Kısa Bir Öykünün Anatomisi

13 Pages·2007·0.2 MB·Turkish

Ahi Evran Üniversitesi Kır(cid:1)ehir E(cid:2)itim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006), 113-125 113
KISA B(cid:1)R ÖYKÜNÜN ANATOM(cid:1)S(cid:1)

Hülya A(cid:2)KIN BALCI
Kafkas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Geli(cid:1) Tarihi: 19.06.2006 Yayına Kabul Tarihi: 09.11.2006

ÖZET
Ülkemizde öykü çözümlemesi dilbilgisel ve dilbilimsel alanda çok geni(cid:1) bir çalı(cid:1)ma alanına sahip
de(cid:2)ildir. Öyküler genelde olay örgüsü, ki(cid:1)iler, zaman, mekân vb. alanlara yönelik olarak çözümlenmeye
çalı(cid:1)ılmı(cid:1)tır. Öykülerin dilbilgisel alana yönelik çözümlemeleri 20.yy'la birlikte geli(cid:1)me göstermeye ba(cid:1)lamı(cid:1)tır.
Bu do(cid:2)rultuda Haliday'in çalı(cid:1)maları dilbilim ve dilbilgisi açılarından çalı(cid:1)ma yapacak olan ki(cid:1)ilere ön bir
kaynak olu(cid:1)turmu(cid:1)tur. Toolan da Haliday'den etkilenerek "(cid:3)(cid:1)levsel Dilbilgisi Ve Söylem Çözümlemesi" ba(cid:1)lı(cid:2)ı
altında bir yöntem geli(cid:1)tirmi(cid:1)tir. Bu çalı(cid:1)mada bu yöntemden yola çıkarak Peride CELAL’in “A(cid:2)aç” adlı öyküsü
çözümlenmeye çalı(cid:1)ılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kısa öykü ,Dilbilim,Metin.

THE ANATOMY OF A SHORT – STORY

ABSTRACT
A textual analys has not a wide scale in Linguistics and textological sphere in our country.As a rulet he
stories had analysed according to their plot, character, time , place etc. From the XX. century the textology began to
extension. In this way the works of Haliday were the main source for an investigators.Toolan was inspired by
Haliday and extensioned a method of functional Linguistics and analys of phras.In this article we used
abovementioned method and tried to analyse the story “The tree” by Peride Celal.
Key Words: Short – Story, Linguistic, Text
114 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. A(cid:1)kın Balcı

