kültür coğrafyamızda ve ahmet yesevî'de on sayısı üzerine değerlendirmeler1

22 Pages·2017·1.01 MB·Turkish

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science
Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7628
Number: 68 , p. 77-98, Summer I 2018

Araştırma Makalesi / Research Article
Yayın Süreci / Publication Process
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayın Kabul Tarihi / Publication of Acceptance Date
06.06.2018 06.07.2018
Yayınlanma Tarihi / The Published Date
15.07.2018

KÜLTÜR COĞRAFYAMIZDA VE AHMET YESEVÎ’DE ON
SAYISI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER1
APPRAISEMENTS ON THE NUMBER TEN IN OUR CULTURE AND AHMET
YESEVÎ’S BELIEF METHODOLOGY
Dr. Öğr. Üyesi Kadir Güler
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-5450-3688
Dumlupınar Üniversitesi Fen-Edebiyat FakültesiTürk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Zafer Tıngıroğlu
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-1410-6274
Dumlupınar Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi

Öz
Sayılar, dünyanın yaşayan kültürel değerleri içerisinde çeşitli manalar ve sırlar
taşır. Türk kültürünün orijinal yapı taşlarından biri olan sayılar ve sayılara yüklenen
kutsal anlamlar edebiyatımıza önemli katkılar sağlamıştır. Sözlü ve yazılı kaynaklarımız
içerisinde inanç, medeniyet ve kültürlerden oluşarak sayılardan en çok üç, dört, yedi,
dokuz, on iki ve kırk sayılarının gizemli anlamlarda kullanıldığı görülmektedir.
Türk milleti olarak yaşadığımız coğrafyalarda farklı temalar ve arketiplerden
oluşan ve inanç sistemlerine göre şekillenen sayılardan biri de ondur. Kaynağını gele-
neklerden ve kültürel değerlerden alan on sayısı eski inançların ve İslamiyetin etkisiyle
Türk coğrafyasında çok sayıda motife ve kavrama öncülük etmiştir. Eski inançlarda on
emir, on sefirot, Hinduizm’in on öğretisi ve on gün orucu bu arketiplerden bazılarıdır.
Türk Coğrafyasında On Uygur boyu, On ok oğulları, On otağ, Askeri yapının on sayısı-
na göre düzenlenmesi, Cengiz Han’ın on yasası, on sayısının kullanılmasında öne çıkan
kavramlardır. İslamiyetle birlikte Aşere-i mübeşşere bilgisi, on yoksulun doyurulması,
on gece, on gayb eren, on gün oruç, iyiliğin karşılığı olarak on kat mükafatın vadedilme-
si on sayısının İslami dini referanslarından birkaçıdır.

1 Bu makale, 25-26 Nisan 2018 tarihleri arasında yapılan Ankara’da düzenlenen II Uluslararası Hoca Ahmed Yesevi Sempozyu-
mu!na sunulan bildirinin yeniden eklerle değerlendirilmesinden oluşmaktadır.
78
Kadir Güler & Zafer Tıngıroğlu

Ahmet Yesevî’nin oluşturduğu inanç metodolojisinin yapı taşlarından biri de
on sayısıdır. Bu makalede Ahmet Yesevî’nin eserlerinde yer alan on yol, on nur, on ma-
kam ve özellikle dört kapı kırk makam adıyla sistemleştirilen inanç yapısını anlamak
için Türk kültüründeki on sayısının kullanıldığı alanlar incelenecek ve Yesevî metodolo-
jisindeki on sayısının varlığı, geçmişi ve gizemi hakkında değerlendirmeler yapılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Türk Kültürü, Ahmet Yesevî, Sayıların Gizemi, On Sayısı

Abstract
Numbers, carry various meaning and secrets in the living cultural values of the
world. Numbers, one of the original building blocks of Turkish culture, and sacred mea-
nings attributed to tthem, had significant contributions to our literature. It is observed
that, belief, in our oral and written sources, comprised of civilizations and cultures;
three, four, seven, nine, twelve and forty amongst all others had mysterious meanings
ascribed to them the most.
As the nation of Turks, throughout the lands that we live, ten is one of the
numbers that is being shaped in accordance with belief systems cosisting different the-
mes and archetypes.
The mystery of the number ten, which is founded on the traditions and cultural
values, lays on the old beliefs and Islam, has been the precursor of many motives and
concepts in the Turkish geography. Ten commandments, ten sephiroths, Hinduism’s ten
teachings, ten day fasting are some of these archetypes in old beliefs. Ten Uygur Clans,
Ten Arrow Sons, Ten Pavillions, the arrangements of the military structure in order of
tens, Genghis Khans Ten Laws, are some of the concepts of the use of ten. The knowled-
ge of Aşere-i mübeşşere, feeding ten needy, ten nights, ten unseen saints, ten days of fas-
ting, the promise of ten times the reward for kindness, are some of the references to the
number ten in Islam.
One of the building blocks of the belief methodology of Ahmet Yesevî is the
number ten. In this study, in order to understand the concepts such as ten roads, ten lig-
hts, ten maqams, and specially systematized by the name of four doors and fourty
maqams found in Ahmet Yesevî’s works, and the belief structure the areas of use for the
number ten in Turkish Culture will be examined, and the existence, past, and mystery of
the number ten in Ahmet Yesevî’s methodology will be evaluated.
Key Words: Ahmet Yesevî, Mystery of Numbers, Number Ten, Turkish Culture

