Kritičko-materijalističke teorije reprezentacije u savremenoj umetnosti i kulturi

246 Pages·2014·1.39 MB·Croatian

UNIVERZITET UMETNOSTI U BEOGRADU

Interdisciplinarne studije
Teorija umetnosti i medija

Doktorska disertacija:
Kritičko-materijalističke teorije reprezentacije u savremenoj umetnosti i
kulturi

autor:
Rade Pantić
mentor:
dr Nikola Dedić, docent

Beograd, septembar 2014. godine
Sadržaj

Apstrakt / 4
Abstract / 5
1. Uvod / 6
2. Strukuturalistička i poststrukutralistička kritika reprezentacije i subjekta / 18
2.1 Hajdegerova kritika humanističkog subjekta reprezentacije / 19
2.2 Strukturalna lingvistika i kritika reprezentacije / 22
2.3 Francuski (post)strukturalizam i kritika subjekta / 25
2.4. Strukturalistička i poststrukturalistička teorija umetnosti / 28
3. Altiserovo zasnivanje naučnog marksizma: od ideološke reprezentacije ka naučnoj
prezentaciji / 34
3.1 Epistemologija Gastona Bašlara / 34
3.2 Altiserova primena Bašlarove epistemologije na domen marksizma / 40
3.3 Altiserova teorija čitanja kao način proizvodnje naučnog metoda / 41
3.4 Altiserova kritika humanizma / 50
3.5 Altiserova kritika ekonomizma i predmet Marksove nauke / 59
3.6 Predmet marksističke filozofije / 67
4. Altiserovska teorija umetnosti: marksistička epistemologija umetnosti / 73
4.1 Altiserovi tekstovi o umetnosti / 73
4.2 Teorija književne proizvodnje Pjera Mašrea / 89
5. Altiserova samokritika: od primata nauke ka primatu politike / 108
6. Problem ideologije i subjekta u altiserovskoj teoriji / 120
6.1 Humanizam kao ideologija / 120
6.2 Altiser i Lakan / 123
6.3 Državni ideološki aparati i ideološka interpelacija pojedinaca u subjekte / 135
6.4 Rastko Močnik: Altiser i Lakan Revisited / 148
6.5 Etjen Balibar: subjekt-građanin i ideologija / 167
7. Teorija umetnosti altiserovskog kruga nakon samokritike: umetnost i klasna borba / 180
7.1 Altiser „O Brehtu i Marksu“ / 180
7.2 Balibar i Mašre: „O književnosti kao ideološkoj formi“ / 186
2
8. Fredrik Džejmson: Dijalektika ideologije i utopije / 195
8.1 Metakomentar / 196
8.2 Psihoanaliza, marksizam i libidinalni aparat / 202
8.3 Političko nesvesno / 207
8.4 Postmodernizam i kognitivno mapiranje / 214
8.5 Utopija i Breht / 222
9. Zaključak / 228
10. Bibliografija / 234
Biografski podaci o autoru / 244
Bibliografija autora / 245

3
Apstrakt

Teza našeg rada je da marksistička teorija putem susreta sa strukturalističkom i
poststrukturalističkom kritikom pojma reprezentacije i subjekta reprezentacije reformuliše
tradicionalnu marksističku konceptualizaciju reprezentacije koja je zasnovana na
problematici odražavanja, bilo alijenizirane ljudske suštine bilo ekonomskih procesa.
Umetnička reprezentaciju sada se posmatra kao suplementarna društvena formacija koja
pokušava da razreši nepomirljive strukturalne društvene kontradikcije. Umetnička
reprezentacija stoga nije puka, pasivna reprezentacija društva, ekonomije ili istorije, već je
ona društveno-simbolički akt koji predstavlja specifičnu društvenu intervenciju. Budući da je
svaka društvena struktura ne-cela, prožeta kontradikcijama i antagonizmima, reprezentacija
predstavlja fantazmatsku, utopijsku instancu koja proizvođenjem efekta društva omogućava
njegovo funkcionisanje. U odnosu na svoje pozicioniranje unutar različitih kompleksnih
društvenih konjunktura različite umetničke reprezentacije mogu dobiti različite političke i
ideološke konotacije. Ova promena problematike reprezentacije otvorila je i pitanje
subjektivacije pojedinaca putem umetničkih diskursa što će dalje voditi ka pitanju sinteze
marksizma sa lakanovskom psihoanalizom. Izdvojili smo teoriju francuskog filozofa Luja
Altisera kao začetnika ove artikulacije marksizma sa (post)strukturalističkom teorijom i
lakanovskom psihoanalizom. Naša teza je da njegov teorijski diskurs nudi specifičan način
artikulacije diskursa ovih teorija koji je zasnovan na logici nadodređenja različitih teorijskih
struktura koja je suštinski drugačija od ostalih pokušaja spoja ovih teorija koje se temelje na
logici strukturalnih homologija. Kritiku i razvoj ovog specifičnog teorijskog diskursa pratimo
u nastavku rada u delima Rastka Močnika, Etjena Balibara i Fredrika Džejmsona.