1. G(cid:1)R(cid:1)(cid:2) (Erden,2002;ll). Türk Edebiyatında
yapılan ilk çözümlemeler daha çok
(cid:1)nsan hayatında olan ya da olması
metnin olay örgüsü, ki(cid:2)ileri, mekanı,
ihtimali bulunan, olacak kanısı
zamanı çerçevesinde gerçekle(cid:2)mekteydi.
uyandıran olayları belli bir hacim içinde
Öyküde kullanılan dilbilgisi özelliklerine
anlatan yazılara öykü denir. Öykülerde çok
çok de(cid:3)inilmemi(cid:2), öyküler dilbilgisi
fazla betimleme yapılmamakta, ki(cid:2)i sayısı,
açısından ele alınmamı(cid:2)tı. Bu esnada
mekan ve zaman oldukça sınırlı
dünyanın pek çok yerinde ele(cid:2)tirmenler
tutulmaktadır. Bu nedenle kısa olma
yazınsal eserlerde farklı görü(cid:2)leri ortaya
özelli(cid:3)i göstermektedirler. Maupassant ve
koyarken yazınsal eserleri yüzeysel
Çehov tarzı denilen iki türü vardır.
yapılarında bulunan dil
Maupassant tarzı öykülerde(klasik
kullanımlarından yola çıkarak inceleyip
hikayeler) esas olan olaylarken; Çehov
ele(cid:2)tirilmekteydiler. Bilindi(cid:3)i gibi
tarzı öykülerde(modern hikaye) ise
yazınsal metinlerin yorumlanması söz
olaydan çok, insanın belli bir zaman
konusu yüzeysel yapıları olu(cid:2)turan
dilimindeki durumu ön plana çıkar.
tümcelerden ba(cid:2)lar. Metnin anla(cid:2)ılması pe(cid:2)
Öyküler kısa oldu(cid:3)u için, kolay okunan ve
pe(cid:2)e dizilen tümcelerin anla(cid:2)ılmasına
sevilen bir yazın türüdür ve en önemli
ba(cid:3)lıdır.Bir önceki tümce bir sonraki
malzemesi insandır. (cid:1)nsani olan her (cid:2)ey
tümcenin anlamına katkıda bulunur.
öykünün konusu olabilir. (Toparlı ve
Dolayısıyla da yazınsal bir metnin farklı
di(cid:3)erleri,2000;220).
yönleri (plan, ki(cid:2)iler, mekân, zaman,
Öykü Türk Edebiyatında, 19yy'ın
olayların zinciri ve dü(cid:2)ünsel yapılar vb.)
ikinci yarısından itibaren görülmeye
ancak dil kullanımının dilbilim
ba(cid:2)lanmı(cid:2)tır. Bu yüzyılda varlık
yöntemlerini kullanarak incelenmesiyle
gösteren öyküler beraberinde
anla(cid:2)ılıp yorumlanabilir. Bu durum da
çözümleme kavramını da getirmi(cid:2)tir.
dilbilim yöntemlerinin biçem bilim ve
Aslında dünyada yazınsal anlatı
yazın ara(cid:2)tırmalarına olan katkısının
metinlerinin incelenmesi çok eskiye
kaçınılmaz oldu(cid:3)unu göstermektedir
dayanmaktadır ve bu çalı(cid:2)malar insanbilim,
(Erden, 2002; 16). Bu do(cid:3)rultuda öykü
ruh bilim, toplum bilim ve davranı(cid:2) bilim
incelemelerinin yönü biraz daha dilbilgisel
ara(cid:2)tırmalarıyla yakından ilgilidir. Ancak
ve dilbilimsel alana kaymaktadır denilebilir.
anlatı metinlerinin yüzeysel yapılarından
Bu yöndeki çalı(cid:2)malardan birini
yola çıkılarak incelenmesi ve ele(cid:2)tirilmesi
Halliday yapmı(cid:2)tır. Halliday öyküye
20.yy.da geli(cid:2)en dilbilim çalı(cid:2)malarından
söylem çözümlemesi ve i(cid:2)levsel dilbilgisi
büyük ölçüde etkilenmi(cid:2)tir.
Ahi Evran Üniversitesi Kır(cid:1)ehir E(cid:2)itim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 115
açısından bakmı(cid:2) ve öyküde kullanılan her Yazında kullanılan her bir sözcük,
bir tümceyi bu açıdan de(cid:3)erlendirmi(cid:2)tir. tümcecik ve tümce dilbilgisel kullanım
Bu geli(cid:2)meyle birlikte öyküye artık farklı açısından de(cid:3)erlendirilecektir. Ayrıca
bir açıdan yakla(cid:2)ılmı(cid:2) ve çözümleme çalı(cid:2)mamızda öykünün daha çok dilbilgisel
dilbilgisel açıdan gerçekle(cid:2)tirilmeye ve metin bilimsel yönüne dikkat çekerek
ba(cid:2)lanmı(cid:2)tır. Bu alandaki çalı(cid:2)maların bir öyküyü biçimsellikten ziyade i(cid:2)levsel ve
di(cid:3)erini ise Toolan yapmı(cid:2)tır. Toolan, söylemsel yanıyla de(cid:3)erlendirece(cid:3)iz.
Halliday'den etkilenerek dilbilimsel bir
2. YÖNTEM
öykü çözümleme yöntemi geli(cid:2)tirmi(cid:2)
Bu çalı(cid:2)mada Halliday'in yakla(cid:2)ı-
ve bu yöntemi bir öykü üzerinde
mına metin merkezli bir dilbilimsel
uygulamı(cid:2)tır.
ele(cid:2)tiri geli(cid:2)tiren ve uygulayan Toolan'ın1
Çözümleme alanında bunların dı(cid:2)ında
yöntemi kullanılacaktır. Toolan'ın
pek çok yöntem son yıllarda ortaya
Faulkner'ın “Go Down Moses” adlı eseri
çıkmaktadır. Bu yönde dil alanında
için geli(cid:2)tirdi(cid:3)i ve bu yazınsal metnin
çalı(cid:2)an insanlar da artık "öyküleri"
bütününde incelemeye de(cid:3)er gördü(cid:3)ü
çalı(cid:2)ma alanlarına sokabilmi(cid:2), yazarların
dilbilgisi özelliklerinin seçimine ve
neyi anlattı(cid:3)ını incelemenin yanı sıra
incelemesine dayanan bu yöntem iki ayrı
nasıl anlattı(cid:3)ını da artık de(cid:3)erlendirmeye
a(cid:2)amadan olu(cid:2)maktadır. Birinci a(cid:2)ama
tabii tutabilmi(cid:2)lerdir.
eserin genel dilbilgisel betimlemesidir.
Biz de bir az önce bahsetti(cid:3)imiz (cid:1)kinci a(cid:2)ama ise eserin Ele(cid:2)tirel yorumunu
Toolan'ın yöntemini kullanarak Peride te(cid:2)kil etmektedir. Bu a(cid:2)amalardan yola
Celal'in "A(cid:3)aç" adlı öyküsünü i(cid:2)levsel çıkılarak bu çalı(cid:2)mada Peride Celal’in “
dilbilgisi ve söylem çözümlemesi A(cid:3)aç” adlı eseri çözümlenmeye
açısından irdeleyece(cid:3)iz. Öykünün ilk çalı(cid:2)ılacaktır.
olarak çe(cid:2)itli açılardan dilbilgisi
1 a-Eserin Genel Dilbilgisel Betimlemesi: Metnin
betimlemesini, ardından ele(cid:2)tirel bütününde biçem1 bilimsel bir anlamlılık gösterdi(cid:3)i
için incelemeye de(cid:3)er görülen kimi yüzeysel yapılar
yorumunu yapacak ve tümceleri teker
seçilir. Toolan’ın incelemek amacıyla seçti(cid:3)i yapılar
teker ele alarak, Toolan'in i(cid:2)levselsel (cid:2)unlardır (Erden,2002;92):
1.Zaman içinde süreklilik gösteren eylemler.
dilbilgisi ve söylem çözümlemesi 2.Adıllar(Ki(cid:2)i adılları, (cid:1)(cid:2)aret adılları, Ki(cid:2)ilerin
adlandırılması, Adlar ve adıllar arasındaki art
yöntemine uygun olarak de(cid:3)erlendirmeye gönderimsel ili(cid:2)kiler)
3-Tümce bölümleri ve tümceler arasında görülen
tabii tutaca(cid:3)ız. Bu do(cid:3)rultuda bu çalı(cid:2)ma neden-sonuç ili(cid:2)kileri(Tümceler arası sıralama ili(cid:2)kisi
“tümcelerin arasında ve, ama, ancak, ile vb.
dilbilim alanındaki yeniliklerin Türk dilinde
sıralayıcıları sayesinde sıralama ili(cid:2)kilerinin
kurulması”, Yan tümceleme “ana tümce, yan tümce
verilen eserler üzerinde de varlık
ili(cid:2)kilerinin kurulu(cid:2) nedenleri”, Tümce belirteçleri)
göstermesine katkı sa(cid:3)layacaktır. b- Eserin ele(cid:2)tirel yorumu.
116 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. A(cid:1)kın Balcı