GİRİŞ lemektedir. Bu etkileşim ve aracılık vazifesi
Hayatımızı etkileyen kavramlardan sayıları gizemli hale getirmiştir. (Schimmel,
biri de sayılardır. Sayıların rakamla ifade 2017: 23)
edilmesi ve yazılı hale gelmesi kültür ve me- Sayılar taşıdığı farklı anlamlardan do-
deniyet yolunun kilometre taşı kabul edilir. layı kutsal kabul edilmiştir. Dünya kültürün-
Sayı kelimesi köken olarak Türkçedir ve de milletlere göre farklı manalarla ifade edilen
Arapça rakam kelimesinin işaret anlamını sayılar Türk coğrafyasında özel anlamlar ka-
karşılar. zanmıştır. Türk kültüründe bir, üç, dört, yedi,
Çalıştığımız her alanda sayılarla kar- dokuz, on, on iki, kırk gibi sayıların kutsallık
şılaşmaktayız. Bilimsel çalışmaların bütünün- kazanması inançlarımız ve bu inançların ya-
de temel araçlardan biri sayılardır. Sayılarla rattığı kültürel kodlarımızla ilgilidir. Sayıların
ilgili ilk yazılı bilgilerden birini kaleme alan kutsal kabul edilmesinin altında esas olarak
Platon, sayıları evrenin sırlarını çözecek anah- inançların varlığı görülmektedir. Mitolojik
tar olarak görür ve sayıların Tanrı’yla insan farklılarda benzer sayıların ortak anlamlar
arasında aracı olduğunu yazar. Platoncu dü- oluşturması Arketip denilen kültür işlevlerini
şünceye göre sayılar, düzeni ve karakteri etki- meydana getirir. ( Durbilmez, 2005: 2,3 )
Kültür Coğrafyamızda ve Ahmet Yesevî’de On Sayısı Üzerine Değerlendirmeler 79

Sayıların nasıl ortaya çıktığı tartışma- Kur’an’da şöyle anlatılır. ‚ Musa ile otuz gece
lıdır. Türk sayı sistemi İslamiyet’ten önce için sözleştik ve ona bir on daha ekledik. Böy-
yaşadığımız kadim inançlardan ve töreleri- lece Rabbinin belirlediği süre kırk geceye
mizden ortaya çıkmış olmalıdır. Sayılarımızın tamamlandı.‛ (A’raf/142) Ayetteki on sayısı
Türkçe olması Türk milletinin ve Türkçenin olgunlaşma süresi olarak düşünülebilir. On
geçmişe dayanan kadim varlığının ispatıdır. emir’in üçü Tanrı’ya tapmaya, yedisi insan
1. On Sayısının Geçmişi ilişkilerine ayrılmıştır.
Türklerde on sayısının kökünün son Tevrat’ın Çıkış bölümünden ve diğer
kelimesiyle ilgili olduğu düşünülebilir. Son kaynaklardan ortaya konulan Hz. Musa’nın
kelimesi, tamamlanmış bitmiş anlamı taşır.-s ve Museviliğin on emri şöyledir:
sesinin düşmesi veya on sayısına –s sesinin 1.Ey Musa! Seni Mısır diyarından çı-
eklenmesi on sayısının oluşmasının temel karan, esaretten kurtaran Allah benim. 2.
varsayımlarından biridir. Benden başka Tanrın olmayacak. Boşlukta
Sayıların ve sayıların yarattığı imajla- yerin üstünde veya altında, denizlerin derin-
rın bazı dillerde ortak kökten ortaya çıktığı liklerinde mevcut olan varlıkların resimlerini
görülmektedir. Latince Decem, Hint-Avrupa yapmayacak, onlara hiçbir surette tapmaya-
dillerinde on sayısının ana kökünü oluştur- caksın. 3. Allah’ın ismini boş yere ağzına an-
maktadır. Fransızca Dix, İtalyanca Dieci, Yu- mayacaksın. 4. Cumartesi gününü kutsal kıla-
nanca Deka on sayısının bu dillerdeki adıdır. caksın. Haftanın altı gününde çalışacak ye-
(Baştürk, 1995: 8) dincisinde istirahat edeceksin. Cumartesi
İslamî kaynaklara göre On sayısı mü- günü, dinlenme günüdür. O gün ne sen, ne
kemmelliği temsil eden bir sayıdır. Üçler ve oğlun, ne kızın, ne uşağın, ne de hayvanın,
yediler, gayb/görünmeyen erenler, ruhânî kısacası hiçbiriniz çalışmayacaksınız. 5. Anne
âlemde On sayısını oluşturur. İslamiyet'ten ve babana hürmet edeceksin. 6. Öldürmeye-
sonra Tasavvuf anlayışında Gayb erenler yani ceksin. 7.Zina yapmayacaksın. 8. Çalmaya-
Ricâlü’l-gayb on ermiş kişi kabul edilmiştir. caksın. 9. Yalan şehadette bulunmayacaksın.
Bunlar huşû halinde olur, alçak sesle konuşur- 10. Hiç kimsenin evine barkına, karısına, hiz-
lar. Zaman ve mekân kavramının dışındadır- metçisine, öküzüne, eşeğine velhasıl sana ait
lar. Biri yüksek sesle konuşacak olursa bunla- olmayan bir şeye göz dikmeyeceksin.
rın vücutları titrer. Yeryüzündeki vakar ve Bu On Emir, Musevilerin temel pren-
sekinetle yürür, kendini bilmezler. Biri çıkıp siplerini içerir. Hz. Musa’ya gönderildiğine
onlara laf atacak olsa ‘’selam size’’ derler; inanılan bu On Emir Museviliğin yaşayış bi-
fakat gerekirse bunları def etmekte ve yaraya çimlerini ve ideal/olgun insan tipini şekillen-
neşteri vurmakta da bir sakınca görmezler" dirmiştir. Kaynaklara göre Sina dağında iki
(Uludağ, 2012: 144,283). Ricâlü’l Gayb’ın sayı- taş levha üzerinde yazılı olan bu emirler o
ları kendine özgüdür. Bir sayısı kutb ve gavs, zamanın insanının iyi veya kötü yaşayışına da
on sayısı büdelâ’dır. (Ögke, 2001:8) açıklık getirmektedir. (G. Tümer-A. Küçük,
On sayısının ortaya çıkışı kadim gele- 1999: 189)Musevî inançlarında Yom Kippur,
nekler, töreler ve İslamî inançlarla ilgilidir. Hz on günde günahlardan arınma günüdür. Bu
Âdem’e indirilen on suhuf, on sayısının ilk on gün içerisinde oruç tutulur ve ibadet edilir.
kullanıldığı alandır. On sayısının inançlarla On gün ibadetlerinin sonunda insanın bir
ilgisi Musevîlik içerisinde detaylandırılmıştır. yıllık kaderinin şekillendiği kabul edilir. (G.
Hz. Musa’ya İsrailoğullarına tevhidi bildirme- Tümer-A. Küçük, 1999: 230)
si için ilahi emirler gönderilmiştir. Hz. Mu- Eski bir Kabala eseri olan Zohar, Mu-
sa’nın Tur dağında Allah’ın huzuruna daveti seviliğin dinî şartlarını içeren bir kitaptır.
80
Kadir Güler & Zafer Tıngıroğlu

