (cid:246)l(cid:231)mektir.

Ge(cid:231)tiğimiz yıllarda, gerek Avrupa’da, gerekse global anlamda etnik (cid:231)atışmaları takiben,
azınlıkları korumanın ve kimliklerini barış(cid:231)ıl bi(cid:231)imde ifade etmelerini sağlamanın yeni
yollarını geliştirme ihtiyacıyla ilgili olarak ciddi uluslararası tartışmalar olmuştur. Bu
tartışmalar, BM Azınlık Hakları Beyannamesi (1992) veya Avrupa Konseyi Ulusal
Azınlıkların Haklarına İlişkin Tasarı S(cid:246)zleşmesi (1994) gibi, azınlık haklarının
korunmasına y(cid:246)nelik yeni uluslararası standartların kabul(cid:252)ne g(cid:252)(cid:231) kazandırmıştır. Yeni
uluslararası azınlık hakları belgelerinin hemen hepsinin ortak teması, artık azınlıkları
yalnızca hoşg(cid:246)rmenin yeterli olmadığı, bunun yanında, k(cid:252)lt(cid:252)rel haklarının etkin
bi(cid:231)imde desteklenip teşvik edilmeye ihtiyacı olduğudur.

Bu kitabın azınlık haklarının -K(cid:252)rtler’in ve de T(cid:252)rkiye, Irak, İran ve Suriye’de yaşayan
diğer azınlıkların korunmasına ilgi g(cid:246)steren herhangi biri a(cid:231)ısından yararlı bir referans
olacağını ummaktayız. Kitabın b(cid:252)y(cid:252)k bir b(cid:246)l(cid:252)m(cid:252) bu devletlerin azınlık n(cid:252)fuslarına
karşı uluslararası y(cid:252)k(cid:252)ml(cid:252)l(cid:252)klerinin (cid:231)izilmesini ama(cid:231)ladığından dolayı, azınlıkların
korunmasına ilişkin uluslararası mekanizmaların kullanımıyla ilgilenen herkes
a(cid:231)ısından daha genel ilgi alanı oluşturmalıdır.
K(cid:252)rtler’in kendi kimliklerini ifade hakkının tam olarak tanınmadığı K(cid:252)rt b(cid:246)lgesinde
uzun s(cid:252)reli bir barış tasavvur etmek g(cid:252)(cid:231)t(cid:252)r. Devletlerin paradoksal bi(cid:231)imde, K(cid:252)rt
ayrılık(cid:231)ı hareketlerini azınlık k(cid:252)lt(cid:252)rel haklarını inkar ederek ezme girişimleri ters etki
yaratmıştır. Bu kitabın amacı, (cid:246)rneğin T(cid:252)rk askeri tarafından ileri s(cid:252)r(cid:252)ld(cid:252)ğ(cid:252) gibi
"ayrılık(cid:231)ı propaganda" olmanın (cid:231)ok (cid:246)tesinde, k(cid:252)lt(cid:252)rel (cid:231)eşitliliğe saygının ger(cid:231)ek bir
demokrasinin temel unsuru, toplumdaki zenginliğin bir kaynağı ve uluslararası hukuk
(cid:231)er(cid:231)evesinde bir y(cid:252)k(cid:252)ml(cid:252)l(cid:252)k olduğunun altını (cid:231)izmektir.Ayrıca, bu (cid:231)alışma 1997
yılında yayınlandı. O g(cid:252)nden sonra, K(cid:252)rt b(cid:246)lgelerinde (cid:246)nemli gelişmler meydana geldi.
Irak K(cid:252)rdistanı otonomiye kavuştu. Dolaysıyla kimliği, dil ve k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)
(cid:246)zg(cid:252)rleşti.T(cid:252)rkiye Cumhuriyeti (TC) Avrupa Birliği(cid:146)nde yer alma adına K(cid:252)rt(cid:231)e
(cid:252)zerindeki baskıları gevşetti. Hatta, K(cid:252)rtlerin kendi okullarını a(cid:231)ma değil, ama dillerini
geliştirmek i(cid:231)in (cid:246)zel kurslar a(cid:231)masına izin verdi. Televizyonda K(cid:252)rt(cid:231)e yayına yeşil ışık
yaktı. Bu gelişmeler, kitabın kapsamı dışındadır. ˙(cid:252)nk(cid:252) araştırmanın yapılıp
yayıplandığı d(cid:246)nemde, TC(cid:146)de koyu baskı devam etmekteydi.

