kırgız türklerđnđn kültüründe müzđkterapđ uygulamaları ve manevđyat đlđşkđsđ

197 Pages·2011·4.44 MB·Turkish

T.C
ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
FELSEFE VE DĐN BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI
DĐN PSĐKOLOJĐSĐ BĐLĐM DALI

KIRGIZ TÜRKLERĐNĐN KÜLTÜRÜNDE
MÜZĐKTERAPĐ UYGULAMALARI VE
MANEVĐYAT ĐLĐŞKĐSĐ

Ermamat ERGESHOV

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

Danışman
Doç. Dr. Öznur ÖZDOĞAN

Ankara 2011

ĐÇĐNDEKĐLER
Sayfa No
ÖNSÖZ ............................................................................................................. V
KISALTMALAR ............................................................................................ VII
GĐRĐŞ ................................................................................................................. 1
I. Araştırmanın Konusu ve Önemi ......................................................... 2
II. Araştırmanın Amacı ........................................................................... 4
III. Araştırmanın Sınırlılıkları ............................................................... 6

BĐRĐNCĐ BÖLÜM
MÜZĐK
A. Müziğin Kökeni ve Tanımı ........................................................................ 7
A.1. Müzik Kelimesinin Kökeni ............................................................ 7
A.2. Filozofların Müzik Hakkındaki Görüşleri .................................. 11
A.3. Müzik Kelimesinin Tanımları ....................................................... 13
B. Orta-Asya Türklerinin Kültüründe Müzik ............................................. 16
B.1. Orta Asya Türklerinin Müzik Aletleri ve Müziğinin Özelliği .... 16
B.2. Đslam’ı Kabulden Sonra Orta Asya Türklerinde Musiki ............. 19
C. Đslam Medeniyeti’nde Müzik ..................................................................... 21
C.1. Đslam’ın Musiki Sanatına Bakışı .................................................... 21
C.2. Đslam Medeniyeti’nde Müzik Sanatına Hizmet Etmiş Önemli
Şahsiyetler ve Eserleri ............................................................................ 24
C.2.1. Ya’kub b. Đshak el-Kindî ................................................... 24
C.2.2. Fârâbî .................................................................................. 26
C.2.3. Đhvan-ı Safâ Topluluğu .................................................... 29
C.2.4. Đbn Sînâ ............................................................................... 31
I
D. Kırgız Türklerinin Kültüründe Müzik .................................................... 35
D.1. Kırgız Müziğinin Kökeni Meselesi ................................................ 35
D.2. Kırgız Türklerinin Müzik Aletleri ............................................... 39
D.2.1. Komuz (Kopuz) ve Çeşitleri .............................................. 41
D.2.2. Dobulbaş (Davul) ve Özellikleri ........................................ 47
D.3. Kırgız Türklerinin Kültüründe Müziğin Yeri ............................. 51
D.3.1. Tarihte Kırgız Türklerinin Kültüründe Müzik .............. 51
D.3.2. SSCB Döneminde Kırgız Müziği ...................................... 58
D.3.3. Kırgız Müziği ve “Manas Destanı” ................................... 62
D.3.4 Günümüzde Kırgız Müziği ................................................. 67

ĐKĐNCĐ BÖLÜM
MÜZĐKTERAPĐ

A. Müzikterapinin Tarihçesi ........................................................................... 72
A.1. Afrika ve Amerika’da Müzikterapi .............................................. 73
A.2. Ortaçağ ve Son Dönem Avrupa’da Müzikterapi ......................... 74
B. Orta-Aysa Türklerinin Kültüründe Müzikterapi ................................... 80
B.1. Şamanlar Devrinde Müzikterapi .................................................. 80
B.2. Bakşı (Baksı) Seansı Uygulamaları .............................................. 83
C. Đslam Medeniyeti’nde Müzikterapi .......................................................... 85
C.1. Selçuklu ve Osmanlı Türklerinde Müzikterapi .......................... 87
C.2. Müzikterapi Uygulamalarında Kullanılan Makamlar ............... 89
D. Müzikterapi ve Uygulama Safhaları ........................................................ 92
D.1. Müzikterapinin Uygulama Aşamaları ve Kriterleri .................. 94
II
D.2. Müzikterapi Seansları .................................................................... 96
D.2.1. Aktif Müzikterapi Seansı ................................................. 96
D.2.1. Pasif Müzikterapi Seansı .................................................. 98
E. Tarihte Kırgız Türklerinde Müzikterapi ................................................. 100
E.1. Kırgız Türklerinin Ruh Anlayışı .................................................. 100
E.2. Şamancılık Đnancı ve Kırgız Bakşı’sı ........................................... 102
E.3. “Manas Destanı”nda Yer Alan Tedavi Uygulamaları ............... 110
E.4. Kırgız Türklerinde “Umay Ene” (Umay Ana) Kültü ................ 111
F. Günümüzde Kırgız Türklerinde Müzikterapi ........................................ 113