Zohar, Tevrat’ın gizli manalarını yansıtır. M.O. 1500 yıllarında kuzeyden gelen Arilere
Gelenek/Töre anlamı taşıyan Kabala inancın- ait en eski edebî bir kayıtın ve aynı zamanda
da yer alan on sayısı sınıflandırmada kulla- Hinduların kutsal kitabının adıdır. Rgve-
nılmıştır. Zohar/SeferHaZohar yani Işık/Nur da'nın kitaplarına Mandala adı verilir ve on
Kitabı, Musevi mistisizmi/tasavvufu olan tanedir.
Kabala’nın temelidir. Eski/Kadim Kabalistler Eski inançlardan biri olan Hindu-
gerçekliğin on boyutta var olduğunu ve bu on izm’in öğretilerinden biri olan bir ilahide bu
boyutun altısının bir olarak/bir boyuta sıkışa- inanç ona ayrılmıştır:
rak birleştiğini söylerler (Cengil, 1-2) 1. Başlangıçta Hiranyagarbha vardı.
Karayim/Karaî ismi, bir Musevî mez- Bütün yaratılmış olanların Tek Efendisi doğ-
hebini hatırlatmaktan çok belirli bir toplumu duğunda yalnızdı. Dünyayı ve göğü (cenneti)
anlatır. Karayim denince bir Türk boyu ve sabit kıldı ve korudu. Ona kurbanlar sunaca-
Türk dilinin bir şivesi akla gelmektedir. Rus- ğımız Tanrı kim?
ya, Polonya ve Litvanya’da yaşayan ve Hazar- 2. Hayat soluğunu veren o, güç ve
Kuman topluluklarının torunları olan Karaî enerji veren o, onun emrini bütün tanrılar
mezhebindeki Türklere Karay Türkleri denil- yerine getirir; gölgesi ölümsüz hayat olan
mektedir. (Kuzgun, 2015:281) Karaylar ölümün tanrısı. Ona kurbanlar sunacağımız
Evâmir-i aşereye yani şu on kutsal emre çok Tanrı kim?
önem vermişlerdir: 3. Azametiyle yaşayan ve uyuyan bü-
1.Bütün varlıkları yaratan Allah’tır. 2. tün dünyanın (Tanrılar ve insanlar) yegâne
O, âlemde yaratılmadan önce vardı; yardımcı- hâkimi odur; o iki ayakların ve dört ayaklıla-
sı yoktu. 3. Bu âlem sonradan yaratılmıştır, rın (insanlar ve hayvanlar) Tanrısıdır. Ona
hadistir. 4.Allah, Musa’ya ve Tanah’da adı kurbanlar sunacağımız tanrı kim? 4. O ki karlı
geçen bütün peygamberlere hitap edilmiştir. dağlarla denizi ve uzaklardaki nehri yaratmış-
5.Musa’nın koyduğu kanunlar haktır. tır; o ki kollarını göklerin içine salmıştır. Ona
6.Tevrat’ın dilini bilmek dini bir görevdir. kurbanlar sunacağımız Tanrı kim?
7.Kudüs’te ki Mabed, dünya ‘’İdarecisi’’nin 5. Onunla gökler güçlü ve dünya sa-
makamıdır. 8.Mesih’in gelmesine ve yeniden bittir, onunla ışık âlemi ve gök kubbe destek-
dirilmeye intizar haktır. 9.Hesap günü vardır. lenir; onunla boşluktaki bölgeler ölçülür. Ona
10.Bu hesaptan sonra mükafat ve eza haktır. kurbanlar sunacağımız Tanrı kim?
(G.Tümer- A.Küçük-1999, 211) 6. Onların ruhu içinde ürperirken sa-
Musevi inancının farklı mezheplerin- vaş halindeki iki orduyu destekler ve bu sıra-
de yaratan ile yaratılanlar arasında mesafe da güneş onların üzerine ışıldamaktadır. Ona
vardır. Semâvi kitapları Zohar/Işık-Nur olan kurbanlar sunacağımız Tanrı kim?
inançta da dört âlem ve on sefirot adı altında 7. Agni'yi (ışığı) meydana getiren, ev-
Yaratılışın sıfatları anlatılır. On Sefirot şudur: rensel tohumu taşıyan güçlü sular geldiğinde
1.Allah’ın (c.c.) kelâm ile hikmeti ve Allah’ın Tanrıların ruhu varlığa o zaman yayıldı. Ona
(c.c) ruhu 2.Ruhtan gelen nefes ve hava. kurbanlar sunacağımız Tanrı kim?
3.Havadan oluşan su. 4.Suyun en şeffaf ve 8. Kurban törenini doğuran ve yaratı-
ince parçası ateş. Allah’ın (c.c.) felekler ve cı gücü ihtiva eden suları gücüyle gözeten
melekleri ateşten yaratır. 5.8.Dört yön. 9-10- odur, O, tanrıların Tanrısıdır, O'ndan öteye
İki Kutup. yoktur. Ona kurbanlar sunacağımız Tanrı
Musevi inancının dışında Asya coğ- kim?
rafyasının en etkili inançlarından olan Hindu- 9. O ne bize kötülük edecek bir dünya
izm, kendi yaratılış inancını on sayısı ile sis- yaratıcısı, ne de kanunları değişmeyecek bir
temleştirmiştir: cennet yaratıcısıdır. Güçlü ve temiz suları
"Rgveda, Hindistan'a yaklaşık olarak getiren odur. Ona kurbanlar sunacağımız
Kültür Coğrafyamızda ve Ahmet Yesevî’de On Sayısı Üzerine Değerlendirmeler 81

