kuran'da insanlar arası ilişkiler ve sosyal değerler

167 Pages·2007·1.03 MB·Turkish

TC
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

KURAN’DA İNSANLAR ARASI İLİŞKİLER
VE
SOSYAL DEĞERLER

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN
Doç. Dr. Fethi Ahmet POLAT

HAZIRLAYAN
Ahmet ÖZDEMİR

KONYA-2006
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ
KISALTMALAR
GİRİŞ
1. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ.......................................................................................................................İV
2. ARAŞTIRMANIN AMACI.......................................................................................................................İV
3. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI....................................................................................................................V
4. ARAŞTIRMADA KULLANILAN METOT.................................................................................................Vİ
BİRİNCİ BÖLÜM
İNSANLAR ARASI İLİŞKİLERE VE SOSYAL DEĞERLERE KAVRAMSAL YAKLAŞIM
1. İNSANLAR ARASI İLİŞKİLER.................................................................................................................2
1.1. İNSAN DAVRANIŞI.............................................................................................................................2
1.2. SOSYALLEŞME, SOSYAL İLİŞKİ VE TOPLUM......................................................................................6
1.2.1. Sosyalleşme..............................................................................................................................6
1.2.2. Sosyal İlişki..............................................................................................................................7
1.2.3. Toplum......................................................................................................................................8
1.2.3.1. Kuran’da Toplumsal Yapı....................................................................................................10
1.2.3.2. Toplu Yaşamın Zorunluluğu.................................................................................................11
1.3. Sosyal Bir Varlık Olarak İnsan..................................................................................................12
2. DEĞERLER..........................................................................................................................................13
2.1. Değer..........................................................................................................................................13
2.2. Sosyal Değer ve Norm................................................................................................................17
2.3. Değerlerle Normlar Arasındaki Farklar....................................................................................18
2.4. Değerlerin Kaynağı....................................................................................................................19
2.5. Sosyal İlişkilerin Değer Boyutu..................................................................................................20
2.6. Değer-Din Münasebeti ve Dindar Davranışı.............................................................................21
2.7. İnsanda Değer Yönelimi.............................................................................................................26
İKİNCİ BÖLÜM
SOSYAL İLİŞKİLER KONUSUNA KURAN’IN YAKLAŞIMI
1. İNSANLAR ARASI İLİŞKİLERE DUYULAN İHTİYAÇ...............................................................................32
2. KURÂN’IN SOSYAL HAYATA VERDİĞİ ÖNEM......................................................................................33
2.1. Kul Hakkı Açısından...................................................................................................................33
2.2. Toplumsal Düzen Açısından.......................................................................................................36
2.3. Sorumluluk Bilinci Açısından.....................................................................................................41
3. SOSYAL BİR VARLIK OLARAK KURAN’DA İNSANIN YERİ...................................................................43
3.1. İnsanın Kişisel Kimliği...............................................................................................................43
3.1.1. Kuran’da İnsanın Olumsuz Vasıfları.......................................................................................45
3.1.1.1. Azgın.....................................................................................................................................47
3.1.1.2. Hırslı....................................................................................................................................48
3.1.1.3. Cimri....................................................................................................................................50
3.1.1.4. Sabırsız.................................................................................................................................52
3.1.1.5. Nankör..................................................................................................................................54
3.1.1.6. Şımarık.................................................................................................................................55
3.1.1.7. Tartışmacı.............................................................................................................................56
3.1.1.8. Zalim....................................................................................................................................57
3.1.1.9. Zayıf......................................................................................................................................58
3.1.1.10. Cahil...................................................................................................................................59
3.1.2. Kuran’da İnsanın En Güzel Şekilde Yaratıldığının Vurgulanması.........................................60
3.2. İnsanın Toplumsal Kimliği.........................................................................................................62
4. KURAN’IN SOSYAL İLİŞKİLERDE ORTAYA KOYDUĞU İLKELER...........................................................64
4.1. Ölçü ve Tartıyı Tam Yapmak......................................................................................................64
4.2. Öfkeyi Yenmek............................................................................................................................66
4.3. İnsanları Affetmek......................................................................................................................68
4.4. İnsanların Arasını Düzeltmek.....................................................................................................69
4.5. Güvenilir Olmak.........................................................................................................................70
4.6. İnsanlara Zarar Vermekten Kaçınmak.......................................................................................73
4.7. İnsanların Kusurlarını Araştırmamak ve Yaymamak, Aksine Örtmeye Çalışmak......................74
4.8. Yaşlılara Hürmet, Çocuklara Merhamet Göstermek..................................................................76