3. ESER(cid:1)N GENEL D(cid:1)LB(cid:1)LG(cid:1)SEL “Ne yapaca(cid:3)ımı bilmiyorum.
BET(cid:1)MLENMES(cid:1)
“Bir dostumun yılba(cid:2)ı arma(cid:3)anıydı
Eserin genel dilbilgisel betimlemesi
“Hayır her zamanki bunalımlarımdan
bölümünde eser zaman-eylem ili(cid:2)kisi, adıl -
biri de(cid:2)il.”
özne ili(cid:2)kisi, tümce içi ve tümceler arası
Örnekler ve öykünün tamamına
neden-sonuç ili(cid:2)kileri, sözcük ve sözcük
baktı(cid:3)ımızda tümcelerin eylem zaman-
öbe(cid:3)i seçimi ve söz sanatları açısından
larının tutarlı oldu(cid:3)u görülürken öykü
irdelenecektir.
genelinde hikâye geçmi(cid:2) zamanı
3.1. ÖYKÜDEK(cid:1) ZAMAN-EYLEM
kullanılarak olayın kahraman tarafından
(cid:1)L(cid:1)(cid:2)K(cid:1)S(cid:1)
geçmi(cid:2)te ya(cid:2)andı(cid:3)ı izlenimi verilmekte
Yazar öykü boyunca ço(cid:3)unlukla ve öykünün sonunda (cid:2)imdiki zamana
görülen (hikaye) geçmi(cid:2) zaman “-dı” yı, gelindi(cid:3)i fark edilmektedir. Ayrıca ;
ondan sonra (cid:2)imdiki zamanın hikayesi olan
“A(cid:3)aç da ben de iyile(cid:2)eli çok oluyor.
"-yordu" yu, genellikle yaptı(cid:3)ı (cid:2)eyler için “-
A(cid:3)aç yürüyü(cid:2)ünü salonun ortasına do(cid:3)ru
ardı/-erdi” yi, kahramanın kendisinin
sürdürüyor.”
yapıp da farkında olmadı(cid:3)ı (cid:2)eyler için “-
örne(cid:3)inde kahramanın geçmi(cid:2)te birebir
mı(cid:2),-mu(cid:2)”u, kahramanın a(cid:3)açla yaptı(cid:3)ı
ya(cid:2)ayıp (cid:2)imdi bunları hatırlaması
diyaloglarda ve monologlarda “-yor”u,
üzerine söyledi(cid:3)i (cid:2)eylerde (cid:2)imdiki
yine konu(cid:2)malarda emir kipi
zamanın hikayesiyle çekimlenmi(cid:2) eylemler
kullanılmı(cid:2)tır. (cid:1)sim cümlelerinde "idi"
kullanılmaktadır. Olaylar hakkında genel-
ekeylemi ço(cid:3)unlukla kullanılırken
leme yaparken geni(cid:2) zamanın hikâyesini,
olumsuzları ise “de(cid:3)il” (cid:2)eklinde ifade
kahramanın yapıp da farkında olmadı(cid:3)ı
etmi(cid:2)tir.
durumlarda ö(cid:3)renilen geçmi(cid:2) zaman "-mı(cid:2)"
“O günlerde konu(cid:2)maya ba(cid:2)ladım...”
kullanılmaktadır. Eylem - zaman ili(cid:2)kisinin
“Ne yapaca(cid:3)ımı bilmiyorum, dedim. izledi(cid:3)i bu sıra ad tümceleri için de
geçerlidir. Bilindi(cid:3)i üzere ad tümceleri
“Yanına koydu(cid:3)um koltukta
yüklemleri eylem de(cid:3)il de ad kökenli
oturuyordum ço(cid:3)u zaman.”
olan tümcelerdir. Özellikle geni(cid:2) zaman
“Yarı uykulu gülümserdim.”
kullanımında “var ve yok” sözcüklerine
“Ku(cid:2)lar uçup kaçı(cid:2)ır, yaprakların yüklem oldu(cid:3)u durumlara rastlanmaktadır.
fısıltıları susardı”
“ Yeni evde balkon yoktu.”
“Gidip kendimi yata(cid:3)a attım.
Sızmı(cid:3)ım.”
Ahi Evran Üniversitesi Kır(cid:1)ehir E(cid:2)itim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 117
“Onu sevenler, dallarının altındaki “ Salona geçtik.”
koltukta oturmaktan ho(cid:2)lananlar da vardı.”
Öyküdeki 1.tekil ki(cid:2)i adılı kahramana
“Yıllar önce okuyup unuttu(cid:3)um ne çok gönderimde bulunmaktadır. 1.ço(cid:3)ul ki(cid:2)i
kitap varmı(cid:3).” adılı ise çok miktarda kullanılarak
kahraman ve onun yardımcısına
Kısaca denilebilir ki; kahramanın
gönderimde yapmaktadır. Bitkiyle ilgili
psikolojik durumu, di(cid:3)er bir deyi(cid:2)le
kimi eylemleri “kapadık, açtık, astık”
öykünün ba(cid:3)lamının geçmi(cid:2) hali, (cid:2)imdiki
yardımcısıyla birlikte gerçekle(cid:2)tiren
hali, genel durumu tümcelerin
kahraman zaman zaman tekil eylemlere
yüklemlerine yansımaktadır. Bu tür
de ba(cid:2)vurarak kendisinin farkını
cümleler ço(cid:3)unlukla diyalog (cid:2)eklinde
vurgulamayı ihmal etmemektedir. Örne(cid:3)in:
verilmi(cid:2)tir. Veya kahraman a(cid:3)aça yönelik
“güne(cid:2)ten korumak için gündüzleri
konu(cid:2)mu(cid:2); ya da a(cid:3)aç kahramana
perdeleri kapadık, gündüzleri camları açtık.
emretmi(cid:2)tir.
Yava(cid:2) yava(cid:2) kendine geldi.” cümlesinden
3.2. ÖYKÜDE ADIL - ÖZNE
hemen sonra “Birlikte yeni eve alı(cid:2)tık.”
(cid:1)L(cid:1)(cid:2)K(cid:1)S(cid:1)
demek yerine “benimle birlikte o da. yeni
Öyküde 1. ki(cid:2)i tekil, 2.ki(cid:2)i tekil, 3.ki(cid:2)i eve alı(cid:2)tı.” demektedir. Yazar geçmi(cid:2)te
tekil ve ço(cid:3)ul adılları gizli ve açık özneler ya(cid:2)anan olayları anlatırken ço(cid:3)unlukla l.
olarak sıklıkla kullanılmaktadırlar. Gizli ço(cid:3)ul ki(cid:2)i adılını, içinde bulundu(cid:3)u
özne tümcelerin yüklemlerinde sadece ki(cid:2)i psikolojik durumu anlatırken 1.tekil ki(cid:2)i
eki olarak ortaya çıkar. Ancak gizli olan adılını kullanmı(cid:2)tır. Yazar özne tasarrufunu
3.ki(cid:2)inin tekil eki yoktur. çok sevmektedir. Örne(cid:3)in: "Gittikçe
gövdesi kalınla(cid:2)tı. Maslak yoluna çıkıp
“ benimle birlikte o da yeni eve alı(cid:2)tı.”
en büyük toprak saksıyı aradık. Bulunca,
“Oysa ben fazla bir (cid:2)ey yapmıyordum”
köklerin yo(cid:3)unla(cid:2)ıp sı(cid:3)maz oldu(cid:3)u eski
“Kimileri a(cid:3)acın kar(cid:2)ısında (cid:2)a(cid:2)ırıp saksıyı kırdık, topra(cid:3)ını de(cid:3)i(cid:2)tirdik yeni
kalıyorlardı” saksıya geçirdik.” cümlesindeki “bulunca”
da “saksı” dan tasarruf yapar.
“Böyle günlerde köpeklerimle,
e(cid:2)yalarla, en çok da a(cid:3)açla konu(cid:2)urdum Yazar eserini ben- anlatıcısı üzerine
ben.” kurmu(cid:2)tur. A(cid:3)açla ben- anlatıcısı
arasındaki ili(cid:2)ki öykünün tasla(cid:3)ını
“Önce yerine alı(cid:2)amadı.” (o)
olu(cid:2)tururken öyküde birbiri ardına
“Beni her zaman gitti(cid:3)imiz küçük
gelen olaylar basitce anlatılmı(cid:2)tır.
meyhaneye götürdüler.”
118 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. A(cid:1)kın Balcı