Tanrı kim? oruç Hz. İsa’nın doğuş bayramı olan 25 Ara-
10. Pracâpati! Sen bütün yaratılmış lık’ta tamamlanır. (G.Tümer- A.Küçük, 1999:
olanları içine alansın, senden ötesi yok. Sana 277)
tapınan bizler lütfunla her türlü zenginliğe On sayısının ilk felsefi yorumlarından
sahip olabiliriz. ‚X. Mandala, 121. İlahi.25. birini yapan Pisagor kâinatın başlangıç nokta-
kısım (Hiranyagarbha-Pracâpati). (Kaya, 282) sını, düzen ve ahengini zihne bağlar. Pisa-
Asya İnançlarından Budizm; Buda ta- gor’a göre ruh kendi kendine hareket etmek-
rafından Hindistan coğrafyasında ortaya ko- tedir. Ruh, ezeli ve ebedidir. Bedende hap-
nulan bir inanç sistemidir. Budizm’in inanç solmuştur. Felsefesi mutlak ruha erişmektir.
esaslarını Buda’nın öğretileri oluşturur. On Ruh bilgiyle temizlenir. Bunun yolu dünya
sayısının kâmil/olgun insan tarifi, Buda’nın hazlarından uzaklaşmak, matematik ve mü-
ahlak buyruklarında da görülmektedir. Buda, zikle uğraşmaktır. Yunanlı felsefeciler, sayı-
kâmil insanın akıl ve zihin dünyasına hitap larla güç arasında bir bağlantı olabileceğine
etmektedir. Buda’nın on buyruğu, diğer inanmışlardır. Yunan filozofları On sayısını
inançların on emir ilkeleriyle benzeşir. Buda, başlangıç noktası olarak kabul etmişlerdir. Bu
on suç işleyenin yerinin cehennem olduğunu filozoflara göre on sayısı yaratıcının yaratma
söyler. Budizm’in ahlaki inanç sistemini oluş- gücüdür.
turan Sila;’’ Doğru söz, doğru davranış, doğru 2. Kadim Türk Kültüründe On Sa-
geçimden ibaret olan ve aynı zamanda davra- yısı
nış kuralları, buyruklar olarak bilinir. (Akalın, Türk kültür ve coğrafyasında on sayı-
2015: 88) sı her alanda sıklıkla karşımıza çıkmakta ve
Kadim inançlarda olduğu gibi Hristi- kendine özgü gizemini korumaktadır. Türk
yanlık inanç sisteminde de on sayısının mito- boyları harflere ve sayılara farklı anlamlar
lojik anlamlar taşıdığı görülmektedir. Hristi- yüklemiş, yüklenen anlamların yorumlanması
yan din adamları Roma rakamı ile yazılan sonucu sayılar çeşitli simgeci ve gizemci
X=10 sayısını İsa’nın haçına, Hristiyan adının akımların kaynağı kabul edilen mitolojik dö-
Yunanca Xristos olarak yazılan biçiminin ilk nemlerin oluşmasına yardımcı olmuşlardır.
harfine ve On Emir’e gönderme olarak kabul Mitolojik dönem boylarına mensup
etmişlerdir. Bu inanışa göre Hz. İsa’nın adının Türkler birçok şeyi ruhlarla ve cinlerle irtibat-
ilk harfi olan İota’nın sayısal değeri ondur.2 landırmış ve sayıları da bu gizemi kavramak
İncil’in alegorik yorumlarında On sayısı, Tes- için yorumlamışlardır. Sayıların gizemini
lis’in (Baba-Oğul-Kutsal Ruh) ve hayatın 7 bildiğine inanılan kişilerin bu bilgilerini ‚uy-
elementinin (kalp, ruh, zihin ve 4 element) gun ruhların yardımını sağlamak, büyücülük
toplamıdır. Dokuz melek ve İnsan’ın toplamı yapmak‛ veya ‚belirli formülleri saptanmış
on eder. Yedi erkek ve üç kızın toplamı on sayıda yineleyerek dualarını daha etkili kıl-
eder ki bu sayı Hz. Eyyüb’ün on çocuğuna mak için‛ kullandıklarına inanmaktadırlar.
nispet edilir. ( Schimmel, 2017: 198) (Durbilmez, 2008: 212).
On sayısı Hristiyan inancında oruçla İslamiyet’ten önce Türk boyları ara-
da karşımıza çıkar. Aralık perhizi bu oruçlar- sında farklı inançlar vardı. Kadim Türklerde
dandır. Aralık ayının 15-24. günleri arasında insanın düşmanı olan ve gizli bir güç şeklinde
on gün oruç tutulur. Toplam on gün tutulan tasavvur edilen güce/kadere bağlılık görül-
mektedir. Hayatlarında kaderin dışında gi-
zemli işaretlerle örülü bir doğu inancı da etki-
2 Hristiyan inançlarına bağlı Krallıkların yönetim
kapılarında yer alan X-10 rakamının bu inançla ilgili liydi. Bunun yanında kutsal kabul edilen dağ-
olduğu düşünülebilir. Bebeğin anne karnındaki dokuz ay lara, ağaçlara, sulara ve benzeri güçlere sene-
on günlük süreçteki on gün sayısı da dikkat çekicidir.
82
Kadir Güler & Zafer Tıngıroğlu