Eski metni olduğu gibi yayınlamamızın asıl nedeni, (cid:147)d(cid:252)n tarihte neler oldu?(cid:148) diyenlere
ışık tutmaktadır.

Kerim Yıldız
6

Bölüm 1

Giriş

T(cid:252)rkiye, Irak, İran ve Suriye’de yaşayan K(cid:252)rtler, (cid:231)eşitli d(cid:246)nemlerde -imhayı da
hedefleyen asimlasyona uğramış, devlet zulm(cid:252)n(cid:252)n mağduru olmuşlardır. Bu kitap -K(cid:252)rt
k(cid:252)lt(cid:252)rel haklarının ink(cid:226)rı anlamına gelen- asimilasyon uygulamanın kurnazca bi(cid:231)imi
olan ink(cid:226)rı incelemektedir. İnkar, zaman zaman, K(cid:252)rtler’in asimile edilmesi
(cid:231)er(cid:231)evesinde k(cid:252)lt(cid:252)rlerini ifade etme yasağı bi(cid:231)iminde g(cid:246)r(cid:252)lm(cid:252)şt(cid:252)r. Diğer "baskı"
bi(cid:231)imleri daha (cid:246)rt(cid:252)l(cid:252)d(cid:252)r. (cid:214)rneğin K(cid:252)rt(cid:231)e eğitimin, sağlanmaması gibi...

Azınlık bireylerinin sivil haklarının korunması konusunda uluslararası antlaşmalar
nettir. Ama T(cid:252)rkiye Cumhuriyeti(cid:146)nin geleneksel insan hakları standartları; (cid:246)rneğin
azınlık (cid:252)yelerinin kendi dillerini konuşma ve k(cid:252)lt(cid:252)rlerini yaşama hakları konusunda (cid:231)ok
7
muğlaktır. Bu g(cid:246)n(cid:252)ls(cid:252)zl(cid:252)k, h(cid:252)k(cid:252)metin azınlıklara (cid:246)zel k(cid:252)lt(cid:252)rel haklar tanınmasının
daha geniş siyasal otonomi ve hatta veraset taleplerine yol a(cid:231)abileceği korkusundan
kaynaklanmaktadır.

H(cid:252)k(cid:252)met, eğitimde K(cid:252)rt(cid:231)e’ye izin verilmesini PKK’ye bir imtiyaz sağlayacağından
endişelenmektedir. Askerin ise bunu ’b(cid:246)l(cid:252)c(cid:252)l(cid:252)ğ(cid:252)n ilk adımları’ olarak
değerlendirmektedir. Nitekim T(cid:252)rk Genelkurmayı İkinci Başkanı ve Hava Kuvvetleri
eski komutanı General Ahmet ˙(cid:246)rek(cid:231)i K(cid:252)rt k(cid:252)lt(cid:252)rel taleplerini -ne kadar keserseniz o
kadar fazla isterler mantığı taşıyan- (cid:145)bir salam taktiği’ olarak tanımlamaktaydı1.

Paradoksal olarak, K(cid:252)rtler’in ayrı bir devlet taleplerine yakıt sağlayan ve G(cid:252)neydoğu
Anadolu(cid:146)da şiddeti (cid:231)ok daha provoke eden olgu K(cid:252)rt k(cid:252)lt(cid:252)rel eylemlerinin bastırılması
olarak karşımıza (cid:231)ıkmaktadır. Oysa, TC tarihinin 80 yıllık ge(cid:231)miş (cid:246)rnektir ki,
asimilasyon, direnci beslemektedir. Hurst Hannum’un işaret ettiği gibi:

(cid:147)Azınlık grupların haklarını tekrar tekrar ileri s(cid:252)rmesi ile devletlerin diren(cid:231)le y(cid:252)zleşme
sonucu kendilerine tanıdığı sınırlı k(cid:252)lt(cid:252)rel ve dilsel haklardan daha geniş siyasal ve
iktisadi g(cid:252)(cid:231) aramaları sonucunu doğurmuştur.(cid:148)2

Azınlık k(cid:252)lt(cid:252)rel haklarının korunması ile barış ve siyasal denge arasındaki bağlantı
konusunda giderek b(cid:252)y(cid:252)yen bir bilin(cid:231) mevcuttur. Bu da, azınlıkların korunmasına
ilişkin yeni uluslararası standartlar oluşturma ve dolayısıyla k(cid:252)lt(cid:252)rel farklılıkların
barış(cid:231)ı bi(cid:231)imde ifadesine y(cid:246)nelik şartları yaratma (cid:231)abalarına ivedilik kazandırmıştır. Bu
bağlamda, anlaşmazlığın (cid:246)nlenmesi, son bir ka(cid:231) yıldır gerek global, gerek b(cid:246)lgesel
d(cid:252)zeyde zuhur ettiği (cid:252)zere azınlıkların korunmasına y(cid:246)nelik uluslararası belgitlerin a(cid:231)ık
ama(cid:231)larından biridir.3

Anlaşmazlığın (cid:246)nlenmesi hedefinden ayrı olarak, bir azınlığın k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n(cid:252)n korunmasının
kendi i(cid:231)inde değerli bir ama(cid:231) taşıması bile azınlık k(cid:252)lt(cid:252)rel haklarının korunmaya layık
olduğunu g(cid:246)sterir. Bir yorumcunun yazdığı gibi:

(cid:147)D(cid:252)nyaya ve tek tek k(cid:252)lt(cid:252)rlerde yer alan ve kendi dillerinde ifade edilen yaşama d(cid:246)n(cid:252)k
bakış a(cid:231)ılarındaki farklar, bazen b(cid:252)y(cid:252)k

bazen de hissedilmeyecek kadar zayıf olmaktadır. Fakat her durumda onların b(cid:252)t(cid:252)nl(cid:252)ğ(cid:252),
b(cid:252)t(cid:252)n(cid:252)n herhangi bir par(cid:231)asından daha zengindir. Bu zenginlikten (cid:231)ıkarılan her par(cid:231)a
bir kayıptır.(cid:148)4

Sonu(cid:231) olarak, azınlıkların k(cid:252)lt(cid:252)rel haklarının horg(cid:246)r(cid:252)lmesinin sadece azınlıkların dil ve
k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n(cid:252) değil aynı zamanda o halkın sosyal ve siyasal yaşamlarını da etkilediği
bilinmelidir. ˙(cid:252)nk(cid:252), pek (cid:231)ok y(cid:246)nden "k(cid:252)lt(cid:252)rel" ve "siyasal" haklar birbirlerinin
tamamlayıcısıdır.5 O nedenle, yeni azınlık hakları belgeleri daha (cid:231)ok k(cid:252)lt(cid:252)rel konularla
ilgili olmakta, azınlıkların siyasal temsil konusu gibi "siyasal haklar"a (cid:231)ok az
değinmektedir.6

Ayrıca yeni belgeler, daha (cid:231)ok "ulusal azınlık mensubu bireyler"e y(cid:246)neliktir. Herhangi
bir grubun tanınması konusu ise (cid:252)rkeklik i(cid:231)ermektedir. Grup hakları, uluslararası
hukukta bir (cid:246)l(cid:231)(cid:252)de (cid:246)zellik taşır. (cid:214)rneğin azınlıklar uluslararası hukuk kapsamında bir
derece siyasal otonomiye sahip olabilirler. Bazı yorumcular bundan da (cid:246)teye gitmekte
ve K(cid:252)rtler’in BM Uluslararası S(cid:246)zleşmelerinin7 1. maddesi anlamında bir ’halk’
oldukları ve b(cid:246)ylece belki tam bağımsızlık da dahil olmak (cid:252)zere kendi kendini y(cid:246)netme
8
hakkına sahip bulunduklarını ileri s(cid:252)rmektedirler.8 Bu g(cid:246)r(cid:252)ş elbette tartışılabilir. Ancak
incelememizin amacı dışındadır.