ključne reči: reprezentacija, subjekt, umetnost, marksizam, struktura, psihoanaliza, ideologija,
utopija

4
Abstract

Main thesis of this dissertation is that Marxist theory by encountering Structuralist and Post-
structuralist critique of the concept of representation and subject of representation
reformulates traditional Marxist conceptualization of representation based on problematic of
reflection, whether of alienated human essence or economic processes. Artistic representation
is now being perceived as supplementary social formation that is trying to resolve
irreconcilable structural social contradictions. Therefore, artistic representation is not a mere
passive representation of society, economics or history, but a socio-symbolic act that
represents specific social intervention. Considering that every social structure is not-whole,
filled with contradictions and antagonisms, representation is phantasmatic, utopian instance
that by creating the society effect enables its functioning. Depending on their positioning
within different complex social conjunctures, different artistic representations can acquire
various political and ideological connotations. This shift in problematic of representation also
raised the question of subjectivisation of an individual through artistic discourses that will
further lead to question of synthesis of Marxism with Lacanian psychoanalysis. We have
singled out the theory of French philosopher Louis Althusser as the initiator of this
articulation of Marxism with (Post) Structuralist theory and Lacanian psychoanalysis. Our
thesis is that his theoretical discourse offers a specific manner of articulating discourses of
these theories that is based on logic of overdetermination of various theoretical structures
which is essentially different from other attempts at combining these theories that are based
on the logic of structural homologies. Critique and development of this specific theoretical
discourse is being followed further on in the dissertation through the works of Rastko
Močnik, Etienne Balibar, and Fredric Jameson.

Keywords: representation, subject, art, Marxism, structure, psychoanalysis, ideology, utopia

