kubad-abad sarayı cam buluntuları

570 Pages·2009·63.89 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
Sanat Tarihi Anabilim Dalı

KUBAD-ABAD SARAYI CAM BULUNTULARI
(1981-2004)

DOKTORA TEZĐ

Zekiye UYSAL

Danışman: Prof. Dr. Đnci KUYULU ERSOY

Đzmir-2008

ĐÇĐNDEKĐLER

ÖNSÖZ
Kısaltmalar
1- GĐRĐŞ............................................................................................................................1
2- ORTAÇAĞIN SONUNA KADAR CAMIN KISA TARĐHĐ.....................................14
3-CAM TEKNĐKLERĐ....................................................................................................26
3.1.Yapım Teknikleri.....................................................................................31
3.2.Süsleme Teknikleri..................................................................................39
4-TARĐHÎ KAYNAKLAR VE KAZILAR IŞIĞINDA ANADOLU
SELÇUKLU DEVRĐ CAMCILIĞI..............................................................................45
4.1.Tarihî Kaynaklardaki Bilgiler .................................................................45
4.2.Kazı ve Araştırmalarla Ortaya Konulanlar..............................................52
5-KUBAD-ABAD KAZILARI CAM BULUNTULARI..............................................61
5.1.Kubad-Abad’ın Tarihçesi ve Đlk Kazılardaki Cam Buluntular................61
5.2.1981 – 2004 Yılları Arasında Yapılan Kazılarda
Camların Bulunuşu..................................................................................66
6-KATALOG...................................................................................................................85
6.1. Kaplar......................................................................................................85
6.1.1. Kadehler.........................................................................................85
6.1.2. Şişeler...........................................................................................210
6.2. Kandiller...............................................................................................261
6.3. Pencere Camları....................................................................................275
6.4. Süs Eşyaları .........................................................................................334
6.4.1.Bilezikler.......................................................................................334
6.4.2.Boncuklar......................................................................................378
6.5. Diğer Cam Eşyalar................................................................................384
7-DEĞERLENDĐRME..................................................................................................396
7.1. Kaplar...................................................................................................397
7.1.1 Kadehler........................................................................................397
Yapım Tekniği............................................................................398
Malzemenin Rengi.....................................................................400
Tipoloji.......................................................................................400
Süsleme Tekniği ve Süslemeler.................................................416
7.1.2. Şişeler...........................................................................................423
Yapım Tekniği............................................................................425
Malzemenin Rengi.....................................................................425
Tipoloji.......................................................................................426
Süsleme Tekniği ve Süslemeler.................................................445
7.2. Kandiller..............................................................................................448
Yapım Tekniği............................................................................450
Malzemenin Rengi.....................................................................450
Tipoloji.......................................................................................450
Süsleme Tekniği ve Süslemeler.................................................457
7.3. Pencere Camları...................................................................................458
Yapım Tekniği............................................................................460
Malzemenin Rengi.....................................................................462
Tipoloji.......................................................................................463
Süsleme Tekniği ve Süslemeler.................................................467
7.4. Süs Eşyaları..........................................................................................467
7.4.1. Bilezikler.....................................................................................467
Yapım Tekniği............................................................................469
Malzemenin Rengi.....................................................................470
Tipoloji.......................................................................................470
Süsleme Tekniği ve Süslemeler.................................................474
7.4.2. Boncuklar....................................................................................474
Yapım Tekniği............................................................................475
Malzemenin Rengi.....................................................................475
Tipoloji.......................................................................................475
Süsleme Tekniği ve Süslemeler.................................................477
7.5. Diğer Cam Eşyalar ..............................................................................477
Yapım Tekniği............................................................................477
Malzemenin Rengi.....................................................................477
Genel Özellikler.........................................................................478
Süsleme Tekniği ve Süslemeler.................................................479
7.6. Üretim-Atölye ve Usta Sorunu............................................................479
7.7. Tarihlendirme.......................................................................................485
8- SONUÇ.....................................................................................................................488
9- BĐBLĐYOGRAFYA..................................................................................................493
10- SÖZLÜK.................................................................................................................510
11- TABLOLAR............................................................................................................517
ÖNSÖZ