Öykünün içinde ayrıca i(cid:2)aret zamirlerinin sık 3.3. ÖYKÜDE TÜMCE(cid:1)Ç(cid:1) VE
kullanılmasıda göze çarpmaktadır. TÜMCELER ARASI NEDEN-
SONUÇ (cid:1)L(cid:1)(cid:2)K(cid:1)LER(cid:1)
Yazar öyküde çok fazla karakter
kullanmamı(cid:2)tır. Kullandı(cid:3)ı karakterlerin Peride Celal, “Yı(cid:3)ın roman ”2 olarak
adlandırılmasına bakılırsa (cid:2)u özelliklerin adlandırılan türün ilk temsilcilerindendir.
oldu(cid:3)u görülmektedir; Duygusal yo(cid:3)unluk içeren romanlarından
öykülerine yansıyan çok fazla olumsuzluk
Ben-anlatıcısı: Öyküde tamamen "ben"
bulunmasa da öyküleri de sonuçta basit
ve "biz" adılları göze çarpmaktadır. Ba(cid:2)ka
olma özelli(cid:3)i gösterir. Yazar ço(cid:3)unlukla
hiçbir ad kullanılmamı(cid:2)tır.
basit,tümceler kullanmaktadır. Bu durumda
Yardımcı: “yardımcım” (cid:2)eklinde
eseri Ömer Lekesiz (2001)'in ifadesiyle
adlandırılmı(cid:2) tek bir ad kullanılmı(cid:2)tır.
kolay ölçülür, kolay kavranır, felsefesiz,
Kahramanın dostları: “dostlarım”, meselesiz yapmaktadır. Peride Celal
“arkada(cid:2)larım”,“konuklar”,“onlar”,“birileri öykünün olması gerekti(cid:3)i görü(cid:2)ündedir. Bu
”, “yakınlarım” gibi altı (cid:2)ekilde nedenle belki de daha uzun, ayrıntılı
adlandırılmı(cid:2)lardır. yazdı(cid:3)ı öyküyü kısaltmak adına bazı
bölümlerini çıkarmı(cid:2)tır. Bundan dolayı
Kahramanın kızı: “Kızım” ve “o”
olaylar çok yüzeysel nedenleri verilmeden
(cid:2)eklinde adlandırılmı(cid:2)tır.
sıralanmı(cid:2)tır.
Doktor:“doktorum” ve “o ”(cid:2)eklinde
“O günlerde konu(cid:2)maya ba(cid:2)ladım
adlandırılmı(cid:2)tır.
onunla, yalnızlı(cid:3)ımı unutmak için”
A(cid:4)aç: “Birkaç yaprak”,“ adını
yazar bu ifadeyi kullanır ama neden yalnız
bilmedi(cid:3)im bir bitki ”, “o ”, “bitki ”,
oldu(cid:3)unu söylemez. Neden sonuç ili(cid:2)kisi
“a(cid:3)aç”, “yolda(cid:2)” gibi altı (cid:2)ekilde
ço(cid:3)unlukla tümce içerisinde biri di(cid:3)erinin
adlandırılmı(cid:2)tır.
yan cümleci(cid:3)i, ö(cid:3)esi olacak (cid:2)ekilde
Görüldü(cid:3)ü gibi yazar öyküde adıl- özne
verilmektedir.Yine;
ili(cid:2)kisini sistematik ve tutarlı bir (cid:2)ekilde
“Ev de(cid:3)i(cid:2)tirdi(cid:3)imizde onu kapıdan içeri
vermi(cid:2)tir.Bunu yaparken adılları çok fazla
nasıl sokabildi(cid:3)imize (cid:2)a(cid:2)ıranlar oldu.”
kullanmı(cid:2)tır.
evin neden de(cid:3)i(cid:2)tirildi(cid:3)ine ili(cid:2)kin bilgi