nin belirli zamanlarında ziyaretler yapılır ve boydan meydana gelen (Yaglakar, Çince’de:
kurbanlar sunulurdu. Göktürkler her sene Yo-lo-ko) hakanların mensup olduğu boy,
beşinci ayın onuncu ve yirminci günleri Altın Hu-tu-ko, Tu-lo-vo, Mo-ki-si-ki, A-vo-çö, Ko-
Dağ’a çıkıp Tanrı’ya on gün ibadet ederek sa, Hu-va-su, Yu-vo-ko, Hi-ye-vu) bir yapıydı.
güce/Gök Tengriye/Doğu Tanrısına bağlılıkla- Bu dokuz boydan/urugdan oluşan Uygur
rını bildirirlerdi. (Tümer- Küçük, 1999: 82) kabilesi idaresinde şekillenen Dokuz-Oğuz
Ergenekon destanında Kayan ve Tu- birliğinin diğer kabileleri, P’u’ko, Hun, Pa-ye-
kuz esir düştükten on gün sonra eşleriyle ku, T’ung-lo, Sse-kie, K’i-pi, A-pu-sse, Ku-lun-
kaçarak kurtulurlar. Türkler arasında yaygın vu-ku, Karluk ve Basmiller’i de kendilerine
olan Yada taşı efsanesinde de on sayısı göze bağladıktan sonra kabile sayısı on bire yük-
çarpar. Isık Göl civarında yaşayan Hakan selmiştir.
Türk ile Aral taraflarında hüküm süren amca- İslamiyyetten sonra kaleme alınan ilk
zadesi Gaz yani Oğuz arasında Yada taşı yü- yazılı eserlerimizden Divan-ı Lügat-it Türk’te
zünden uzun savaşlar olmuştur. Bu rivayette On Sayısı ile ilgili bilgi azdır. On sayısı
Yada taşı, Türk'ün milletler üzerine hakimiye- Onunç/Onuncu ve On adım anlamlarında
tini sağlayan bir tılsımdır. Rivayete göre Ha- kullanılmıştır. Yazgır, onuncu hayvan alame-
kan Türk'e Çin'den gönderilen 10 Şaman, tidir. (Erdi-Yurteser,2005:356- Atalay,
ilimleri ve tecrübeleriyle yardım ederek, taşın C.3,1985:220)
yani hakimiyetin Türk'te kalmasını sağlamış- On sayısı Kutadgu Bilig’de daha farklı
lardır. Bu 10 Şaman, muhtemelen On Ok adlı anlamlarda kullanılmıştır. Yusuf Has Hacip
Göktürk boylarının bilgi ve tecrübe sahibi on sayısını yöneten insan karakterini oluştu-
atalarıdır. Uygur Hakanlığı da on ok ve oğul- ran şu unsurlarla eşdeğer tutar:
larıdır. (Durbilmez,2008: 212) 759. "şükür kılsa ni’met biri on bolur
Bozkurt destanında Göktürk Hakanı biri on bolup kör evi neng tolur. İnsan şükre-
Türk’ün on eşinden bahsedilir. Bu eşlerden derse, nimetin biri on olur; biri on olur ve evi
biri olan Asena’nın da on çocuğu olmuş ve mal ile dolar"(Arat, 1991: 65).
her birinden bir boy türemiştir. (İnan, 998. "bu ay toldı aydı söz ornı sır ol
1954:189). söz ülgi on ol sözlegüsi bir ol. Ay-Toldı cevap
Türk adının geçtiği ilk Türkçe metin verdi: –Sözün yeri sırdır; söz ondur, fakat biri
olan Göktürk yazıtları; Türk töresini, devlet söylenmelidir" (Arat, 1991: 83).
yönetimini, devlet ve milletin karşılıklı görev- 2487/2488 Haciblıkka aşnu bu on neng
lerini içermektedir. Bu yazıtlardan alınan kerek yiti köz kulak sak köngül king kerek. ,
örnekler on sayısının kutsallığını göstermek- "yüzi körki bod til ukuş ög bilig kılınçı bular-
tedir: ka tükel teng kerek. ‚Hâciplik için bu on şey
Kültigin Yazıtları Güney Yüzü lazımdır; keskin göz, delik kulak, geniş gönül-
12. On ok oğullarına ve yabancılarına Yüz, kıyafet, boy, dil, anlayış, akıl, bilgi; tavır
kadar herkes bunları görüp öğrenin. (Tekin, ve hareketleri de bunlara tam denk olmalı-
2014: 23) dır"(Arat, 1991:185)
Kültügin Yazıtı Kuzey Yüzü 2980 "kişi edgülükke sevüg can birür
13. On ok oğlum Türgiş kağanından bir edgü yanutı on edgü kılur. İnsan, iyiliğe
Makaraç mühürdar Oğuz Bilge mühürdar karşı, aziz canını verir; bir iyiliğe karşı on
geldi. (Tekin, 2014: 39). iyilik yapar" (Arat, 1991:219).
4139 "tegir erse hil ya sanga on otağ
On sayısı Göktürkler dışında Uygur- elig tarğü malın kılıç tutğu yag. Sana takım on
ların uruglarında da kutsaldır. M.S. 745 yılın- otağ rütbesi teveccüh ederse, malını dağıtıp,
da Göktürk hakimiyetine son vererek, Ötü- kılıç ve yaya sarılmasın" (Arat, 1991:299).
ken’de bir hakanlık kuran Uygurlar, dokuz Türklerin ve Moğolların askeri düze-
Kültür Coğrafyamızda ve Ahmet Yesevî’de On Sayısı Üzerine Değerlendirmeler 83

