kur'ân'a göre akıl ve kur'ân'a göre akıl ve akılcılığın kur'â akılcılığın kur'â akılcılığın kur'ân tefs

335 Pages·2008·2.11 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ
(TEFSĐR) ANABĐLĐM DALI

KKKKUUUURRRR’’’’ÂÂÂÂNNNN’’’’AAAA GGGGÖÖÖÖRRRREEEE AAAAKKKKIIIILLLL VVVVEEEE AAAAKKKKIIIILLLLCCCCIIIILLLLIIIIĞĞĞĞIIIINNNN KKKKUUUURRRR’’’’ÂÂÂÂNNNN
TTTTEEEEFFFFSSSSĐĐĐĐRRRRĐĐĐĐNNNNEEEE EEEETTTTKKKKĐĐĐĐSSSSĐĐĐĐ

DOKTORA TEZĐ

Yasin PĐŞGĐN

DANIŞMAN
PROF. DR. ĐDRĐS ŞENGÜL

ANKARA/2008
ĐĐĐĐÇÇÇÇĐĐĐĐNNNNDDDDEEEEKKKKĐĐĐĐLLLLEEEERRRR
ĐÇĐNDEKĐLER……………………………………………………………………..II
KISALTMALAR…………………………………………………………………..VI
ÖNSÖZ…………………………………………………………............................VII
GĐRĐŞ………………………………………………………………………………....1
A) ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMĐ...………………………..........1
B) ĐZLENEN METOD..…………………………………………..................2
C) KULLANILAN KAYNAKLAR………..…………………………….....5
D) AKIL KELĐMESĐNĐN KAVRAMSAL ANALĐZĐ….…………………7
1) Terim Anlamı…………………………………………….....................7
2) Ekolcü Akıl Tanımlamaları…………………………………………11
a) Yunan Felsefesinde Akıl………………………………………...11
b) Đslâm Düşüncesinde Akıl………………………………………..17
b. 1) Ehl-i Sünnete Göre Akıl…………………………...............17
b. 2) Mu’tezile’ye Göre Akıl…………………………………….21
b. 3) Müslüman Filozoflara Göre Akıl…………………...…….23
b.4) Diğer Ekollerin Akıl Tanımları……………………………28

BĐRĐNCĐ BÖLÜM
AKLIN KUR’ÂNÎ KONUMU VE SÜNNETTE AKIL

A) KUR’ÂN’DA AKIL KAVRAMI………………………………...…...………..33
B) AKLIN KUR’ÂNÎ KONUMU.……………………………………….………..35
1) Aklın Değeri ve Görevi………………………………………………….35
2) Aklın Sınırı……………………………………………………………....39
C) AKLIN ĐLĐŞKĐ BĐÇĐMLERĐ…..……………………………………………...45
1) Akıl-Đnsan Đlişkisi………………………………………………………..45
2) Akıl-Vahiy Đlişkisi……………………………………………………….46
3) Akıl-Đmân Đlişkisi………………………………………………………..50
4) Akıl-Kalp Đlişkisi………………………………………………………...56
5) Akıl-Gayb Đlişkisi………………………………………………………..61
II
6) Akıl Vahiy ve Duyular Arasındaki Bilgi Đlişkisinin Hiyerarşik
Mahiyeti…………………………………………………………………….65
D) SÜNNETTE AKIL….…………………………………………………………72