5
1. Uvod

Predmet ove doktorske disertacije čini pojam reprezentacije u novijoj marksističkoj
filozofiji i teoriji umetnosti. U radu ćemo se usredsrediti na kritiku pojma reprezentacije i sa
njom povezanom kritikom subjekta reprezentacije u francuskoj strukturalističkoj i
poststrukturalističkoj teoriji šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka i na marksističku
rekonceptualizaciju ovih pojmova kroz susret i dijalog sa ovom kritikom.
U tradicionalnom smislu pojam reprezentacije u filozofiji i teoriji umetnosti je povezan sa
konceptom odražavanja ili refleksije. Umetnička dela tako odražavaju ili neku idealističku
suštinu koja je neprikaziva kao takva (idealistička varijanata pojma reprezentacije) ili
reprodukuju 'objektivnu' spoljašnju realnost (empiristička varijanta pojma reprezentacije).
Problematika reprezentacije je na ovaj način zasnovana na izvesnoj esenciji gde je cilj
umetničke reprezentacije da podražava ili zastupa tu suštinu, to jest, problematika
reprezentacije je utemeljena na konceptualnom paru reprezentujući fenomen- reprezentovana
esencija.
U modernoj humanističkoj filozofiji ova esencija koja daje značenje i smisao reprezentaciji
postaje sam ljudski subjekt. Reprezentacija je smeštena u subjektovu svest koja predstavlja
konstitutivnog agenta koji sintetiše i produkuje reprezentaciju sveta. Ljudski subjekt je u
humanizmu tako zasnovan kao epistemološki centar sveta, a reprezentacija kao njegov svesni
saznajni mehanizam. Između subjektivne svesti (idealizam) i objektivne stvarnosti
(empirizam) na ovaj način je postavljen odnos adekvacije. Francuska (post)strukturalistička
kritika reprezentacije biće zasnovana na antihumanizmu, na kritici ljudskog subjekta kao
subjekta reprezentacije koji kao samokonstituišuća esencija gradi reprezentaciju sveta kao
svoju ogledalnu sliku. Polazišna tačka ove kritike reprezentacije je stoga decentriranje
ljudskog subjekta kao izvorišta reprezentacije. Strukturalisti će svoju teoriju tako zasnovati na
prelomu sa ovom antropološki fundiranom epistemologijom, nastojeći da izvrše decentriranje
utemeljujuće figure ljudskog subjekta ukazivanjem na njeno određenje nekom drugom
sferom koju čine nadlične strukture koje determinišu i subjekta i njegovu reprezentaciju. Ovo
decentriranje je pre svega učinjeno putem strukturalne lingvistike koja prestaje da posmatra
jezik kao sistem reprezentacije spoljašnje stvarnosti, i misli ga kao autonomni sistem
proizvodnje značenja. Prema strukturalnoj lingvistici značenje koje proizvodi jezik je
6
imanentno njemu samom pa je ono proizvod jezičke strukture koju čine pravila relacija
njegovih članova. Predmet strukturalne lingvistike tako nije utvrđivanje podudarnosti,
adekvacije, jezičkih elemenata sa stvarnim predmetima i entitetima, već unutrašnja pravila
organizacije jezika, to jest, sistem međuodnosa jezičkih elemenata od kojih nijedan nema
privilegovanu mesto kao esencija koja će svesti ostale na sebe.
Temeljnu pretpostavku strukturalizma čini stav da je čitavo svesno mišljenje subjekta
određeno nesvesnim strukturalnim uslovima koji njime upravljaju i nameću mu izvesne
mogućnosti i izvesna ograničenja. Strukturalizam tako pravi epistemološki pomak od čulne,
empirijske, iskustvene percepcije i svesnog subjekta ove percepcije ka ustanovljenju izvesnih
struktura ili modela koji predstavljaju preduslove same percepcije i samog mišljenja. Primat
strukuture u odnosu na svesno iskustvo subjekta tako je značio da je subjekt zapravo efekat
strukuture, pa on prestaje da bude konstituišući agent iskustva i reprezentacije sveta i dobija
status konstituisanog entiteta unutar određenih strukturalnih mehanizama koji ga determinišu
i daju mu značenje i funkciju. Strukturalizam tako zamenjuje reprezentaciju subjekta
prezentacijom strukturalnih sistema i mehanizama koji omogućavaju efekat stvarnosti
reprezentacije i efekat subjekta. Strukturalistička kritika reprezentacije će dalje kroz susret sa
marksizmom i psihoanalizom dobiti izražene političke konotacije, pa se reprezentacija
ljudskog subjekta tumači kao buržoaska ideološka iluzija koja negira svoju strukturalnu
određenost. Reprezentacija je stoga imaginarna iluzija, koja proizvodi pogrešna
prepoznavanja i njena funkcija je održavanje kapitalističke društvene strukture. Strukturalisti
će realizam ili mimetizam proglasiti za glavnu formu buržoaske ideologije koja proizvodi
efekat stvarnog i zatvara subjekte unutar repetitivne strukture kapitalizma istovremeno im
dajući imaginarni osećaj slobode i gospodarenja reprezentacijom sveta. Strukturalistička
teorija tako zahteva i deskripciju temeljnih struktura koje organizuju svesno iskustvo
subjekta, ali i tumačenje efektivnosti strukture, njenih mehanizama koji proizvode iluzije i