yoktur.

2 Yı(cid:3)ın romanı: Sanatsal bir kaygı güdülmeden
yazılan, sürükleyici olayları konu alan, geni(cid:2) okur
kitlelerine seslenmeyi amaçlayan roman türüdür.
Ahi Evran Üniversitesi Kır(cid:1)ehir E(cid:2)itim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 119
“Yeni evde balkon yoktu. Onu salonda sözcük öbe(cid:3)iyle ifade edilmi(cid:2)tir. Bunları
iki pencere arasındaki duvarın önüne sıralarsak:
yerle(cid:2)tirdik.”
“ Küçük boy saksı içinde, birkaç
Bu örnekte ise ilk cümle ikinci yaprak, adını bilmedi(cid:4)im bir bitki.”
cümlenin sebebini olu(cid:2)turmaktadır.
“Dostlarım a(cid:4)acın çok çabuk
“O günlerde konu(cid:2)maya ba(cid:2)ladım büyüdü(cid:3)ünü ...”
onunla, yalnızlı(cid:2)ımı unutmak için. ”
“ Ak(cid:2)amları odam çekilirken “ho(cid:2)çakal
Sebep, ana cümlenin “sebep tümleci” a(cid:4)aç, iyi uykular” dedi(cid:3)im ..... yolda(cid:3)ımdı.”
ö(cid:3)esi olarak verilmi(cid:2)tir. “yolda(cid:2)”
“A(cid:3)aç ölüyor, ben de onunla ölece(cid:3)im. “ A(cid:3)aç benim için bir canlıydı.”
Çünkü, çok mutsuzum... demi(cid:1)im.
“ canlı”
Sebep ve sonuç pe(cid:2) pe(cid:2)e cümleler
“ Sonra bir gün yardımcım bitkinin
(cid:2)eklinde bir açıklama edatı yardımıyla
büyüdü(cid:3)ünü .... haber verdi.” “ bitki”
verilmi(cid:2)tir.
Zaman belirten sözcüklere
“Doktor beni kar(cid:2)ısında görünce
baktı(cid:3)ımızda yazarın bu konuda gayet
(cid:2)a(cid:2)ırmadı. Bunalım ba(cid:1)layıp karabasanlar
cömert davrandı(cid:3)ını
sıkla(cid:1)ınca ona ko(cid:1)ardım.”
görebiliriz.Kahramanın zamanı o kadar
Ardı ardına verilen bu cümleler boldur ki; herhangi bir sınırlamaya
birbirine sebep sonuç ili(cid:2)kisiyle ba(cid:3)lıdır. gerek duymaz.Gün ya da ay tayinine
(cid:1)lk cümle ikinci cümlenin sonucu kalkı(cid:2)maz.
görevindedir. Herhangi bir açıklama edatı
“O günlerde konu(cid:2)maya ba(cid:2)ladım
kullanılmadan bu ili(cid:2)ki gerçekle(cid:2)tirilmi(cid:2)tir
onunla; yanlızlı(cid:3)ımı unutmak için.” “o”
3.4. ÖYKÜDE SÖZCÜK VE
“Bir ak(cid:3)am ı(cid:2)ıkları söndürmü(cid:2)
SÖZCÜK ÖBE(cid:5)(cid:1) SEÇ(cid:1)M(cid:1)
önünde duruyordum.” “bir ak(cid:2)am”
Öykü, konusunun üzerine kurulu
Yazar kahramanın ve çevresindekilerin
oldu(cid:3)u a(cid:3)aç, göndergenin
fiziksel görünü(cid:2)leri, hayat biçimleriyle ilgili
yinelenmesiyle yapılan artgönderim3
bilgiler konusunda oldukca cimridir. Bu
türüne uygun olarak pek çok sözcük veya
amaca uygun sözcük ya da sözcük öbeklerini
çok kullanmamı(cid:2)tır. A(cid:3)açla ilgili