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
MANEVĐYAT

A. Đnsanda Manevî Gelişim ............................................................................ 124
A.1. Đnsanda Manevi Gelişimin Basamakları ..................................... 125
A.2. Đslam’da Đnsan-ı Kamil Anlayışı .................................................. 129
A.3. Mevlânâ’nın Kamil Đnsanla Đlgili Görüşleri ............................... 131
B. Đnsanlık – Müzik – Maneviyat Đlişkisi ...................................................... 133
B.1. Đnsan Kelimesinin Tanımı ............................................................. 133
B.2. Müziğin Đnsan Maneviyatı Üzerindeki Etkisi ............................. 136
C. Kırgız Türklerinin Maneviyat Anlayışı ................................................... 140
C.1. Kırgızların Maneviyat Anlayışı ve Millî Değerleri ..................... 140
C.2. Kırgızların Maneviyat Anlayışı ve “Manas Destanı”.................. 141
C.3. Kırgız Türklerinin Etnik Zihniyet Yapısı ................................... 145
C.4. Kırgız Kadınlarının Manevi Gelişimdeki Yeri ve Önemi .......... 147
C.5. Kırgızların Misafirperverliğe Verdikleri Önem ......................... 149
III
D. Kırgızların Millî Musikisi – Maneviyat Đlişkisi ........................................ 152
D.1. Kırgız Folklor Müziğinin Maneviyatla Đlişkisi ............................ 153
D.2. Kırgız Halk Şarkılarının Maneviyatla Đlişkisi ............................. 155
D.2.1. Emgek Irları (Çoban, Ziraatçı ve Bekçi Şarkıları) ........ 155
D.2.2. Düğün Şarkıları ................................................................. 157
D.2.3. Çocukla Đlgili Anlayışlar ve Şarkılar .............................. 160
D.2.4. Ağıt Şarkıları (Koşuklar) .................................................. 163

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
UYGULAMA
A. YÖNTEM .................................................................................................... 165
B. EVREN ve ÖRNEKLEM ........................................................................... 166
C. MÜLAKAT FORMU ................................................................................. 167
D. BULGULAR ............................................................................................... 167
C. TARTIŞMA ................................................................................................ 170

SONUÇ ve ÖNERĐLER .................................................................................. 173
EK: MÜLAKAT SORULARI ....................................................................... 176
KAYNAKÇA ................................................................................................... 177