istovremeno maskiraju svoje operacije.
Poststrukturalizam možemo shvatiti kao internalnu kritiku strukturalizma koja proizilazi iz
nemogućnosti strukturalizma da izađe iz domena funkcionalističke kritike i da ponudi
emancipatorsku teoriju koja bi ponudila mogućnost subverzije vladajućih društvenih
struktura. Poststrukturalizam polazi od teze o ne-celosti svake strukture koja mora biti
suplementirana kako bi društvo steklo iluziju koherentne celine. Međutim, suplement
predstavlja ne samo dopunu ne-celovitosti strukture, već istovremeno i njen nelagodni višak,
nešto što je nemoguće potpuno integrisati u nju, pa on tako predstavlja i tačku ranjivosti
7
svake strukture i mogućnost njene subverzije. Možemo utvrditi dve dominatne verzije
poststrukturalističke kritike. Prva je radikalno ’tekstualistička’ i zalaže se za primat
lingvističke označiteljske prakse i njene slobodne produktivne igre označitelja u odnosu na
mimetičke sisteme reprezentacije koji produkuju normativne i represivne sisteme
označavanja stvarajući iluziju referenta koja usidrava i zauzdava produktivnost označavanja.
Svaki sistem označavanja prema ovoj teoriji zasnovan je na izvesnoj označiteljskoj praksi
čiju arbitrarnu produktivnost mora potisnuti kako bi proizveo stabilan sistem reprezentacije.
Mogućnost subverzije strukture tako je ovde pronađena u samoj jezičkoj praksi koja
organizuje društveni život jedne zajednice. Transgresija normativnih jezičkih konvencija tako
vodi ka kritici značenjskih sistema koji regulišu život jednog društva i utire put ka
revolucionarnoj društvenoj subverziji. Ovaj vid poststrukturalističke kritike dobiće izrazite
marksističke konotacije u radu grupa teoretičara, kritičara i pisaca okupljenih oko časopisa
Tel Quel. Druga dominatna varijanta poststrukturalizma polazi od psihoanalitičke teorija
Žaka Lakana (Jacques Lacan) koji vidi subjekt kao tačku subverzije svake društvene
strukture. Prema Lakanu subjekt je i proizvod subjekcije, efekat simboličke strukture
označitelja, ali i određeni višak koji ne može biti subjektiviran i koji predstavlja otpor svakoj
subjektivaciji i mesto nedeterminisanosti strukture. Pojam subjekta tako nije više nešto što bi
trebalo jednostavno poništiti utvrđivanjem strukturalnih mehanizama koji proizvode
imaginarni efekat subjekta, već subjektova reprezentacija predstavlja onu instancu koja u-
celovljuje strukturu, koja je nužno ne-cela, i proizvodi efekat celine i značenja. Za razliku od
strukturalizma, lakanovski poststrukturalizam, dakle, vrši rekonceptualizaciju pojmova
subjekta i reprezentacije i vidi upravo u njima mogućnost subverzije dominatnih društvenih
struktura. Pokušajima spoja lakanovske psihoanalize i marksizma bavili su mnogobrojni
teoretičari i teoretičarske škole počev od altiserovske, preko Tel Quela, do postmarksističke
teorije Ernesta Lakloa (Ernesto Laclau) i Šantal Muf (Chantal Mouffe) i slovenačke
lakanovske škole čiji je najistaknutiji predstavnik filozof Slavoj Žižek.
U centar našeg rada stavićemo opus francuskog marksističkog filozofa Luja Altisera (Louis
Althusser). Cilj nam je da preko analize razvoja njegove teorije ocrtamo jedan teorijski
pravac koji se razlikuje od mainstream strukturalizma i poststrukturalizma koji su obeleženi
primatom lingvističkog modela. Naša hipoteza je da je Altiser u svom radu prošao kroz
strukturalističku fazu da bi zatim izgradio svoj osobeni vid poststrukturalizma, koji je
nesvodiv na tekstualističku i psihoanalitičku varijantu. Prvo ćemo dati analizu njegovog rada
iz tzv. teoricističke faze koju možemo nazvati, uslovno, strukturalističkom. Naime, Altiser će
8
do strukturalističke kritike humanizma doći jednim drugim putem, preko teorije nauke
Gastona Bašlara (Gaston Bachelard), a ne preko strukturalne lingviste. Altiser je u ovoj fazi,
sledeći naučnu epistemologiju Bašlara i primenjujući je na domen marksizma, izveo kritiku
pojmova reprezentacije i subjekta putem koje je istovremeno izvršio kritiku dve tadašnje
dominantne verzije marksističke filozofije: ekonomističke i humanističke. Prema Altiseru obe
ove verzije marksizma fukcionišu prema reprezentacionom mehanizmu saznanja koji on
naziva ekspresivnim kauzalitetom. Teorije zasnovana na ovom saznajnom mehanizmu,
mehanizmu odražavanje esencije u fenomenima, Altiser će okarakterisati kao ideološke, i on
će pokušati da ih zameni mehanizmom nadodređenja ili strukturalne kauzalnosti prema kome
nijedan od društvenih nivoa, ekonomski, ideološki, politički, religijski, umetnički, ne može
biti suština koja bi mogla svesti ostale na svoj odraz. Ovu logiku recipročnog određenja
elemenata strukture Altiser će posmatrati kao ispravan naučni metod, za razliku od