4.9. Emri Bi’l-Maruf ve Nehyi Ani’l-Münker....................................................................................78
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SOSYAL DEĞERLER KONUSUNA KURAN’IN YAKLAŞIMI
1. SOSYAL DEĞERLERİ BELİRLEYEN KRİTERLER....................................................................................83
2. SOSYAL DEĞERLERİN TOPLUMDA Kİ FONKSİYONLARI........................................................................84
3. SOSYAL DEĞERLERİN TOPLUMDA UĞRADIĞI DEĞİŞİKLİKLER............................................................85
4. SOSYAL DEĞERLERİN DEĞİŞMESİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER.............................................................87
4.1. İnsan Faktörü.............................................................................................................................87
4.2. Çevre Faktörü............................................................................................................................87
4.2.1. Doğal Çevre............................................................................................................................87
4.2.2. Toplumsal Çevre.....................................................................................................................88
4.3. İnanç Faktörü.............................................................................................................................89
5. KURAN’IN SOSYAL DEĞERLERE BAKIŞI..............................................................................................91
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
KURAN’DA SOSYAL İLİŞKİLERE VE SOSYAL DEĞERLERE İŞARET EDEN KAVRAMLAR
1. MÜSPET KAVRAMLAR.........................................................................................................................95
1.1. Adalet.........................................................................................................................................95
1.2. Barış...........................................................................................................................................98
1.3. Hoşgörü....................................................................................................................................101
1.4. Samimiyet.................................................................................................................................103
1.5. İyilik..........................................................................................................................................105
1.6. Tevazu......................................................................................................................................108
1.7. Cömertlik..................................................................................................................................109
1.8. İtidal.........................................................................................................................................113
1.9. Merhamet.................................................................................................................................115
1.10. Dürüstlük................................................................................................................................117
1.11. Yardımlaşma...........................................................................................................................118
1.12. Bağışlayıcılık..........................................................................................................................121
1.13. Güler Yüzlülük........................................................................................................................122
1.14. Dostluk...................................................................................................................................123
2. MENFÎ KAVRAMLAR.........................................................................................................................125
2.1. Zulüm........................................................................................................................................125
2.2. Savaş........................................................................................................................................128
2.3. Kötülük.....................................................................................................................................130
2.4. İhanet........................................................................................................................................133
2.5. Tekebbür...................................................................................................................................135
2.6. Cimrilik....................................................................................................................................137
2.7. Aşırılık......................................................................................................................................139
2.8. Eziyet........................................................................................................................................142
2.9. Düşmanlık................................................................................................................................143
2.10. Tutuculuk................................................................................................................................146
2.11. İkiyüzlülük............................................................................................................................147
SONUÇ
BİBLİYOGRAFYA
i
ÖNSÖZ
Allah Tealâ (cc) her şeyi insan için yaratmıştır. Hiçbir mahluka vermediği değeri
insana vermiştir. İnsan eğer kendisine verilen bu değerin bilincinde olur ve hayatını
buna göre yönlendirirse, bütün yaratılmışların üzerine çıkar. Ama kendisine verilen bu
değerin farkına varmadan, bilinçsiz ve anlamsız bir hayat yaşarsa, yaratılmışların en
aşağı seviyesine iner. Yani insan kendi konumunu kendisi belirler.
İnsanın ferdî yapısını bilmek kadar onun toplumsal alanda ne gibi işlevlere sahip
olduğunu da bilmek gerekir. Ayrıca insan için vazgeçilmez unsurlar olan değerler,
insanı yaratılış amacına yönlendiren bir fonksiyona sahiptirler.
İnsan öncelikle Allah Tealâ’ya (cc) karşı sorumluluğunun bilincinde olmalıdır.
İnsan Allah’a (cc) karşı sorumluluklarını yerine getirmeden diğer sorumlulukların hiçbir
anlamı olmaz. İnsan yine kendisine karşı da sorumludur. Kendisini tehlikeye atacak ve
huzurunu bozacak davranışlardan uzak durması gerekir. İnsan, yaşadığı topluma karşı
da sorumludur. Nasıl ki, kendisine zarar verecek davranışlardan uzak duruyorsa aynı
şekilde toplumu için de aynı düşüncede olmalıdır. Yine insan yeryüzünün neresinde
bulunursa bulunsun tüm Müslümanlara karşı da sorumludur. Onların dertleriyle
dertlenmek ve kardeşlik görevini yerine getirmek durumundadır
İnsanı anlatmak için binlerce kitap yazılmıştır. Bu kitaplardan her biri insanın
farklı bir yönünü ortaya koymaktadır. Ama bunca çalışma yapılmasına rağmen, insanın
nasıl bir canlı olduğu tam olarak ortaya konulamamıştır. Yapılan her çalışma insanı
tanımak için bir adım daha atmak anlamına gelir. Onu her yönüyle ortaya koymak
oldukça zor ve beşer gücünü aşan bir olaydır. Biz de, bu çalışmamızda daha çok insanın
kişisel bazı özellikleriyle toplumsal konumunu irdeledik.