ĐKĐNCĐ BÖLÜM
ĐlÂHÎ BĐR METĐN OLUŞU BAĞLAMINDA KUR’ÂN’I TEFSĐR ETMEDE
TEMEL BELĐRLEYĐCĐ ĐLKELER

A) KUR’ÂN’IN ĐLÂHÎ OLUŞUNUN UNSURLARI…………....…………........77
1) Nübüvvet Yoluyla Đnsanlığa Sunuluşu…………………….…………...77
2) Salt Vahiy Oluşu……………….………………………………………..86
3) Mucize Oluşu…………………………………………………………….91
4) Fıtrî Akla Hitap Etmesi…………………………………………............97
B) KUR’ÂN’I ANLAMADA TEMEL ĐLKELER.……………………………..101
1) Sünneti Dikkate Alma..………………………………………………..101
2) Nüzûl Sebeplerini Bilme……………………………………………....113
3) Bütünselliği Gözetme ……………………………………………….....115
4) Müteşabih Faktörünü Dikkate Alma…………………………………121
5) Sahabenin Konumunu Dikkate Alma………………………………...129
6) Đmân Đhlâs ve Đtaatin Anlama Üzerindeki Etkisi……….……….…..132
C KUR’ÂN’I DOĞRU ANLAMANIN ÖNÜNDEKĐ ENGELLER……….…..137

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ĐSLAM DÜŞÜNCESĐNDE ERKEN DÖNEM AKILCILIK VE KUR’ÂN
TEFSĐRĐNE ETKĐSĐ

A) ERKEN DÖNEM AKILCILIĞIN TANIMI.…….………………………….143
B) GELĐŞĐMĐ VE TARĐHĐ SÜRECĐ.…………………………………………...147
C) ORTAYA ÇIKIŞ SEBEPLERĐ..………………………………………..……152
1) Đç Sebepler…………………………………………………………...…152
a) Siyasal ve Sosyal Yozlaşma…………………………………………154
b) Tercüme Faaliyetleri…………………………………………..……157
III
c) Coğrafi Genişlemeyle Teolojik Çeşitliliğin Artması………………161
2) Dış Etkenler…………………………………………………………….164
D) AKILCI TEFSĐR ANLAYIŞININ ĐLK DÖNEM TEMSĐLCĐLERĐ-
MU’TEZĐLE…………………….…………………………………………….168
1) Đ’tizalî Akılcılığın Tarihi Arka Planı…………………………….……171
2)Akılcı Tefsir Anlayışının Kullandığı Temel Đlkeler…….…………….177
a) Adalet………………………………………………………………...178
1) Husun-Kubuh Meselesi…………………………………………...180
2) Va’d-Vaid………………………………………………………….183
3) el-Menziletu Beyne’l-Menzileteyn…………….………………….184
4) Đyiliği Emretmek ve Kötülükten Engellemek……………………185
5) Kulun Fiilinin Yaratıcısı Oluşu…………………………………..186
b) Tevhîd – Tenzîh……………………………………………………..193
1) Sıfatların Đnkârı………………………………………………….194
2) Halku’l-Kur’ân TeorisĐ………………………………………….198
3) Yorum MetodolojilerĐ……………………………………………..216
a) Gaibin Şahide Kıyası…………………………………………….216
b) Müteşabihin Muhkeme Hamli………………………………......219
c) Dil Kurallarını Akılcı Yoruma Uygun Bir Şekilde Kullanma...220
d) Akıl-Nakil Çatışmasında Aklın Nakle Takdimi……………......223
E) FELSEFÎ TEFSĐR....………………………………………………………….229

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ĐSLAM DÜŞÜNCESĐNDE GEÇ DÖNEM AKILCILIK VE KUR’AN
TEFSĐRĐNE ETKĐSĐ

A) GEÇ DÖNEM AKILCILIĞIN TANIMI.…..……………………………….245
B) GELĐŞĐMĐ VE RASYONALĐZM – POZĐTĐVĐZM ĐLĐŞKĐSĐ….………….249
C) ORTAYA ÇIKIŞ SEBEPLERĐ…..…………………………………………..253
1) Đç Sebepler……………………………………………………………...253
2) Dış Sebepler…………………………………………………………….256
a) Aydınlanma Felsefesi….……………………………………….256
IV
b) Oryantalizm…………………………………………………….262
D) YORUM PRENSĐPLERĐ.…………………………………………………….267
1) Akla ve Bilime Uygunluk……………………………………………...267
2) Sahih Rivayetleri Önemsememe………………………………………273
3) Sosyal Konjonktörü Önceleme………………………………………..281
E) GEÇ DÖNEM AKILCILIĞIN KUR’ÂN TEFSĐRĐNDE KULLANDIĞI
YAKLAŞIM BĐÇĐMLERĐ…………………………………………..............282
1) Tarihselci Yaklaşım……………………………………………………282
2) Antropolojik Yaklaşım………………………………………………...284
3) Hermenötik Yaklaşım…………………………………………………292
4) Sembolizm……………………………………………………………...295
F) ERKEN DÖNEM VE GEÇ DÖNEM AKILCILIĞIN BENZER
YÖNLERĐYLE ĐLGĐLĐ BĐR DEĞERLENDĐRME…………….………….299
SONUÇ……………………………………………………………………………303
BĐBLĐYOGRAFYA.........………………………………………………………...308
TÜRKÇE ÖZET………………………………………………………………….343
SUMMARY……….………………….…………………………………………...344