3 Göndergenin Yinelenmesi Olarak Art Gönderim: betimlemeler daha çok kullanılmı(cid:2)tır.
Aynı göndereni belirten farklı dilsel birimlerin
Kahraman hakkında yalnızlık çekti(cid:3)i ve
kullanılması ile yapılan artgönderim.
120 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. A(cid:1)kın Balcı

bütün umutlarını kendisine hediye edilmi(cid:2) öbeklerini seçmi(cid:2)tir. Ayrıca kahramanın
bir a(cid:3)aca ba(cid:3)lamı(cid:2) oldu(cid:3)u dı(cid:2)ında çok hem hayata, hem kendisine kar(cid:2)ı duydu(cid:3)u
fazla bilgi verilmemi(cid:2)tir. Hatta kahramanın nefreti ve usanmı(cid:2)lı(cid:3)ı ortaya koyan ifadeleri
cinsiyetini ortaya koyan ayrıntılar bile de kullandı(cid:3)ı (cid:2)u örnekte açıkça
yoktur.Bu açıklamalara metinden (cid:2)u görülmektedir:
örnekler verilebilir:
“Ne yapaca(cid:3)ımı bilmiyorum,
“Boylanıyordu günden güne. Yaprakları dedim.Radyolar, televizyonlar, gazeteler
arasından önce yuvarlakla(cid:2)ıp dolgunla(cid:2)an hepsi ölüm, kin, yalan kusuyor , a(cid:3)aç bense
kahverengi uçlar çıkıyor, uçların a(cid:3)ızları kar(cid:2)ı duramayacak kadar ya(cid:2)lı ve
açılıp küçük, ye(cid:2)il yavrular burunlarını , yorgunum. Usandım, insanlardan nefret
birkaç gün içinde büyüyüp birer yelpaze ediyorum. Kendi kendimden de. Kimseyi
gibi açılmaya ba(cid:2)lıyor. Gittikçe gövdesi görmek istemiyorum, kimseyi sevmiyorum,
kalınla(cid:2)tı. ” “ a(cid:3)açla ilgili tasvir” sevemiyorum.
“A(cid:3)aç gün ı(cid:2)ı(cid:3)ında dı(cid:2)arıdan vuran yan Öyküde dikkatımızı çeken sözcük
aydınlıkta yaprakları gümü(cid:2)lenmi(cid:2), gövdesi kullanımlarından biri “saksı” dır. (cid:1)lk olarak
ise siyaha çalan zeytin ye(cid:2)ili alçak birkaç yapraktan olu(cid:2)an bitki, zamanla
dallarıyla Magritte'nin yarı karanlık, yarı büyümü(cid:2), öyküye adını veren a(cid:3)aç olma
aydınlık resimleri gibi duvara yapı(cid:2)ıp vasfını kazanmı(cid:2)tır. Fakat bu bitki için hala
ı(cid:2)ıldardı. ” “ a(cid:3)açla ilgili tasvir” “saksı” sözcü(cid:3)ü kullanılmı(cid:2)tır. (cid:1)lk üç
paragrafta “saksı” sözcü(cid:3)ü sekiz kez
“Sanki ya(cid:2)amımda ondan ba(cid:2)ka kimse
kullanılmı(cid:2)tır. Bu esnada bitki büyümü(cid:2) de
kalmamı(cid:2), herkes birer birer çekip gitmi(cid:2)ti.
büyümü(cid:2)tür ve artık boyu tavana ula(cid:2)an pek
Kar(cid:2)ısındaki koltukta içkimi içerken
çok dala sahip bir a(cid:3)aç olmu(cid:2)tur.
yalnızlı(cid:3)ımı, korkularımı, dünyayı saran
felaketleri unutarak gülümseyebiliyordum. 3.5. ÖYKÜDEK(cid:1) SÖZ SANATLARI
Dostumdu a(cid:3)aç beni sevdi(cid:3)ini biliyordum.”
Yazar öyküde çok miktarda te(cid:2)his
“Karanlık dü(cid:2)man bir dünyada a(cid:3)aç, (ki(cid:2)ile(cid:2)tirme) ve benzetme kullanmı(cid:2)tır.
sevgiydi. Herkesten uzakla(cid:2)mı(cid:2)tım. Bilindi(cid:3)i üzere te(cid:2)his sanatı, cansız nesneler
(cid:1)nançlarımı yitirmi(cid:2)ti.Yalmz a(cid:3)açla ve hayvanlara insan nitelikleri verilerek
birbirimizi sevdi(cid:3)imize inanıyordum. ” onları ki(cid:2)ile(cid:2)tirme yoluyla yapılmaktadır.
Eserdeki örneklere bakılacak olursa;
Son iki örnekte yazar kahramanın
kendini nasıl yalnız hissetti(cid:3)ini, bu “ Önce yerine alı(cid:3)amadı.” “alı(cid:2)mak”