Giriş kısmında öncelikle konunun önemini belirttik. Bu konuyu seçmekteki
amacımızı ortaya koyduk. Bu konunun, hangi çerçevede ele alındığını ve hangi
metotların kullanıldığını özet bir şekilde okuyucuya sunduk.
Birinci bölümde konuyu sağlam bir temele oturtmak için kavramsal baz da ele
aldık. Çünkü bizim hayatımızda karşılaştığımız sorunların bir çoğu, kavramları yanlış
değerlendirmemizden kaynaklanıyor. Eğer kavramlar hakkında yeterli bilgiye sahip
olursak, aramızdaki anlaşmazlıkları çözme konusunda daha fazla ilerlemeler
kaydedebiliriz. Yine bu bölümde insan için toplumsal yaşamın önemini vurguladık.
İnsanın ferdî bir varlık olmanın yanında toplumsal yönünün de düşünülmesi gerektiğini
dile getirdik.
ii
İkinci bölümde sosyal ilişkiler konusuna Kuran’ın yaklaşımını ortaya koyduk.
İnsanın Kuran’da kişisel ve toplumsal kimliği ile nasıl ele alındığını belirttik. Yine bu
bölümde, Kuran’ın sosyal ilişkilerdeki ilkelerini açıklamaya gayret ettik.
Üçüncü bölümde değer konusunu geniş bir şekilde ele aldık. Değerlerin toplum
için, toplumun değerler için neleri ifade ettiğini, toplum ve değerler arasında nasıl bir
etki-tepki ilişkisinin olduğunu ortaya koyduk. Ayrıca değerlere Kuran’ın yaklaşımını da
yine bu bölümde irdeledik.
Son bölüm olan dördüncü bölümde Kuran’da sosyal ilişkilere ve sosyal
değerlere işaret eden kavramları ele aldık.
Bu çalışmamızda emeği geçen danışman hocam Doç. Dr. Fethi Ahmet Polat’a ve
diğer hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Ahmet ÖZDEMİR
Konya-2006
iii

KISALTMALAR

as : Aleyhi’s-Salatü ve’s-Selam
bk : Bakınız
bt : Bint (kızı)
cc : Celle Celaluhu
DED : Değerler Eğitimi Dergisi
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı
MÜİFV : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı
sav : Sallallahu Aleyhi ve Selem
SÜİFD : Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
ŞİA : Şamil İslam Ansiklopedisi
nşr : Tahkik Eden
tr : Tercüme eden
ts : Tarihsiz
iv
GİRİŞ
1. Araştırmanın Önemi
Konumuz, insan, toplum ve toplumda kabul görmüş değerler üçgenine Kuran’ın
bakışı şeklinde özetlenebilir. İnsan çok yönlü bir varlıktır. Fakat yaratılışı, kainattaki
yeri ve varoluş görevi bakımından kainattaki diğer varlıklardan farklıdır. Bunun için
özel bir varlık olmaya layıktır. Bu öneminden dolayı insanın ferdî yapısı itibariyle
araştırılması gerekir.
Hemcinsleriyle bir arada yaşamaya mecbur olan insan, en tabii ihtiyaçlarını
gidermek, müşterek düşmanlarına karşı elbirliğiyle karşı koymak ve içinde yaşadıkları
hayat şartlarını daha iyiye ve mükemmele götürmek için diğer insanlarla işbirliği
yapmak zorundadır. Bu işbirliğinden toplumsal yaşam ortaya çıkar.
İnsanı tek başına ele almak onu değerlendirme noktasında birtakım eksiklikler
ortaya çıkarır. Bu nedenle onun hem ferdî kişiliği hem de toplumsal kişiliği birlikte
değerlendirilmek zorundadır.