Bu inceleme bireysel insan haklarının (cid:252)zerine eğilmek yerine, geleneksel sivil hakların,
(cid:246)rneğin ifade (cid:246)zg(cid:252)rl(cid:252)ğ(cid:252)n(cid:252)n, bir azınlığın k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n(cid:252) nasıl koruyabileceği sorusu
(cid:252)zerinde yoğunlaşmaktadır.

Bu inceleme, aynı zamanda uluslararası azınlık haklarında meydana gelen yeni
gelişmelere de g(cid:246)z atmaktadır:

BM Azınlık Hakları Beyannamesi (1992), Avrupa Konseyi Azınlık Dilleri S(cid:246)zleşmesi
(1992) ve Azınlık Hakları ˙er(cid:231)eve Antlaşması (1994). Bu belgelerde yer alan bazı yeni
haklar grup hakları değil, h(cid:226)l(cid:226) bireysel haklardır ve devletlere pozitif y(cid:252)k(cid:252)ml(cid:252)l(cid:252)kler
getirmektedir.

Yeni azınlık hakları belgelerinde temel olan d(cid:252)ş(cid:252)nce, sadece k(cid:252)lt(cid:252)rel ve etnik
farklılıkların tolere edilmesinden ziyade, onların y(cid:252)celtilmesi ve geliştirilmesini
hedeflemektedir. Bu anlamda, Evrensel Bildirge ve Avrupa İnsan Hakları S(cid:246)zleşmesi
gibi daha (cid:231)ok ayrımcılığı yasaklayan d(cid:252)ş(cid:252)nce ilkesi (cid:252)zerinde oluşturulan, azınlık
(cid:252)yeleri dahil, herkesin hakkını korumayı (cid:246)ng(cid:246)ren insan hakları belgelerinin vurgusunda
değişiklik olmuştur.

Bu s(cid:246)ylem, devletleri m(cid:252)dahalelerden vazge(cid:231)irmek ve b(cid:246)ylece insan haklarına saygı
g(cid:246)stermelerini sağlamak i(cid:231)in cezai y(cid:252)k(cid:252)ml(cid:252)l(cid:252)kler getirilmiştir. Tersine, daha yeni
azınlık hakları belgeleri (cid:252)ye devletlere, (cid:246)rneğin azınlık diliyle eğitim sağlayarak, azınlık
dil ve k(cid:252)lt(cid:252)rlerini etkin bi(cid:231)imde teşvik etme konusunda pozitif y(cid:252)k(cid:252)ml(cid:252)l(cid:252)kler
y(cid:252)klemiştir. Pozitif haklar genellikle finansal y(cid:252)kler Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve
K(cid:252)lt(cid:252)rel Haklar S(cid:246)zleşmesi gibi zayıf "programatik" (cid:252)sluplu belgelerle koruma altına
alınmıştır. Yeni belgelere zayıf cebri mekanizmalar eşlik etmektedir. Pek (cid:231)ok somut
y(cid:252)k(cid:252)ml(cid:252)l(cid:252)k getirdiği i(cid:231)in "m(cid:252)mk(cid:252)n olduğu zaman" veya "belli durumlarda" gibi
ibarelerle ağır bir keyfiyetle donatılmıştır.

’Ekonomik’ ve ’k(cid:252)lt(cid:252)rel’ haklar arasındaki (cid:231)atışma belki de en (cid:231)arpıcı şekilde Kuzey
Irak’ta ortaya (cid:231)ıkmaktadır. "˙ifte ambargo" sonucu Kuzey Irak’ta oluşan ağır ekonomik
koşullar, BM Kuzey Irak Raport(cid:246)r(cid:252) tarafından K(cid:252)rt k(cid:252)lt(cid:252)rel hak ihlallerinin kaynağı
olarak tanımlanmıştır.9 1995 tarihli rapor ş(cid:246)yle der:

(cid:147)Kuzeyde K(cid:252)rtler’in yerleşik bulunduğu b(cid:246)lge Irak(cid:146)lı yetkililer tarafından sıkı bir
şekilde uygulanan ambargo nedeniyle zarar g(cid:246)rmektedir Bu durum, sosyal ve k(cid:252)lt(cid:252)rel
toplum yaşantısının altını oymaktadır. O nedenle toplulukların pek (cid:231)oğunda gelişmeye
ilişkin herhangi bir işaret g(cid:246)zlenememektedir.(cid:148)10

Bu incelemede, k(cid:252)lt(cid:252)rel ve dilsel haklardan yararlanmanın (cid:246)n(cid:252)ndeki yapısal ve hukuki
engellerle ve bunların uzantısı olarak, yoksulluk ve k(cid:252)lt(cid:252)rel hakların inkarı arasındaki
ilişki (cid:252)zerinde de durulacaktır. Her durumda ekonomik tartışmaların, dikkatleri
devletlerin ayrımcı uygulamalarından veya bir devletin azınlıkların hakların haklarını
korumada bile başarısız kalmasından (cid:246)teye (cid:231)evirmek i(cid:231)in kullanılmamasına b(cid:252)y(cid:252)k
(cid:246)nem verilmesi gerektiği ileri s(cid:252)r(cid:252)lmektedir.11
’Ekonomik’ ve ’k(cid:252)lt(cid:252)rel’ haklar arasındaki (cid:231)atışma, farklı t(cid:252)rdeki hakları ayırmak
istediğinizde zorlukları yansıtır. ’Ekonomik’ ve ’siyasal’ hakların birbirinden ayırt
edilmesinde de bu b(cid:246)yledir. Bu rapor, daha (cid:231)ok ge(cid:231)en on yıllık d(cid:246)nemde K(cid:252)rt
9
k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n(cid:252)n pek (cid:231)ok ifadesinin siyasileştiği yer olan T(cid:252)rkiye’deki K(cid:252)rtler’in durumu
(cid:252)zerinde yoğunlaşmaktadır.

Ayrım eğer tamamen iki ayrı ifade şekliyse ’k(cid:252)lt(cid:252)rel’ ve ’siyasal’ s(cid:246)ylem (cid:252)zerinde
konuşmayı g(cid:252)(cid:231)leştirmektedir. (cid:214)rneğin, K(cid:252)rt m(cid:252)ziğinde en pop(cid:252)ler olan, baskıya karşı
m(cid:252)cadele temasıdır. K(cid:252)rt geleneksel giysilerinin giyilmesi K(cid:252)rt kimliğinin bir
ifadesidir. Ancak, bu aynı zamanda siyasal bir ifadedir de. Hatta dans etmek bile
giderek daha siyasal bir ifade haline gelmiştir. Mehrdad Izady’nin işaret ettiği gibi
’K(cid:252)rt(cid:231)e dans etmek yerel baskıcı kuralları yok saymak ve grubun kimliğini
vurgulamaktır’.12

Bu, K(cid:252)rt k(cid:252)lt(cid:252)rel talepleri ((cid:246)rn. K(cid:252)rt(cid:231)e(cid:146)yi serbest(cid:231)e konuşma izni) ile otonomi veya
bağımsızlık ama(cid:231)layan siyasal talepler arasında bulanıklaşan fark Nadar Entessar
tarafından ş(cid:246)yle ifade edilmiştir:

(cid:147)Etnik grupların ve devletin (cid:231)atışan istemleri, tamamen etnik ama(cid:231) ve aidiyet i(cid:231)in
kişisel bir arayış ve g(cid:252)ce y(cid:246)nelik bir grup talebine d(cid:246)n(cid:252)şt(cid:252)rm(cid:252)şt(cid:252)r.(cid:148)13