ninde on sayısı dikkat çekicidir. Askeri sis- On sayısı öncelikle cennetle müjdelenenlerle
temde erler onar onar bölünür ve başlarına bir birlikte anılır. Hz. Peygamber ‘Aşere-i Mübeş-
şere ismiyle bilinen on sahabiyi cennetle müj-
Onbaşı atanır. On adet on başının başına bir
deler. ‘Aşere-i Mübeşşere’nin on sayısıyla
Yüzbaşı getirilir. On Yüzbaşının başı ise Bin-
arasında mükemmellik, olgunluk kavramı
başı olur. On bin asker Tümeni oluşturur ve bakımından birçok işaret görülmektedir ama
başına Tümgeneral atanır. (Öztürk, 1999: 991) neden on kişi seçilmiştir, niye on sayısı soru-
Türk – Moğol İmparatorluğu’nun ku- sunun cevabı açıklanamamıştır. Bu on saha-
rucusu Cengiz Han Dönemi’nde Cengiz Yasa- binin isimleri şöyledir. Hz.Ebu Bekir,
sı oluşturulmuştur. Bu yasa Uygurca ile ya- Hz.Ömer, Hz.Osman, Hz.Ali, Talha b. Ubey-
zılmıştır. Bu yasalara aynı zamanda ‚Ya- dullah, Zübeyr b. Avvam, Sa’d b. Eb u Vak-
sanâme-i büzürg‛ denmektedir. Cengiz Han kas, Ebu Ubeyde b. Cerrah, Abdurrahman b.
Yasaları daha sonraki devletlerde de yasa Avf ve Said b. Zeyd hazretleridir.
veya yasak name adıyla toplanmıştır: İslamiyet, insanoğlunun üzerine çeşit-
1. Zina yapan, evli olup olmadığına li hikmetlerle indirilmiştir. Kur’an-ı Kerim’de
bakılmaksızın idam edilir. farklı sayılar zikredilse de en anlamlı sayılar-
2. Sahibinin iznini almadan bir esire dan birinin on olduğu görülmektedir. On
yiyecek veya giyecek veren idam edilir. sayısının kulun alışkanlık kazanması, olgun-
3. Kaçan bir köleyi sahibine geri ver- laşması, sabrı öğrenmesi gibi insani davranış-
meyen idam edilir. larla ilgisi olduğu görülmektedir. Surelerde
4. Cengiz Han, bütün dinlere saygı geçen on sayısıyla ilgili ayetler şöyledir:
gösterilmesini ister. Bakara Suresi 196. Ayet: " Kurban bu-
5. İnsanların suyu kirletmele- lamayan kimse üçü hacda, yedisi de döndü-
ri/batırmalarını yasaktır. ğünüz zaman (olmak üzere) tam on gün oruç
6. Cengiz Han ahlâksız herhangi bir tutar." Hac vazifesini yerine getiren Müslü-
şeyi söylemeyi yasaklar. man’ın kurban bulamaması durumunda on
7. Oğlu Çağatay’a yasaya uyulmasını gün oruç tutması emredilir.
gözlemeyi emretti. Maide Suresi 89. Ayet: "Allah, boş bu-
8. Adam öldüren kişi para cezası öde- lunarak ettiğiniz yeminlerle sizi sorumlu tut-
yerek kendisini kurtarabilir. maz. Ama bile bile yaptığınız yeminlerle sizi
9. Bir kişi içmekten kendini alıkoya- sorumlu tutar. Bu durumda yeminin keffareti,
mıyorsa ayda üç kez sarhoş olabilir. ailenize yedirdiğinizin orta hallisinden on
10. Kanuni mirasçılar dışında herkes yoksulu doyurmak, yahut onları giydirmek
ya da bir köle azat etmektir’’. Bu ayette belirti-
vefat edenin malını kullanmaktan kesinlikle
len husus ise boş bulunarak yemin eden Müs-
men edilmiştir.
lümanın, maddi imkanları dahilinde on faki-
3. İslamiyet’te On Sayısı
ri doyurması ya da on fakiri giydirmesidir.
On sayısını kadim inançlara bağlayan ‘’Kişi bu görevini fakirleri doyurmak suretiyle
sayı gizemcileri, Eski ve Yeni Ahit’teki inanış- yerine getirmek isterse, İmam Mâlik ve İmam
ların dinî sebeplerle on sayısında buluştuğu- Şâfiî’ye göre, doyurulacak fakirlerin on kişi-
nu, İran’ın eski inançlarında da on sayısının den az olmaması, ayrıca bunların hür ve Müs-
İsmailiye ve Şiî akidelerle günümüze ulaştığı- lüman olmaları gerekir; Ebû Hanîfe’ye göre
nı kabul etmektedirler.(Schimmel, 2017: 175) ise bir fakirin on gün sabah akşam doyurul-
İslâmiyet’in ana kaynaklarında en masıyla da ödev yerine getirilmiş olur, ayrıca
çok zikredilen sayılardan biri on rakamıdır. bunların hür ve müslüman olmaları da şart
84
Kadir Güler & Zafer Tıngıroğlu