İnsan için olmazsa olmaz denilebilecek değerler, son günlerde önemini daha
fazla hissettirmeye başlamıştır. İnsanlar bazı değerler konusunda titiz davranırken,
bazıları konusunda bilgisizce hareket etmektedir. Bu nedenle insanlara yol gösterici
olmak için değerli olan ve olmayan şeylerin onlara tekrar tekrar hatırlatılması gerekir.
2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmayı yapmaktaki amacımız, öncelikle insanın değerini ortaya
koymaktır. İnsan, asil, soylu bir varlıktır. Yani, bütün doğal ve metafizik varlıklar
arasında, bağımsız, benlikli ve soylu bir öze sahip tek varlıktır. İnsan, bilen, kavrayan
bir varlıktır.
İnsan sadece münferit kişiliği olan bir varlık değildir. O aynı zamanda toplumsal
bir varlıktır. Bireyselliğin en ağır bastığı demlerde bile insan, kendi içinde başkalarına
karşı birtakım duygular taşır. Toplumsallığın en ağır bastığı zamanlarda bile kendi
benliğinden ve ferdiyetinden bir parça taşır. En azından kendi ferdî yapısıyla bizzat bu
toplumculuk arzusunu taşıdığını ve toplumun isteklerine cevap verdiğini kabul eder.
İnsanın bu toplumsal niteliğinin de ortaya konmasını amaç edindik.
Üçüncü olarak, insanı insan yapan birtakım değerler vardır. İnsan ancak bu
değerlere sarılarak gerçek kimliğine kavuşabilir. Değerler sosyal hayatı şekillendiren
temel unsurların önemli bir kısmını oluştururlar. Toplum içerisinde tutum ve
v
davranışlar, eylemler, duygular, fikirler, kişiler gruplar, amaçlar ve araçlar tümüyle ve
değerlere göre mukayese edilir ve ‘daha iyi’ ‘daha kötü’ ‘daha doğru’ ‘daha adil’ gibi
ifadelerle değerlendirmeye tabi tutulurlar. Kısaca değerler arzu edileni veya edilmeyeni,
beğenileni veya beğenilmeyeni, doğru olanı veya olmayanı belirleyen temel standartlar
olarak işlevde bulunurlar. Bu nedenle değerlerin önemini ve insan hayatında sahip
olduğu fonksiyonlarını ortaya koymayı bir amaç olarak belirlemeye gayret ettik.
En önemlisi insan, bu dünyada ve âhirette nasıl mutlu olabilir, bu mutluluğu elde
edebilmek için ne gibi çabalar harcamalı, bu dünyada nasıl bir kimliğe bürünmeli,
bunları belirlemeye gayret ettik.
3. Araştırmanın Kapsamı
Her insan doğar, yaşar ve ölür. Bu yaşantısını bir toplum içerisinde
gerçekleştirir. Toplum halinde yaşamasından dolayı hayatında bazı şeylerin değerli,
bazılarının değersiz olması gerekir. Biz de insanın hayat akışı içerinde geçirdiği bu
tecrübeleri dikkate alarak onu tüm yönleriyle ele almaya çalıştık ve konumuzu da
‘Kuran’da İnsanlar Arası İlişkiler ve Sosyal Değerler’ olarak belirlemeyi uygun gördük.
Konuyu çok dar tutmadan, çok fazla da ayrıntıya girmeden, okuyucuya yeterli
bilgi vermeye çalıştık. Konumuz, isminden de anlaşılacağı gibi oldukça geniş araştırma
yapılması gereken bir konudur. Çalışmamızdaki her bölüm bir tez konusu olacak kadar
geniş kapasiteye sahiptir. Örneğin adalet konusunda ciltlerle kitaplar yazılmıştır.
Bölümlerin alt başlıklarını da okuyucuyu sıkmamak için fazla genişletmedik.
Örneğin insanın kişisel kimliği ile ilgili olarak çok daha fazla alt başlık oluşturulabilirdi.
İnsanın yaptığı her hareket, onun bir kişisel özelliğini ortaya koyar. Ama biz belli başlı
olarak Kuran’da zikredilenleri çalışmamıza aldık. Aynı şekilde Kuran’ın sosyal
ilişkilerde ortaya koyduğu ilkeler de yine oldukça geniş bir konudur. Bunu da en
önemlilerini dile getirmek suretiyle dar bir çerçeve de ele almaya çalıştık.
Kavramlarla ilgili olarak en temel kaynaklara müracaat ettik. Çünkü kavramlar
konusunda yapılacak yanlışlar, çoğu zaman konunun yanlış anlaşılmasına sebep
olabilmekte ve birçok tartışmayı beraberinde getirmektedir. Bu nedenle her kavram için
kaynak sözlüklere baktık ve farklı bir tanım varsa ortaya koymaya çalıştık.