V
KKKKIIIISSSSAAAALLLLTTTTMMMMAAAALLLLAAAARRRR

A.Ü.Đ.F.D. : Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi
D.Đ.A. : Diyanet Đslâm Ansiklopedisi
s. : Sayfa
sy. : Sayı
E.Ü.Đ.F.D. : Erciyes Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi
c. : Cilt
yay. : Yayınları
Đ.A. : Đslâm Ansiklopedisi
D.Đ.B. : Diyanet Đşleri Başkanlığı
M.Ü.S.B.E. : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
thk. : Tahkik Eden
trc. : Tercüme Eden
nşr. : Neşreden
bkz. : Bakınız
bb. bkz. : Bu Bağlamda Bakınız
drl. : Derleyen
trkç. : Türkçesi
çev. : Çeviren
T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı
haz. : Hazırlayan
S.Ü.Đ.F. : Selçuk Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi
M.Ü.Đ.F. : Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi
der. : Dergisi
ayrc. bkz. : Ayrıca Bakınız
Đsl. Arşt. : Đslami Araştırmalar
Yük. Đsl. Enst. : Yüksek Đslâm Enstitüsü
Đsl. Arşt. Der. : Đslami Araştırmalar Dergisi
a.g.e. : Adı Geçen Eser
VI
ÖÖÖÖNNNNSSSSÖÖÖÖZZZZ