psikolojik ruh halinin onu nasıl a(cid:3)aca insana özgüdür, burada bitkiye
ba(cid:3)lattı(cid:3)ını belirten sözcük ve sözcük aktarılmı(cid:2)tır.
Ahi Evran Üniversitesi Kır(cid:1)ehir E(cid:2)itim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 121
edatıdır. Benzeyen ve kendisine benzetilen
temel ö(cid:3)edir.
“ Kızım ne zaman salona girse a(cid:3)acın
kocaman dallarıyla üstüne yürüdü(cid:4)ünü, Nizamettin U(cid:3)ur (2003) benzetmeleri
onu korkuttu(cid:3)unu söylüyor...” “yürüme” ö(cid:3)elerden herhangi birinin kullanılıp
yine insana özgüdür. Burada a(cid:3)aca kullanılmadı(cid:3)ına, nasıl kullanıldı(cid:3)ına ve
aktarılmı(cid:2)tır. bunların ta(cid:2)ıdı(cid:3)ı özelliklere göre, de(cid:3)i(cid:2)ik
kollara ayırarak ve yeni sınıflamalar
“Beni sevdi(cid:4)ini biliyordum.”
yaparak incelemi(cid:2)tir. Bu sınıflandırmalar
“sevmek” insana özgü bir duygudur.Burada
do(cid:3)rultusunda öykümüz içerisinde tespit
a(cid:3)aca aktarılmı(cid:2)tır.
etti(cid:3)imiz benzetmeleri olu(cid:2)um biçimlerine
“Yapraklarla gülü(cid:3)üp beni
göre vermeye çalı(cid:2)alım.
konu(cid:3)tuklarını, benden söz ettiklerini
“Domuz gibi sa(cid:3)lıklı oldu(cid:3)umu
duyardım.”
söyledi.” Kahraman burada domuza,
“gülü(cid:2)mek, konu(cid:2)mak” insana özgüdür.
sa(cid:3)lıklı olması özelli(cid:3)inden dolayı
Burada yapraklara aktarılmı(cid:2)tır.
benzetilmi(cid:2)tir. Bu bir “Tam Benzetme4”
“A(cid:3)aç iki kez konu(cid:2)tu”.“konu(cid:2)mak” örne(cid:3)idir.
insana özgüdür.
“Ye(cid:2)il birer göz gibi dalların ucunda
Yukarıdaki örneklerde de görüldü(cid:3)ü açmaya hazır tomurcuklarıyla...”
gibi yazar öyküsünde sıkça ki(cid:2)ile(cid:2)tirmelere Tomurcuklar, ye(cid:2)il birer göze, açmaya hazır
ba(cid:2)vurmu(cid:2)tur. Ayrıca eserde daha önce olmaları bakımından benzetilmi(cid:2)tir. “Tam
belitti(cid:3)imiz gibi benzetmeleride görmek Benzetme” yapılmı(cid:2)tır.
mümkündür. Benzetme, insano(cid:3)lunun
“Karanlık, dü(cid:2)man bir dünyada ....”
anlatıma güç verme amacıyla, bir takım
“dünya” dü(cid:2)mana benzetilmi(cid:2)tir.” “Kısa-
nesneler, kavramlar arasında gördü(cid:3)ü
Yalın Benzetme5” söz konusudur.
yakınlıklardan,benzerliklerden yararlanarak
“Yerde bir sürü ölmü(cid:2) sarı yaprak
bunlardan birini anlatırken ötekini de
vardı.” Yapraklar, “sürü” gibi çok
anması e(cid:3)ilimidir (Aksan,200;187). Günlük
olmasından dolayıbenzetme yapılma gere(cid:3)i
konu(cid:2)ma dilinde olsun, yazılı metinlerde
duyulmu(cid:2)tur. “Kısa- Yalın Benzetme” söz
olsun, anlatımı daha somut kılmak,
konusudur.
dinleyene kavramları daha etkileyici

biçimde aktarmak üzere her dilde
4 Tam Benzetme: Benzetme ö(cid:3)elerinden dördününde
benzetmelere ba(cid:2)vurulur. Benzetmenin dört kullanılarak olu(cid:2)turulan benzetmelerdir. ( U(cid:3)ur,2003)
5Düz (kısa, yalın) Benzetme: Yan ö(cid:3)eler
ö(cid:3)esi vardır; benzeyen, kendisine kullanılmadan, yalnızca temel ö(cid:3)eler (benzeyen,
kendisine benzetilen) kullanılarak yapılan
benzetilen, benzetme yönü ve benzetme
benzetmedir. ( a.g.e)
122 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. A(cid:1)kın Balcı