Şunu bilmeliyiz ki, bu konuda yapılan her çalışma konuya biraz daha katkı
sağlayacaktır. Bu nedenle elimizden geldiğince yeterli bilgi vermek için çaba harcadık.
vi
4. Araştırmada Kullanılan Metot
Çalışmamızı yaparken öncelikle tezin kapsamını belirleme noktasında Yusuf
Işıcık hocamızdan istifade ettik. Daha sonra sosyal bilimler alanında uzman olan
Mehmet Bayyiğit ve Mehmet Akgül hocalarımızla görüştük. Ayrıca insan davranışları
konusunda çalışmaları bulunan Emin Sert hocamızın da tavsiyelerine başvurduk.
Bu araştırmamızda temel kaynaklar olarak Kuran-ı Kerimi ve Peygamber
Efendimiz (sav)’in hadis-i şeriflerini kullandık. Diğer kaynaklar konusunda, gücümüz
yettiğince temel kaynaklara inmeye çalıştık. Bu arada zamanımızda yapılan çalışmaları
da göz ardı etmedik.
Çalışmamızın temeli insanı tanımaya yönelik olduğu için, bu alandaki kitapları
tanıma fırsatımız oldu. İnsanın yapısını tanıma noktasında birçok eser yazılmıştır.
Bunlardan bazılarını şu şekilde sıralamak mümkündür: Alfred Adler’in ‘insanı Tanıma
Sanatı’, Muhammed Kutub’un ‘İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler’ ile Doğan
Cüceloğlu’nun ‘İnsan ve Davranışı’ adlı eserleri.
İnsanın Kuran’da ne şekilde yer aldığı ile ilgili de birçok çalışma yapılmıştır.
Bunlardan bazıları: Şerafeddin Gölcük’ün ‘Kuran ve İnsan’, Celal Kırca’nın ‘Kuran ve
İnsan’, Emin Sert’in ‘Kuran’da İnsan Tipleri ve Davranışları’, Necati Kara’nın
‘Kuran’da Beden Dili’ ile M. Osman Necati’nin ‘Kuran ve Psikoloji’ adlı kitapları
olarak sıralanabilir.
Değerlerle ilgili olarak da bazı çalışmalar yapılmıştır. Bu konudaki çalışmalar
daha çok makale şeklinde ve kitapların içerisinde bir bölüm olarak karşımıza
çıkmaktadır. Ama kitap olarak yapılan çalışmalardan Erol Güngör’ün ‘Değerler
Psikolojisi’ adlı kitabını söyleyebiliriz.
Konuları ele alırken bazı bölümler hariç, öncelikle o konudaki ayetleri aldık. Bu
ayetlerle ilgili olarak müfessirlerin görüşlerini zikrettik. Eğer peygamber efendimizin
bir sözü varsa onu da aldık. Konuyla ilgili olarak yapılan çalışmalardan alıntılar yaptık.
Bu alıntılarla ilgili olarak ek bilgiler ve analizler, tespitler yapmaya çalıştık
Kavramların semantik tahlili noktasında Arapça temel kaynak sözlüklerden
istifade ettik. Zaman zaman da ülkemizde yapılan sözlük çalışmalarına da başvurduk.
Elbetteki insan, toplumun bir parçasıdır. Onu toplumsal kişiliğinden
soyutlayarak sadece ferdî yönünü ele alırsak, onun hakkında eksik tanımlama yapmış
oluruz. Çünkü insan sahip olduğu insanî özelliklerinin büyük bir kısmını ancak bir
toplum içerisinde ortaya koyabilir. Bu nedenle insanı çok yönlü düşünmek gerekir.
vii
Ayrıca insanı sadece şeklî yapısıyla değil de psikolojik yapısıyla da düşünmek gerekir.
İnsanı asıl değerli kılan da zaten bu manevî yapısıdır. Onu teklifle mükellef haline
getiren de yine ondaki bu özelliktir. Allah (cc) insana düşünebilme ve olayları
muhakeme edebilme gücünü vermiştir. O, sahip olduğu bu güçle yeryüzündeki canlı
cansız bütün varlıklara hakim olur.
Bizim çalışmamız bir yönden psikoloji, diğer yönden ise sosyoloji sahasına
kadar uzanır. Aslında psikoloji ve sosyoloji, birbirini tamamlayan iki bilim dalıdır.
Sürekli olarak birbirlerine ihtiyaç duyarlar.