değildir."(Diyanet Kur’an Yolu Tefsiri,1100) Araf Suresi 142. Ayet: "Mûsâ'ya otuz
En’am Suresi 160. Ayet: ‚Kim bir iyi- gece süre belirledik, buna on (gece) daha kat-
lik yaparsa ona on katı vardır. Kim de bir tık. Böylece Rabbinin belirlediği vakit kırk
kötülük yaparsa o da sadece o kötülüğün geceye tamamlandı. Mûsâ kardeşi Hârûn'a,
misliyle cezalandırılır ve onlara zulmedil- "Kavmim arasında benim yerime geç ve yapı-
mez.‛ Bu ayette iyiliğin karşılığı olarak on cı ol. Sakın bozguncuların yoluna uyma" dedi.
katı bir mükâfat, kötülüğün karşılığı olarak Bu ayette belirtilen otuz artı on yani kırk gece
ise yapılan kötülüğün dengi bildirilmiştir. Bakara suresi 51. Ayet’te de geçmektedir.
Esirgeyen ve bağışlayan Allah, iyilik yapan Kur’an-ı Kerimde geçen on sayısının
kullarına on misli mükafat vaat etmiştir. mükemmellik, vazifenin tamamlanma süresi,
Fecr Suresi 2. Ayet: "Tan yerinin yeterlilik gibi unsurları taşıdığı görülmekte-
ağarmasına andolsun, On geceye andolsun, dir. İnsan-ı kâmil yolunda olan insanoğlu
Çifte ve teke andolsun, Geçip giden geceye mükemmelleşmektedir. ( Ergül, 2015: 261)
andolsun (ki, müşrikler azaba uğrayacaklar- 4. Ahmet Yesevî ve Divân-ı Hik-
dır). Şüphesiz bunlarda, akıl sahibi bir kimse met'te On Sayısı
için üzerine yemin edilmeye değer bir özellik Ahmed Yesevî, XII. asırda Türkis-
vardır. " 2. Ayette geçen on gece hakkında hac tan’da yaşayan bir samimi bir müslüman,
ayı olan Zilhicce’nin ilk on gecesi, hicri yılın irfân ehli bir âlim, Türk milletinin gönül yo-
birinci ayı olan Muharremin ilk on gecesi, lunu açan bir Hâcedir. İçinde bulunduğu dev-
Ramazan ayının ilk on veya son on gecesi rin sanat ve edebiyat dili olan Arapça ve Fars-
olduğuna dair çeşitli rivayetler var- ça yerine kendi öz dili olan Türkçeyi seçmiş
dır."(Diyanet Kur’an Yolu Tefsiri,3720). Sure bir Pîr-i Türkistan’tır.
Mekke’de indirildiği için ve Ramazan orucu Türk milletine İslam inancını, ahlakını
da Medine’de farz kılındığı için bu on gecenin kendi diliyle anlatmış ve Türklere Anado-
Zilhicce ayının ilk on gecesi olması muhte- lu’nun kapılarını açarak Alperenlik çağını
meldir. Ayrıca Zilhicce ayının ilk on günü de başlatmış bir yol çerağıdır. Hoca Ahmed Ye-
kutsal sayılmaktadır. sevî, Türk milletini gelenekleriyle İslamlaş-
Taha Suresi 102-103. Ayet: "O gün tırmıştır. Onun milletin vicdanında yaktığı
günahkârları, (gözleri korkudan donup) çıra günümüze ulaşmıştır.
gömgök kesilmiş olarak hasredeceğiz. Arala- Yesevi’nin Hikmet adlı ilahileri, ayet-
rında birbirlerine "(Dünya'da) sadece on (gün) lerin Türkçe kısmî şerhi kabul edilmektedir.
kaldınız" diye gizli gizli konuşacaklar. Onla- Divan-ı Hikmet’de Kur’an-ı Kerim’den aldığı
rın, hakkında konuşacakları şeyi biz daha iyi İslam ahlakını Türkçe ifadelerle anlatarak
biliriz.- O vakit içlerinden en aklı başında hikmetlerle gönüllere nüfuz etmiştir. Pîr-i
olanları, "Siz sadece bir gün kaldınız" diyecek- Türkistan, her alanda tüm kesimleri asırlardır
tir." etkilemiş ve yol açıp Pîr olmuştur.
Hud Suresi 13. Ayet: " Yoksa "onu Kendi adıyla anılan Yesevîliğin oluş-
(Kur'an'ı) uydurdu" mu diyorlar? De ki: "Eğer masını sağlayarak İslam diniyle Türk töresini,
doğru söyleyenler iseniz, haydi Allah'tan her kesimden insana anlatmıştır. Yesevîyye
başka gücünüzün yettiklerini de (yardıma) adabıyla; Türk alpliği ve İslam erenliğini
çağırıp, siz de onun gibi uydurma on sûre harmanlamıştır. Böylece ortaya önüne geçile-
getirin." Eğer size (bu konuda) cevap vereme- mez bir mukaddesat çıkartmıştır. Türkler
dilerse, bilin ki o Kur'an) ancak Allah'ın ilmiy- cihan hâkimiyeti düşüncesinin yanına Al-
le indirilmiştir ve O'ndan başka hiçbir ilah lah’ın İslam sancağını surdan sura dikme
yoktur. Artık müslüman oluyor musunuz?‛ misyonunu da üstlenmiştir. Bu kutlu yolda
On sure on sayısının yeterliliğini ortaya koy- sefere çıkan ecdadımız, önce Anadolu’ya ora-
maktadır. dan Balkanlar’a oradan da Viyana önlerine
Kültür Coğrafyamızda ve Ahmet Yesevî’de On Sayısı Üzerine Değerlendirmeler 85

kadar bu sancağı taşımışlardır. Ahmet Ye- On yaşınga oğlan boldung Kul Hoca
sevî’yi bu yönden öne çıkarmak, bu yönüyle Ahmed
ele almak gerekir. Hâcelikke bina koyup kılmay tâat
‚Ahmet Yesevî’nin Divân-ı Hikme- Hâcemen dep yolda kalsang vây ne
tinde yer alan "hikmetlerin temelinde Ye- hasret
sevî’nin özü Kur’ân ve sünnete dayanan inanç Ol sebebdin altmış üçde kerdim yerge
ve düşünceleri ile tarîkatının esasları bulunur. (Tatçı, 2010: 68)
Hikmetler, Türkler arasında bir düşünce birli-
ğinin teşekkül etmesi bakımından çok önem- On yaşında delikanlı oldun Kul Hoca
lidir" (Tatçı, 2016: 18) Ahmed;
Ahmet Yesevî, on sayısıyla birlikte Hocalığa bina koyup, ibadet eyleme-
farklı sayıları da sırlı anlamlarla kullanmıştır. den,
Pir-i Türkistan’ın sayıları arasında üç yüz Hocayım deyip yolda kalsan, yazık
altmış su geçmek, dört yüz kırk dört dağ aş- sana,
mak, otuz üç bin sahabenin kemale ulaşması, O nedenle altmış ücte girdim yere.
üç yüz Molla’nın rivayetleri, dörtten yediye (Tatçı, 2016: 51).
yetmek, dokuzu geçip gitmek gibi gizemli
sayılar dikkat çekmektedir. Tördin yettiğe yettim tokkızını güzar
Yesevî, dört sayısını yön/yan anlamla- ettim
rında kullandığı gibi dört sayısının onlu katla- Ondın ikigge keldim çerh-i keyvân
rını da kullanmaktadır: Kırk dört makam, içinde (Tatçı, 2010: 168)
dört yüz yıldan sonra ümmet olmak, on dört
bin âlim kavramlarını öne çıkarmaktadır. Dörtten yediye yettim, dokuzu geçip
Kul Hoca Ahmed, dört sayısının dı- gittim,
şında yedi sayısına da dikkat çekmektedir. Ondan ikiye geldim cerh-i keyvan
Yedi yaşında Arslan Baba’yla karşılaşması, icinde(Tatçı,2016:155).
yedi yaşında dersler alması, Yedi deryaya
ulaşması gibi< On sekkizde çil-ten birle şarab içtim
Yesevî, dokuz sayısını da şöyle kulla- Zikrin aytıp hâzır turup kögsüm teş-
nır: dokuz gökler, dokuz ay ve dokuz günde tim
yere düşmek, dokuz saat duramadan göğe Rûzi kıldı cennet kezip hurlar kuçtım
uçmak< Hak Mustafâ cemallerin kördim mena
Yesevî’de kırk sayısı önemlidir. Kırk ( Tatçı, 2010: 70)
arşınlık Zülfikâr, Kırk yıllık zincirin gönül
ülkesine çökmesi, kırk eşeğin yükünü çeken On sekizde Kırklar ile şarâp içtim;
nefisler, kırk gün riyazet çekmek, kırka girip Zikrini söyleyip, hâzır durup göğsü-
nefsi kırmak, kırkların şarap vermesi, kırk mü deştim;
sayısının coğrafyamızdaki anlamlarının kay- Nasîb kıldı, cennet gezip hûriler ku-
nağıdır. Yesevî’de bu sayıların dışında altmış cakladım;
üç çağrısı, yetmiş bin melek, bin bir defa ağ- Hakk Mustafâ cemâllerini gördüm
lamak, on sekiz bin âlem gibi tasavvufî sayılar ben işte. (Tatçı, 2016: 52)
öne çıkmaktadır.
Hoca Ahmed Yesevî’nin hikmetlerini Tört yüz yıldın keyin çıkıp ümmet
içeren Dîvan-ı Hikmet’te on ve diğer sayılar bolgay
şöyle geçmektedir: Nice yıllar yürüp halkka yol körgüz-
86
Kadir Güler & Zafer Tıngıroğlu