Din insanların, üzerine kaim olarak yaratıldıkları temel fıtrattır. Hem dinin
sahibi hem de fıtratın yaratıcısı Yüce Allah olduğu için dinle fıtrat arasında bir
paradoks düşünülemez. Çünkü Allah’ın peygamberleri aracılığıyla insanları irşat
etmesi demek olan vahiy; akıl ve vicdan gibi beşeri fıtratın bütün parçalarına aynı
anda hitap eder ve onu bütünsel olarak irşat eder. Dolayısıyla vahiy ne salt akla hitap
edip ilahî mesajı rasyonel bir materyale dönüştürür ne de sırf kalbi, vicdanı ve
hissiyatı muhatap alıp imânın aklî referanslarını imha eder. Çünkü vahiy yarattığını
iyi bilen Allah’ın, ihtiyaçlarına tam tekabül etmesi için beşeriyete lütfettiği ilâhî bir
inayettir.
Đnsanın dünya ile ahireti, madde ile manayı, akıl ile kalbi, fizikle metafiziği ve
ideal olanla realiteyi dengelemesi imkânı ise ancak vahiy iklimi içinde mümkündür.
Bu iklim içinde akıl, fıtrat içinde taşıdığı ilahî fonksiyonu itibariyle vahyi
değerlendireceği için kendisiyle vahiy, dünya ile ahiret, dinle yaşam ve madde ile
mana arasında bir çelişki görmez. Hz. Peygamber ve sahabe dönemlerindeki akıl
vahiy uyumu da bu gerçekliğin bir neticesidir. Çünkü vahiy, insana hitap ederken
düşünceye belli bir sınır, misyon ve değer atfeder. Dolayısıyla vahyin güvenli ve
diriltici atmosferinden uzaklaştıkça insanın fıtrî değerleri altüst olur. Başka bir
ifadeyle insan, ya kalbi hissiyatına kapılarak ruhbanlaşır ya da aklını ve duyularını ön
plana çıkararak deney, gözlem, tecrübe ve beş duyuyla idrak edilemeyen bütün akıl
üstü olayları inkâr edip sekülerleşir. Bu aşamadan itibaren insan, vahiyle her
karşılaştığında ya onu inkâr eder ya da onu sert aklî yorumlara tabi tutarak rasyonel
bir hale getirir. Bu sebeple hem akıl-nakil çatışması hem de vahyin rasyonalize
edilmesi, fıtri bütünlüğünden koptuğu için parçalanmış bir aklın ürünleridir. Bir de
bu aklın karşısındaki vahyin ilahî sahihliğini kaybetmiş olduğunu düşündüğümüzde
bu rasyonel tavır alışın, pozitivist bir materyalizme dönüşmesi de kaçınılmazdır.
Bu mana ekseninde akıl-din çatışmasının en sistematik tecellisi olan ve usture
ve safsataları din olarak sunanYunan mitolojisine tepki mahiyetinde gelişen Yunan
akılcılığı, aynı zamanda vahyin imkânı ve anlamı üzerine de yıkıcı tenkitlerde
bulunmuş ve vahye karşı aklı, dine karşı felsefeyi, Tanrı fikrine karşı da insanı
tahkim ve takdim etmiştir. Bu anlayış, fütuhat hareketleriyle artan teolojik çeşitliliğe
VII
ve itikadî, sosyal ve siyasal dejenerasyona esaslı bir çözüm geliştirmek için felsefi
medreseler ve tercüme faaliyetleri aracılığıyla Đslâm düşüncesine de geçmiştir.
Özellikle Mu’tezile ve Meşşâi filozoflarda, akıl-nakil çatışmasında akla göre vahyi
yeniden yorumlamak şeklinde tecelli eden bu akılcılık, Ebu Bekir er-Razî ve Đbn
Ravendî gibi akılcılarda ise vahyin açıkça inkârı gibi en uç neticesini doğurmuştur.
Akıl-din çatışmasının ikinci tecellisi ise aklı ve insanı hiçleyen kilise
dogmatizmine karşı aydınlama felsefesiyle gerçekleşmiştir. Bu akılcılığın
oluşumunda Đbn Bâcce ve Đbn Rüşd gibi Meşşai filozofların yer alması ve bu
akılcılığın son dönem Đslâm modernizmine ilham kaynağı olması, hem batı hem de
Đslâm akılcılığının bütün çağlarda birbirleriyle sıkı bir ilişki içinde olduğunu
göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Bu akılcılık özellikle 1850’li yıllardan
itibaren modernizm talebi ve oryantalist faaliyetler yoluyla Đslâm dünyasında güçlü
talepler bulmuştur. Böylece ilk dönem akılcılıktaki gibi Kur’ân’ın hem lafzına hem
de bütünsel ruhuna aykırı pek çok yorum bizzat Kur’ân’la delillendirilmiştir.
Biz bu çalışmamızda öncelikle aklın kelime ve terim anlamlarını, Yunan
felsefesinin, Đslâm filozoflarının, Mu’tezilenin ve kısaca Ehl-i Sünnet, mutasavvıflar
ve Şia’nın akıl tanımlarını incelemeye çalıştık. Daha sonra akılcı tefsîr ve te’vil
anlayışını bilimsel bir üslupla değerlendirebilmek için; I. Bölümde aklın Kur’ânî
konumunu (sınırını ve görevini), akıl-vahiy, akıl-kalp, akıl-imân ve akıl-bilgi
ilişkilerini incelemeye gayret ettik. Bu noktada sünnet-i seniyyede akla atfedilen
anlam ve misyonu da bir katkı mahiyetinde ele aldık. II. bölümde Kur’ân’ı sıradan
beşerî metinlerden ayıran alamet-i farika vasıflarını ve sıra dışılık unsurlarını
incelemeye çalıştık. Bu bağlamda onun nübüvvetle insanlığa sunuluşunu, Hz.
Peygamberin vahyin anlaşılmasındaki konumunu, onun lafız ve mana ile mucize
oluşunu ve Kur’ân’ın anlaşılmasında sebeb-i nüzûlün, bütünselliğin, müteşabih
faktörünün ve vahye imân ve itaatin, vahyi doğru anlama konusundaki katkılarını
incelemeye çalıştık. Bundan sonra III. Bölümde ilk dönem akılcılığın Đslâm
dünyasına giriş sebeplerini, yorum metodolojisini ve neticelerini Mu’tezile ve
Meşşailer özelinde değerlendirdik. IV. Bölümde ise yine aynı şekilde geç dönem
akılcılığın ortaya çıkış sebeplerini, yorum usûllerini ve örneklerini ortaya koymaya
gayret ettik
VIII
Bu çalışmamızın oluşumunda hiçbir zaman yardım ve ilgisini esirgemeyen
danışman hocam sayın Prof. Dr. Đdris ŞENGÜL’e ilgi ve katkılarından dolayı
şükranlarımı arz ederim.