İki t(cid:252)r ifade şekli arasında farklılık olmadığından K(cid:252)rt k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n(cid:252)n ifadesini gittik(cid:231)e su(cid:231)
sayan yasaların kapsamına girmiştir. O nedenle ’k(cid:252)lt(cid:252)rel’ ifadeyi su(cid:231) sayma olgusu
tartışılacaktır. ˙(cid:252)nk(cid:252) kasıtlı veya istemeden, T(cid:252)rk hukuku, k(cid:252)lt(cid:252)rel ve siyasal istemler
bağlar arasındaki (cid:252)st(cid:252)ste biniş haline gelmiştir. K(cid:252)rt k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n(cid:252)n bazı ifadeleri h(cid:226)l(cid:226)
doğrudan su(cid:231) sayılmaktadır. K(cid:252)lt(cid:252)r ve kimliğe y(cid:246)nelik saldırı, K(cid:252)rt kimliğinin
vurgulanmasını bastırmada kullanılmakta olan ve ’b(cid:246)l(cid:252)c(cid:252) propaganda’yı yasaklayan
T(cid:252)rk anti-ter(cid:246)r yasaları (cid:231)er(cid:231)evesinde ter(cid:246)rizme saldırı olarak d(cid:252)ş(cid:252)n(cid:252)lmektedir.

Bir b(cid:252)t(cid:252)n olarak k(cid:252)lt(cid:252)r nosyonu, ’K(cid:252)rt olmak’ neyi gerektirdiğini ortaya koymak
zordur.14 Bununla birlikte, dil gibi, bir azınlığın belli (cid:246)zelliklerine işaret etmek
m(cid:252)mk(cid:252)nd(cid:252)r.

Ger(cid:231)ekten dil azınlık gruplarınca kendi farklı etnik kimliklerini koruma anlamında en
(cid:246)nemli ara(cid:231)lardan biri olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle burada K(cid:252)rt dilini (cid:246)zel
ve resmi iletişimde, medyada ve eğitimde kullanma (cid:246)zg(cid:252)rl(cid:252)ğ(cid:252) (cid:252)zerinde fazlasıyla
durulacaktır. Burada ele alınan diğer konular K(cid:252)rtler’in medya ve eğitime kabul
edilmesi, geleneksel bayramlarının kutlanması ve m(cid:252)zikler (cid:231)alınmasıdır.Burada ’K(cid:252)rt
k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)’ ve ’K(cid:252)rt dili’nden bahsedilmesine rağmen, b(cid:252)t(cid:252)n olarak K(cid:252)rt k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252)n(cid:252)
kapsadığımız iddiasında değiliz. ˙(cid:252)nk(cid:252) farklı par(cid:231)alarda farklı K(cid:252)rt k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252) ve
Kurmanci, Sorani, Zazaki ve Gorani olmak (cid:252)zere en azından d(cid:246)rt farklı K(cid:252)rt dili/leh(cid:231)esi
vardır. İran, Irak, Suriye ve T(cid:252)rkiye’deki K(cid:252)rt n(cid:252)fusun, s(cid:246)z(cid:252) edilen (cid:252)lkelerin baskın
k(cid:252)lt(cid:252)rleri tarafından etkilenmiştir. Hatta aynı (cid:252)lkede yaşayan K(cid:252)rtler arasında bile
b(cid:252)y(cid:252)k k(cid:252)lt(cid:252)rel farklılıklar vardır. Ancak, her şeye rağmen, incelemede s(cid:246)z(cid:252) edilen K(cid:252)rt
k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252) ve dili, kendini K(cid:252)rt olarak adlandıran herkesi kapsamaktadır.
10

Bölüm 2

Ulusal Sistemler

T(cid:252)rkiye, İran, Irak ve Suriye’de yaşayan K(cid:252)rtler’in azınlık hakları konusunda (cid:231)ok y(cid:246)nl(cid:252)
bir kıyaslamaya gitmek olduk(cid:231)a g(cid:252)(cid:231)t(cid:252)r. ˙(cid:252)nk(cid:252) her grup, farklı tarihlerle
şekillendirilmiş farklı yasal sistemler i(cid:231)inde farklı h(cid:252)k(cid:252)metlerce y(cid:246)netilmiştir. Herbiri
farklı k(cid:252)lt(cid:252)rel, siyasal istek ve taleplere sahiptir.