gey ma’rifette turur ve onı makâm-ı hakîkatda
On dört ming müctehidler hizmet kıl- turur." (Güzel, 2007: 133-164). Ahmed Yesevi
gay bu söze dayandırdığı kırk makâmın onar un-
Ol sebebdin altmış üçde kirdim yere. surunu şöyle düzenlemektedir:
(Tatçı, 2010: 67) Şerîatın on unsuru: Hak Teâla’nın
varlığına, birliğine, sıfatlarına ve zatına iman
Dört yüz yıldan sonra cıkıp ümmet getirmek, namaz kılmak, oruç tutmak, zekât
olacak, vermek, hac yapmak, yumuşak konuşmak,
Nice yıllar dolaşıp halka yol göstere- ilim öğrenmek, Hazret-i Peygamberin sünne-
cek, tini yerine getirmek, emr’i ma’rufunu yerine
On dört bin âlimler hizmet eyleyecek, getirmek, nehy-i münker kılmaktır.
O nedenle altmış ücte girdim yere. Târikatın on unsuru: Tevbe kılmak,
(Tatçı, 2016: 48) pîre el vermek, havf, reca, İslamın emirlerini
Dört Kapı Kırk Makam ve On Sayısı: yerine getirmek, Pîrin hizmetinde olmak,
İslamiyeti kabul eden Türkmen boyları Tür- Pîrin izniyle konuşmak, nasihat dinlemek,
kistan coğrafyasına kendi inanç dervişlerini tecrîd olmak, tefrîd olmak.
yetiştirmiştir. Bu sûfiler ‘’dervişlik’’ mertebe- Mârifetin on unsuru: Fenâ olmak,
lerinin kırk makamda tamamlandığına inan- dervişliği kabul etmek, her işe tahammül et-
mışlar ve bu mertebelerle ilgili eserler kaleme mek, helal ve güzel istekte bulunmak, ma’rifet
almışlardır. kılmak, şeriat ve tarikatı ayakta tutmak, dün-
Bu dervişlerin öncüsü olan Ahmed yayı terk etmek, âhireti seçmek, vücûd (var-
Yesevi’nin kültürümüzde ve inançlarımızda lık) makamını bilmek, hakikat sırlarını bil-
yol açan en önemli düsturu dört kapı kırk mek.
makam prensipleridir. “Türk milletinin kırk Hakîkatın on unsuru: Alçak gönüllü-
farzı‛ olarak algılanan bu düsturlar dini bir lük, iyiyi kötüyü tanımak, başkasının malında
emir gibi telakki edilmiş ve getirdiği sayı sis- gözü olmamak, kendisini lokmasını Hak yo-
temiyle milletimizin inanç unsurlarının teme- lunda sebil etmek, kimseyi incitmemek, fakir-
lini oluşturmuştur. Ahmed Yesevî’nin hikmet- liği inkâr etmemek, seyr-i süluk kılmak, sırrı
lerinden ziyade Fakr-nâme adlı eserinde on saklamak, şeriat, târikat, marifet ve hakikat
sayısının öne çıktığını görmekteyiz. İlk Türk bilmek ve amel etmek. (C.Kurnaz- M.Tatçı,
mutasavvıflarından Ahmed Yesevî tarikat 2000: 303-304)
erkânını ve irşâd metodunu ‘’kırk makam’’ ‚Yesevî’den sonra bu makamları Hacı
esasına göre tanzim etmiştir. Söz konusu ma- Bektaş Veli’de de görmekteyiz. Her iki muta-
kamların, Yesevî’de ve daha pek çok sûfinin savvıfta bu makamlar çoğunlukla aynıdır.
sisteminde ‘’dört kapının’’ varlığına bağlı Şeriat kapısında Ahmet Yesevi'nin zikrettiği
olduğu görülmektedir. Ahmed Yesevî " Dört on makamdan dokuzu Hacı Bektaş'ta da ben-
kapı - kırk makam"la ilgili görüşlerini Fakr- zerdir. Yalnız Hacı Bektaş'ta namaz, oruç,
nâme adlı eserinde ortaya koymaktadır. Ye- hac, zekât makamları tek maddede toplanmış
sevî, bu kırk inancının ilk kaynağını Hz. buna ilave olarak helal kazanç, nikâh, haram,
Alî’ye dayandırmaktadır: şefkat ve temizlik maddeleri zikredilmiştir.
"Hz. Ali radıyallahu anha minha riva- Farklı olarak görülen bu ifadeler Ahmed Ye-
yet kılurlar kim, dervişlik makamı kırk turur. sevi'nin ‚Emr-i ma'ruf nehy-i münker‛ ma-
Eğer bilip ‘amel kılsa, dervişliği pâk turur ve kamlarından başkası değildir. Tarikat kapı-
eger bilmese ve örgenmese, dervişlik makâmı sında Yesevi ile Hacı Bektaş'ın yedi makamı
anga harâm turur ve cahil turur. Ol kırk ma- müşterektir. Yesevi'de bulunmayan saç kes-
kamnı onı makam-ı şerî’atta turur ve onı ma- mek ile hırka, zenbil ve asa gibi maddi unsur-
kam-ı tarikatta turur ve onı makam-ı ların sonradan ilavesi kuvvetle muhtemeldir.