IV
ÖNSÖZ
Kırgızlara sorarsanız, söz, tüm sanatın doruk noktası olduğu gibi, tüm
varlığın da başlangıcıdır. Bu nedenle söz her zaman kutsal sayılır ve askerleri
yüreklendirme, duyguları sakinleştirme, maneviyatı geliştirme, bazı hastalıkları
tedavi etme gibi konularda “söz”den faydalanılır. Sözle yoğrulan Kırgız, zorlu
kadere boyun eğmeden yüzyıllar boyunca onu özenle koruyup günümüze getirmiştir.
Bu özelliği Kırgızların geleneksel inançlarında, halk tababeti uygulamalarında,
hayvancılıkta, sözlü ve yazılı edebî eserlerinde, dua ve yakarışlarında, destanlarında,
lirik, romantik, sosyal ve felsefî menkıbelerinde ve müzik sanatında görebiliriz.
Đki bin yıllık tarihi boyunca Kırgızlar, dünya dinlerinin hemen hemen
hepsinin tesiri altında kalmışlardır. Bu nedenle Kırgızlar ruh âlemi ve kültürel
zenginlik açısından çok yönlüdür. Her ne kadar medeniyetlerinin oluşturulmasına dış
unsurların büyük etkisi olmuşsa da, Kırgızlar’ın muhafazakâr tavırları gereği,
Geleneksel Türk Dinî Đnancı ve beş sesli müzik (Pentatonik) kültürü çok az değişime
uğramıştır ve kendi saflığını koruyarak varlığını sürdüre gelmiştir. Bu bağlamda
hayatını daha çok yaylada geçiren, hayvanlarını yetiştirmek için de sürekli göç eden
Kırgızlar’ın kendine özgü felsefesi, dini, kültürü ve müziği gelişmiştir. Göç sırasında
taşınmaya kolaylık sağlayan boz evin, müzik aletlerinden ise Komuz, Kıl-Kıyak ve
Davul’un Kırgızların hayatındaki yeri ve önemi daha da belirginleşmiştir. Aynı
zamanda boz ev, komuz, davul vb. millî kültür varlıkları, kendilerini tabiatın
ayrılmaz parçası gibi gören Kırgızların, tabiatı tanrılaştırmış olmasından dolayı
kutsal sayılmaya başlamıştır.
Kırgızlarda kuvvetli söz sahibinin ve müzisyenin tedavi edici özelliklerinin
olduğuna inanılması nedeniyle dinî törenler ve âyinler, onların kültüründe kök
salmaya başlamıştır. Gelecekten haber alma, iklimi öğrenme ve hastalıkla mücadele
konusu Kırgızlarda “ruh” anlayışını oluşturmuştur. Olumlu ve olumsuz olaylar
karşısında “iyi” ve “kötü” veya “beyaz” ve “siyah” ruhların olduğu inancı
geliştirilmiştir. Hastalığın ve istenmedik felaketlerin nedenini kötü ruhlarda gören
Kırgızlar, ata ruhuna ulaşmak ve ondan yardım isteyerek kötü ruhu kovmak amacıyla
“Bakşı” geleneğini geliştirmişlerdir. Kırgızlar yaptıkları tedavi, gelecekten haber
verme ve ata ruhu ile konuşma gibi uygulamaları sırasında dans, müzik ve sesten
V
büyük ölçüde kullanmış oldukları nedeniyle, Komuz, Kıl-Kıyak ve Davul, ululuk ve
velilik sembolü olarak görülerek, büyük saygı ve değer kazanmıştır.
Eskiden psikolojik ve ruhî rahatsızlıkların tedavisinde kullanılan komuzun
sesi, günümüzde de müzikterapi uygulamalarının yapıldığı ülkelerde
kullanılmaktadır. Fakat komuzun en çok kullanıldığı Kırgızistan’da Bakşı
uygulamalarının bulunmasına rağmen, onun sesinden tedavide pek fazla
yaralanılmadığı da gözlenmektedir. Bu açıdan araştırmanın temel problemini
oluşturan Kırgız Türklerinin Kültüründeki müzik, müzikterapi ve maneviyat
arasındaki ilişki üzerinde önemle durulması gereken konudur. Çünkü Kırgızların
millî musikisi yaşamı derinden etkileyen niteliklere sahiptir. Đnsanın hem ruhsal hem
de zihinsel boyutlarıyla ilişkisi olan Kırgız Musikisi’nin insanın mânevî yönden
gelişmesini sağladığı bilindiği gibi, faydaları da sayılamayacak kadar çoktur.
Araştırma boyunca her türlü sorun ve olumsuzluğa rağmen bana destek olan
aile büyüklerime, Van ili, Ulu-Pamir köyünde bulunduğum sırada her konuda
yardımcı olmaya çalışan ve Kırgız Türklerinin Kültüründe mevcut tedavi türlerini
kaydetmeme yardımcı olan Sayın Abdulhalim VATAN ve eşi Misakan VATAN’a
teşekkür ediyorum.
Araştırmanın her aşamasında maddî ve manevi desteğini esirgemeyip, bilgi
ve tecrübesini benimle paylaşan ve beni yönlendiren gönül dostu danışmanım Sayın
Doç. Dr. Öznur ÖZDOĞAN’a, öneri ve katkılarıyla kendisinden sürekli destek
aldığım Sayın Prof. Dr. Ahmet Nedim SERĐNSU’ya, sabırlı ve hoşgörülü
katkılarından dolayı bütün katılımcılara, ayrıca emeği geçen tüm dostlarıma teşekkür
ediyorum.

Ermamat ERGESHOV
Beşevler/ANKARA
27 Temmuz 2011
VI
KISALTMALAR

a.g.e. adı geçen eser
a.g.m. adı geçen makale
a.g.md. adı geçen madde
AÜ ĐFD Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi
bkz. bakınız
c. cilt
çev. çeviren
KTMÜ Kırgız Türk Manas Üniversitesi
md. madde
MEB Milli Eğitim Bakanlığı
s. sayfa
TDVĐA Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi
tsz. tarihsiz
Yay. yayınları, yayınevi
Yay. haz. yayına hazırlayan
vb. ve benzeri
vs. ve saire

VII