reprezentacione logike koju proglašava ideološkom, imaginarnom i neistinitom. Naučni
mehanizam teorijske proizvodnje tako prema Altisera nije reprezentacija neke prvobitne i
nezavisno postojeće suštine, ekonomija ili ljudska esencija, već proizvodnja koncepta sistema
artikulacije različitih društvenih nivoa i praksi koji obrazuju strukturu određenog istorijskog
načina proizvodnje datog društva. On će u pojmu reprezentacije kao odražavanja videti
zapravo odraz buržoaske ideološke problematike čija funkcija je održanje buržoaske klasne
dominacije. Altiserova kritika reprezentacije je tako vođena u ime prezentacije društvene
strukure kao marksističkog načina proizvodnje jednog društva koji determiniše subjekte,
njihov način mišljenja i njihovu svakodnevnu iskustvenu praksu. Altiser će se stoga zalagati
za kritiku reprezentacione logike prepoznavanja i za ustanovljenje marksizma kao naučne
prakse koja proizvodi neutralno, objektivno znanje o društvenim strukturama koje određuju
ideološke reprezentacije koje upravljaju spontanim proživljenim iskustvom pojedinaca.
Na planu teorije umetnosti Altiser i njegov student Pjer Mašre (Pierre Macherey) će izvesti
analognu kritiku pojmova reprezentacije i subjekta. Prema njima umetnička dela nisu odraz
objektivne stvarnosti ili namere autora, već su ona dela nastala određenim specifičnim
procesom proizvodnje. Umetnost je tako, pre nego jednostavna reprezentacija, određena,
specifična praksa koja za svoj predmet nema neposredno datu realnost, empirijsku ili
ekonomsku, već vladajući ideologiju datog društva, koju svojim radom transformiše
proizvodeći umetnički tekst. Altiser i Mašre će reprezentaciono čitanje umetničkog dela
zameniti simptomalnim čitanjem koje detektuje ne-celosti, propuste i pukotine određenih
umetničkih tekstova kako bi odredilo način njegove proizvodnje, to jest, način na koji
9
umetnička proizvodnja, transformišući neku ideologiju u određenu umetničku formu, vrši
internalnu kritiku te ideologije ukazujući na njene potisnute nedostatke. Naspram
reprezentacione logike koja proizvodi ideologiju umetnosti, Altiser i Mašre će pokušati da
odrede specifičnu strukturu načina proizvodnje umetnosti i da ukažu na epistemološke
mogućnosti koje ona daje. Umetnost je ovde tako interpretirana prema svojim
epistemološkim potencijalima. Ona prema Altiseru i Mašreu ostaje unutar ideološke,
reprezentacione logike. Međutim, umetnička proizvodnja je ovde definisana kao vrsta
reprezentacije koja svojom kontradiktirnošću i ne-celovitošću transformiše i kritikuje
ideologiju i upućuje na prezentaciju strukture načina proizvodnje jednog društva, koju je ipak
moguće dobiti samo teorijskom konceptualnom proizvodnjom unutar marksističke nauke.
Zaključak koji želimo izvući iz ovog dela rada je da Altiser u teoricističkoj fazi reprezentaciji
kao ideologiji suprotstavlja prezentaciju pojmovnog mehanizma naučne proizvodnje.
Umetnost je na saznajnom nivou ispred ideologije, a iza nauke.
U drugom delu rada nameravamo da pređemo na Altiserovu samokritku svoje rane faze koju
posmatramo kao poststrukturalistički momenat njegove teorije. Odlučujući momenat u ovoj
samokritici strukturalizma predstavlja zagovaranje primata klasne borbe, to jest, političkog
momenta u odnosu na naučni, teorijski momenat. Ključna teza ovde je da ne postoji neutralna
i objektivna naučna prezentacija, već da je svaka teorijska proizvodnja rascepljena svojim
udelom u klasnoj borbi, koja je konstitutivna za svako polje društvene prakse. Filozofija
stoga nije istinita naučna prezentacija, već određena istorijski kontigentna društvena
intervencija čija je funkcija da reprezentuje klasne interese sukobljenih strana u klasnoj borbi.
Filozofija tako ne može biti apsolutno odvojena od ideologije, od reprezentacije, već ona
upravo deluje putem nje i kroz nju. Odlučujući naglasak ovde je dat praktičnom delovanju
teorijskih reprezentacija, načinu na koji one deluju u održanju ili transformaciji određenih
društvenih odnosa, to jest, materijalnim društvenim efektima koje one proizvode. Prema
Altiseru filozofija tako nema apriornu materijalističku formu, već je njen politički karakter
određen specifičnom društveno-političkom konjunkturom u kojoj deluje i materijalnim
efektima koje proizvodi unutar nje.
Drugo pitanje koje će otvoriti Altiserova samokritika jeste problem subjekta. Njegova
teorija ideološke interpelacije individua u subjekte nije uspela da na adekvatan način nađe
konekciju sa problematikom klasne borbe. Naša hipoteza je da Altiserovoj teoriji nedostaje
odgovarajuća teorija subjekta koja bi podržala njegovu emancipatornu politku, to jest, klasnu
borbu proleterijata koja vodi ukidanju države i izgradnji besklasnog komunističkog društva.
10