Cam, uygarlık tarihinde önemli yeri olan bir malzemedir. Bu ilgi çekici
malzemenin kimyasal yöntemlerle elde edilmesinden günümüze kadar uzanan tarihinin
büyük bir bölümü incelenmiş gözükmekle birlikte; bazı dönemler üzerinde yeterince
araştırmanın yapılmadığı ya da yapılamadığı da bir gerçektir.
Anadolu Selçuklu dönemi bunlardan birisidir. Türkiye’de Ortaçağ’a yönelik
kazılar içerisinde sistematik yapılan ve süreklilik gösteren Kubad-Abad’ın cam
malzemeleri, yoğunluğu ve çeşitliliğiyle, dönemin camcılığına ışık tutabilecek
arkeolojik bulgular olarak öteden beri dikkati çekiyordu. Bu denli önemli ve arkeolojik
alandan gelmesi nedeniyle özel malzemeyi yakından görmek bile başlı başına bir
olaydır.
Anadolu Selçuklu camcılığı üzerine bu seviyede ilk kez yapılan bir tezin
danışmanlığını üstlenmenin sorumluluğunu alarak beni yönlendiren, sabır ve bu
satırlarda ifade edemeyeceğim ölçüde anlayış ve hoş görüsüyle çalışmayı tamamlamamı
sağlayan sevgili hocam Prof.Dr. Đnci Kuyulu Ersoy’a ne kadar teşekkür etsem azdır.
Eğer bu gün Selçuklu camcılığı üzerine birazcık bilgi sahibi olabilmişsem, bunun
temelinde danışmanımın kendisiyle çalışmamı kabul etmesi yatmaktadır.
Böylesine özel ve seçkin malzeme üzerinde araştırma yapmama izin verip,
yüreklendiren ve sadece tez çalışmamda değil, hayatımın her aşamasında destek ve yol
göstericiliğini esirgemeyen, kazı başkanımız hocam Prof.Dr. Rüçhan Arık’a, her şey
için teşekkür etmek istiyorum.
Araştırma boyunca periyodik olarak çalışmanın tüm aşamalarını denetleyen ve
eleştirileri, deneyimleri ve birikimleri ile yol gösteren hocalarım Prof.Dr. Bozkurt Ersoy
ve Prof.Dr. Ersin Doğer’e minnet ve teşekkür borçluyum.
Ayrıca, bu çalışmayı başlangıcından beri izleyen, zaman zaman eleştirel
katkılarda bulunan, ama en önemlisi, metni kontrol ederek gerekli düzeltmeleri
yapmamı sağlayan Prof.Dr. M.Oluş Arık ve Prof.Dr. A.Osman Uysal’a da çok teşekkür
ediyorum.
Araştırmamın değişik aşamalarında Yrd.Doç.Dr. Beate Arslan, Yrd.Doç.Dr.
Ayşe Çaylak Türker, Doç Dr. Turan Takaoğlu, Araş.Gör. Yusuf Acıoğlu, değerli
öğrencilerimiz Gülşah Türkoğlu ve Erkan Atak’ın katkıları oldu. Kendilerine teşekkür
ederim.
Bunların dışında doktora çalışmalarım süresince güler yüzlü yakınlıkları için
Ege üniversitesi Sanat Tarihi bölümü elemanlarına teşekkür ederim.

Đzmir.2008 Zekiye UYSAL
Kısaltmalar:
a.g.e. : Adı geçen eser.
a.g.m. : Adı geçen makale
AJA : American Journal of Archaeology
ARIT : American Research Institute in Turkey
Bkz. : Bakınız.
B.Yıl ve A.No. : Bulunduğu yıl ve açma no.
BMIK : Berlin Museum für Islamische Kunst.
C. : Cilt.
Çev. : Çeviren.
DOP : Dumbarton Oaks Papers.
Haz. : Hazırlayan.
JGS : Journal of Glass Studies
Kornerup : KORNERUP, A.- WANSCHER, J.H., Taschenlexikon der
Farben, Zürich.1981(4).
M. : Miladî, milattan sonra.
M.Ö. : Milattan önce.
Nu. : Numero, numara.
Op.cit. : Adı geçen eser.
Res. : Resim.
S. Üfleme : Serbest üfleme
Süs.T. : Süsleme tekniği.
Şek. : Şekil.
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı.
TĐEM : Türk ve Đslam Eserleri Müzesi.
TTK : Türk Tarih Kurumu
Vol. : Volume
Yap.T. : Yapım tekniği.
yy. : Yüzyıl.
1
1- GĐRĐŞ