Yasin PĐŞGĐN
Ankara–2008
IX
GĐRĐŞ
A) ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMĐ:
“Kur’ân’a Göre Akıl ve Akılcılığın Kur’ân Tefsîrine Etkisi” isimli bu
çalışmamız ilk felsefi tercümelerin Đslâm düşüncesine girdiği Hicri II. asırdan
günümüze kadar süregelen rasyonalist anlayışların Kur’ân yorumuna olan etkilerini
genel karakterleri itibariyle incelemeyi amaçlamaktadır.
Hz. Peygamber Allah’ın kendisine verdiği risalet misyonunun ona sağladığı
geniş yetkilerle gayr-ı metluv vahiy bağlamlı olarak Kur’ân’ın mücmel ve muhtasar
olan ayetlerini gerek söz ve fiil gerekse takrirlerle açıklamıştır. Böylece Allah’ın
kendisine verdiği hikmet ekseninde ortaya koyduğu nebevi öğreti ve yaşam
sistemiyle Hz. Peygamber, külli karakterli olan Kur’ân naslarının beşeri anlam
seviyesine göre açılımını yapmış ve nasları bizim anlama seviyemize çekmiştir. Bu
bağlamda hepimize şamil genel geçer felsefenin üzerinde bir vasfa sahip bir akılla
muttasıf olan Hz. Peygamberin sünneti, Kur’ân’ın öz ve evrensel açılımıdır.
Dolayısıyla onun açıklamaları, yorumlar hiyerarşisinin en üst basamağında olup
evrensel karakterli bir bağlayıcılık vasfına sahiptir.
Müslüman coğrafyanın kültürel ve siyasi hâkimiyet alanlarının
genişlemesiyle meydana gelen bir medeniyetler buluşması, diğer medeniyetlerin
özellikle de Yunan felsefî metodolojisinin Kur’ân’ı anlamada etkin ve alternatif bir
yorum projesi olarak algılanmasına ve nebevi karakterli yorumsal metodolojinin akıl
eksenli bir şekilde rasyonalize edilmesine neden olmuştur. Đ’tizalî hareketle başlayan
bu farklılaşma, söz konusu dönemden itibaren farklı tonlarda ve versiyonlarda
değişken nitelikli bir etkinlik gücüne sahip olarak günümüze kadar devam etmiştir.
Đşte biz bu çalışmamızda, aklın Kur’ânî statüsünün ışığında, vahiy harici yapılanma
sergileyen anlayışların Kur’ân yorumundaki izdüşümlerinin yorumsal değerlerini
incelemeyi amaçlamaktayız.
Allah’ın insana en önemli lütfu olan akıl, insanı diğer varlıklardan ayıran ve
onu yeryüzünde, sonunda ceza ya da ödülün gerçekleşeceği bir deneme sürecine ehil
kılan bir alâmet-i fârikadır. Kur’ân’da isim olarak geçmemekle birlikte defaatle
vurgulanan akletmek ve türevleri Kur’ân’ın muhataplarından dinamik ve üretken bir
aklî aktivite istediğinin açık göstergeleridir. Kur’ân’a baktığımızda koordinatlarını