“Gece basıp da okumaktan yorulan dünyayı algılayı(cid:2) biçimiyle ilgilidir.
gözlerimi dinlendirmek için ı(cid:2)ıkları Okuyucu bu dünyayı onun bakı(cid:2) açısından
söndürdü(cid:3)ümde; a(cid:3)aç, ay ı(cid:2)ı(cid:3)ıyla dı(cid:2)arıdan görür ve de(cid:3)erlendirir. Öyküde yazar ben-
vuran yan aydınlıkta yaprakları anlatıcıyı konu(cid:2)turmakta, ben anlatıcının
gümü(cid:2)lenmi(cid:2), gövdesi ise siyaha çalan içince bulundu(cid:3)u ruh hali, geçirdi(cid:3)i
zeytin ye(cid:2)ili alçak dallarıyla Magritte'in yarı psikolojik buhranlar anlatılarak; bu zihinsel
aydınlık yarı karanlık resimleri gibi duvara çatı(cid:2)madan dost edindi(cid:3)i a(cid:3)aç sayesinde
yapı(cid:2)ıp ı(cid:2)ıldardı.” Yapraklar, rengi kurtuldu(cid:3)una de(cid:3)inilmektedir. Okuyucu
bakımından gümü(cid:2)e benzetilmi(cid:2)tir.Aynı bozulan dünya düzenini, insan ili(cid:2)kilerini
zamanda gövde, siyaha çalan zeytin ye(cid:2)iline onun gözüyle görür. Ayrıca ben-
yine rengi bakımından benzetilmi(cid:2)tir. Bu anlatıcının ya(cid:2)adı(cid:3)ı bazı olayları eylemler
örneklerde “Peki(cid:2)tirilmi(cid:2) Benzetme6” içinde zaman zaman yer verilen ruhsal
vardır. betimlemelerle sade, anla(cid:2)ılır bir dille
anlatmaktadır. Burada Lekesiz
Öyküde söz sanatları açısından
(2001;488)'in ifade etti(cid:3)i tümceyi
görüldü(cid:3)ü gibi ki(cid:2)ile(cid:2)tirme ve benzetme
söylemekte fayda görüyoruz: Öykünün dili
kullanılmı(cid:2)tır.
sade olmasına sade ama sıradanh(cid:2)ın
4. ÖYKÜNÜN ELE(cid:2)T(cid:1)REL
sadeli(cid:2)ince bir sadeli(cid:2)e sahiptir. Konu
YORUMU
itibariyle daha ziyade yalnızlıktan yakınan
Peride Celal'in "A(cid:3)aç" adlı yalnız oldu(cid:3)unun bilincinde olan ben-
öyküsünün türüne yazarın romanlarından anlatıcının kendine hediye edilen, önceleri
yola çıkarak bir ele(cid:2)tiri yapacak olursak: birkaç yapraktan olu(cid:2)up sonra a(cid:3)aç olma
Ömer Lekesiz'in de ifade etti(cid:3)i gibi niteli(cid:3)ine kavu(cid:2)an bir bitkiye ba(cid:3)lanması,
duygusal yo(cid:3)unlu(cid:3)un son safhada oldu(cid:3)u, onu kendine yolda(cid:2), dost edinmesi
kolay kavranır, belli bir felsefesi olmayan anlatılmı(cid:2)tır.
yazılar yazmı(cid:2)tır. Bu durum elbette ki
Öyküye düzyazı gerçekli(cid:3)i hâkimdir,
hikâyelerine de yansımı(cid:2)tır.Bunun en güzel
belli kalıplar içine sıkı(cid:2)mı(cid:2) olsa da
örne(cid:3)ini de bizce "A(cid:3)aç" hikâyesi ortaya
okuyucusunu bazı toplumsal gerçeklikleri
çıkarmaktadır. Duygusal yo(cid:3)unlu(cid:3)un üst
dü(cid:2)ünmeye sevk etmekte; dünya üzerindeki
düzeyde oldu(cid:3)u bir öyküdür.
çirkinlikler ile sergilenen toplumsal
Öykü ben-anlatıcının içinde gerçeklik anlatılmaktadır. Ayrıca
bulundu(cid:3)u ruh hali, onun dünyası ve olayların tırmandı(cid:3)ı heyecan verici bir
zirvesi yoktur. Öykünün kendine özgü bir

6 Peki(cid:3)tirilmi(cid:3) Benzetme: (cid:1)çerisinde benzetme edatı planı vardır. Bu plan öyküde eylemlerin
bulundurmayan benzetmelerdir.(a.g.e)