Tarihî geçmişi çok eskilere dayanan cam, çeşitli şekillerde insan hayatına
girmiş ve değişik amaçlarla kullanılagelmiştir. Maddî kültür varlıkları arasında
camdan yapılmış eşyalar, doğası gereği en fazla kırılgan olanların başında gelirler.
Buna rağmen M.Ö. III. binlerden itibaren camın tarihinin izlenebilmesi şaşırtıcı ve
hayranlık vericidir. Hiç kuşkusuz bunu arkeolojik araştırmalara ve sınırlı sayıdaki
yazılı kaynaklara borçluyuz.
Camcılığın yaklaşık beş bin yıllık tarihi içinde, özellikle Antik devirden
itibaren bilgi ve bulgular yoğunlaşmaktadır. Ortaçağ’da ise Đslam camcılığı büyük bir
gelişme göstermiştir. Mısır’da Fustat, Suriye’de Şam, Halep, Hama, Rakka gibi
merkezler başta olmak üzere birçok Đslam kentinde teknik ve estetik kaliteleri yüksek
cam eserlerin üretildiği ve bu işin endüstri boyutuna yükseldiği bilinmektedir.
Ortaçağ’da Đran bölgesi ile Bizans imparatorluğundaki cam işçiliği üzerine de
arkeolojik veriler ve bilgiler azımsanamayacak kadar çoktur.
Anadolu’da, Antik dönemden beri varlığı bilinen bu yapay malzemenin
hemen hemen her dönemine ait araştırmalar değişik yoğunluklarda karşımıza
çıkmaktadır. Buna karşılık, özellikle XIII. yüzyılda siyasi ve ekonomik bakımdan
parlak bir gelişme gösteren Anadolu Selçuklularının cam işçiliği ve sanatı üzerine
bilgilerimiz yok denecek kadar azdır. Öyle ki, düzenli kervan yollarıyla uluslararası
ticareti kendine çeken, şehirlerinde her türden mesleğin uygulandığı Anadolu
Selçuklu ülkesinin camcılıktan habersiz olduğu duygusuna kapılabilirsiniz. Belki de
bu yüzden, Anadolu Selçuklu dönemi cam işleri hakkında şimdiye kadar yazılmış,
kısa ve bölük pörçük bilgilerden oluşan yazılarda; bilinen sınırlı sayıdaki eşyanın,
güneydeki Halep ve Şam gibi Đslam kentlerinden ithal edilmiş olabileceği bile
söylenmiştir.
Bu umut kırıcı genel görünümün yanıltıcı bir yönü vardır. Roma, Bizans
devirleri ya da Suriye, Irak, Mısır gibi Đslam ülkelerindeki camcılığın çok tanınıyor
olmasının temel nedeni, bu bölgelere yönelik araştırmaların ve kazıların
yoğunluğudur. Bu açıdan, Anadolu Selçuklu devri camcılığı üzerine doğru bilgiler
edinmemizi sağlayacak kazı ve araştırmaların çok az olduğunu ve bunların, yukarıda
2
saydığımız bölge ve dönemlerle kıyaslandığında çok yeni faaliyetler olduğunu
rahatlıkla söyleyebiliriz. Ayrıca Konya, Kayseri, Sivas, Diyarbakır gibi şehirlerin
tarihî dokularının modern yapılaşma tarafından işgal edilmesi yüzünden Selçuklu
devrinin önemli yerleşmelerine yönelik “kent arkeolojisi”nin yapılamayışı, bilgi
açığının kapanmasını engellemiştir. Üstelik Kubad-Abad, Alanya, Ani, Ahlat
kazıları başta olmak üzere, Selçuklu devrini ilgilendiren kazılardaki cam bulgularının
ayrıntılı bir biçimde çalışılmamış ve yayınlanmamış olması, dönemin cam sanatının
karanlık bir alan olarak kalmasına yol açmıştır. Bilim çevrelerinin, Anadolu
Selçuklu camcılığına kuşkuyla yaklaşmalarının asıl nedeni bu olmalıdır.
Oysa Kubad-Abad ve Alanya kalesi gibi Selçuklu saraylarını barındıran
yerlerde yapılan kazılar, dönemin camcılığına ışık tutacak ölçüde buluntu sağlamış
görünmektedir.
Heyet üyesi olarak 2003 yılından itibaren katılmaya başladığım Kubad-Abad
kazıları sırasında yakından görme fırsatı bulduğum cam buluntular Selçuklu
camlarına ilgi duymama neden olmuştu.
Prof.Dr. Rüçhan Arık’ın izni ve teşvikiyle Kubad-Abad cam buluntularını
araştırma konusu olarak seçerken, temel amacımız buradaki cam buluntuları bilimsel
yöntemlerle inceleyerek, alandaki bilgi eksikliğinin giderilmesine bir nebze de olsa
katkıda bulunmaya çalışmaktı. Bu bakımdan araştırmamız, Kubad-Abad
örneklerinden hareketle Anadolu Selçuklu cam işçiliği ve sanatının tüm sorunlarını
çözmek iddiasında değildir. Çalışmamız sadece, arkeolojik bir merkezden gelen,
zengin sayılabilecek buluntulardan seçilmiş örneklere dayanarak dönemin camcılığı
konusunda bir “ön görüş sağlama çabası” olarak algılanmalıdır.
Bu çerçevede, en azından Kubad-Abad’daki cam eşya türlerinin form, teknik
ve süsleme özelliklerinin tespit edilmesi hedeflenmiştir. Böylece, daha sonra
yapılacak benzer araştırmalar için bir tür alt yapı oluşturulabileceği de ön
görülmüştür. Bu amaç ve hedef doğrultusunda; Kubad-Abad kazılarının, malzemeye
daha kolay ulaşılabilecek ve daha sistematik bir dönemi olan Prof.Dr. Rüçhan
Arık’ın kazılarının belli bir evresi, 1981-2004 yılları arası çalışmanın kapsamı olarak
belirlenmiştir.