Bu b(cid:246)l(cid:252)mde, s(cid:246)z konusu (cid:252)lkelerin azınlık haklarıyla yakından ilintili anayasal ve
mevzuat h(cid:252)k(cid:252)mleri, insan hakları bağlamında, K(cid:252)rtler’in konumu da g(cid:246)z (cid:246)n(cid:252)ne alınarak
ele alınacaktır. Bir yorumcunun Suriye’deki K(cid:252)rtler’in haklarına ilişkin raporlarda
belirttiği gibi, totaliter bir devlette belli bir azınlığa ait hak ve (cid:246)zg(cid:252)rl(cid:252)klerin boyutunu,
(cid:252)lke genelinden ayırarak (cid:246)l(cid:231)mek g(cid:252)(cid:231)t(cid:252)r.1

Ancak, d(cid:246)rt (cid:252)lkede de insani hakların kısıtlanması bir ka(cid:231) ortak (cid:246)zellik taşımaktadır.
Eşitsiz g(cid:252)(cid:231) dağılımı ve K(cid:252)rt siyasal temsili i(cid:231)in fırsat yoksunluğu, "toprak
b(cid:252)t(cid:252)nl(cid:252)ğ(cid:252)"n(cid:252)n vurgulanması, K(cid:252)rt b(cid:246)lgelerinin askerileştirilmesi...

A. T(cid:252)rkiye’deki K(cid:252)rtler

T(cid:252)rkiye’de 12 milyon K(cid:252)rt(cid:146)(cid:252)n yaşadığı tahmin edilmektedir. Bu rakam toplam n(cid:252)fusun
y(cid:252)zde 20’si civarındadır. Son yıllardaki zorunlu g(cid:246)(cid:231) nedeniyle pek (cid:231)ok K(cid:252)rt,
T(cid:252)rkiye’nin batısına ya da d(cid:252)nyanın (cid:231)eşitli yerlerine dağılmıştır. Ama genellikle,
tarihsel yurtları olan ve şimdiki G(cid:252)neydoğu Anadolu denilen topraklarda
yaşamaktadırlar. K(cid:252)rdistan İş(cid:231)i Partisi (PKK), 1984 yılında bu topraklarda isyan
başlatmış, bunun (cid:252)zerine 9 ili kapsayan b(cid:246)lgede Olanğan(cid:252)st(cid:252) Hal ilan edilmişti.2

T(cid:252)rk anayasal ve hukuki h(cid:252)k(cid:252)mleri K(cid:252)rtler dahil t(cid:252)m vatandaşların T(cid:252)rk olduğu g(cid:246)r(cid:252)ş(cid:252)
(cid:252)zerinde temellendirilmiştir. T(cid:252)rk devleti, s(cid:246)ylemini ger(cid:231)ekleştirmek i(cid:231)in K(cid:252)rt
kimliğini (cid:147)yok(cid:148) saymış, dilini, k(cid:252)lt(cid:252)rel varlığını yasaklamıştır. Ancak, son bir ka(cid:231) yılda
’K(cid:252)rt meselesi’ (cid:252)zerindeki tartışmalar biraz daha a(cid:231)ık hale gelmiştir. 1984(cid:146)de
başg(cid:246)steren ayaklanmadan sonra en azından siyaset(cid:231)iler, K(cid:252)rtler’i ismen anmaya
başlamışlardır. (cid:214)rneğin, 1996 yılında Adalet Bakanı(cid:146)nın İnsan Hakları Parlamenterler
Komitesi Delegasyonu ile yaptığı tartışmalardaki yorumu ilgin(cid:231)tir. K(cid:252)rtler ile kendisi
arasında bir fark bulunmadığını ifade ederken ’Bizim K(cid:252)rt k(cid:246)kenli halkımız bir azınlık
değildir’ demiştir.3

Kısa Tarih(cid:231)e

Cumhuriyet tarihi boyunca, ardı ardına patlayan kanlı olayları kavramak i(cid:231)in T(cid:252)rk
devletinin sistemini anlamak gerekiyor.