Krajobraz Krakowa wobec zagrożeń: materiały sesji naukowej odbytej 22 kwietnia 2007 roku

83 Pages·2007·10.848 MB·Polish

Krajobraz Krakowa
wobec zagrożeń
Krajobraz Krakowa
wobec zagrożeń
KRAKÓW TOWARZYSTWO
MIŁOŚNIKÓW HISTORII I ZABYTKÓW KRAKOWA
W DZIEJACH NARODU
Krajobraz Krakowa
Redaktor naukowy serii
wobec zagrożeń
prof. dr Jan M. Małecki
MATERIAŁY SESJI NAUKOWEJ
ODBYTEJ 22 KWIETNIA 2007 ROKU
KRAKÓW 2007
© Copyright by Towarzystwo Miłośników
Historii i Zabytków Krakowa
Kraków 2007
Słowo wstępne
Hasło sesji nie precyzuje rodzaju zagrożeń. Zostały one ujęte najogól­
niej, należy więc rozumieć, że chodzi o wszelkie zagrożenia, jakie niesie
ze sobą cywilizacja. Stwierdźmy najpierw, że od cywilizacji odwrotu nie
ma, a wezwania ekologów, aby przesiąść się z samochodu na rowery, są
bezskuteczne i z góry wiadomo, że nic do zrealizowania. Stwierdźmy da­
lej, że postęp cywilizacyjny nigdy i nigdzie nie odbywał się bez kosztów,
które na różnych poziomach cywilizacyjnego rozwoju bywały różne. Naj­
pierw była trudna walka człowieka z przyrodą i każde zwycięstwo na tym
polu wydawało się tylko sukcesem. Przychodził czas, kiedy człowiek był
zdolny w pewnym sensie unicestwić przyrodę, a w każdym razie znaczny
jej obszar. Powoli zaczęła się jednak rodzić potrzeba jej obrony, gdy czło­
wiek zdał sobie sprawę z tego, że przyroda tworzy jego środowisko. Pew­
nych sił przyrody jak huragany, trzęsienia ziemi, obfite opady, wywołujące
powodzie, wielkie susze itp. człowiek jednak ani pokonać, ani nawet zmi­
nimalizować nie potrafi. Nie o te siły nam tutaj chodzi. W centrum naszej
uwagi znajduje się środowisko człowieka, krajobraz, i konieczność zacho­
wania w nim pewnej równowagi.
Jesteśmy na etapie szerokiego rozbudzania świadomości ekologicznej
i świadomości zagrożeń cywilizacyjnych. W PA U od szeregu lat działa
ISBN 978-83-89131-54-6 komisja takich zagrożeń pod kieiunkiem prof. Andrzeja Hrynkiewicza, a na
UJ Instytut Nauk o Środowisku pod kierunkiem prof. Januarego Weinera,
5
zajmujący się ochroną różnorodności biotycznej Krakowa. My zaś pra­
gniemy rzucić hasło ochrony walorów krajobrazowych miasta. Chodzi nam
o rozbudzenie świadomości zagrożeń krajobrazu wobec zbyt agresywnej
cywilizacji miejskiej i zbyt brutalnej gry interesów. Świadomość ta jest
nam nie mniej potrzebna niż świadomość ekologiczna, i jej rozbudzenie to
Bogusław Krasnowolski
cel naszej sesji.
Jerzy Wyrozumski
HISTORYCZNE PRZEMIANY
KRAJOBRAZU KRAKOWA
Kształtowanie krajobrazu Krakowa było w ciągu wieków odzwiercie­
dleniem jego historii, przeobrażeń urbanistycznych i architektonicznych,
zmieniających się uwarunkowań politycznych, społecznych, gospodarczych.
Było też odzwierciedleniem socjotopografii miasta. Historyczny krajobraz
miejski - czy raczej jego enklawy, pochodzące z różnych epok - to zabytek
o wielkiej wartości kulturowej, który winien podlegać ochronie prawa.
Przedmiot ochrony - sprecyzowany jako strefy wyznaczone w obowiązują­
cych planach zagospodarowania przestrzennego - należy zdefiniować w opar­
ciu o badania naukowe: studia historyczno-urbanistyczne, oparte o analizy
różnorodnych materiałów źródłowych i krajobrazu. Studia te winny okre­
ślić relacje pomiędzy owym krajobrazem (enklawami krajobrazów) a współ­
czesnymi przeksżtałceniami i modernizacjami. Dlatego - dla prawidłowe­
go kształtowania polityki przestrzennej pod względem konserwatorskim -
niezbędne jest zdefiniowanie historycznych przemian krajobrazu.
Badania nad historią krajobrazu - w tym nad przemianami krajobrazu
Krakowa - mają obszerną literaturę, aczkolwiek wciąż brak jest opraco­
wań syntetycznych. Dla metodologii badań szczególne znaczenie mają prace
Janusza Bogdanowskiego1. W ramach dawnej Pracowni Dokumentacji
1 J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Wrocław-
Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976; tenże, Problemy metodologiczne rewaloryzacji urbani-
7
Naukowo-Historycznej krakowskiego odtoału Pracowm Konserwacji Za­ prace Ireny Kmietowicz-Drathowej5. Zasadnicze elementy ukształtowania
bytków opracowywano - wykonując metody zaproponowane przez terenu - to doliny Wisły (z licznymi meandrami starorzeczy) i jej dopły­
Bogdanowskiego - studia historyczno-urbanistyczne, kładące nacisk na wów oraz zręby wzniesień o jurajskim pochodzeniu po północnej i połu­
definiowanie historycznego krajobrazu i problematykę jego ochrony . Kra­ dniowej stronie doliny. Szczególne znaczenie dla formowania się osadnic­
jobraz Krakowa około roku 1400 analizowali Waldemar Komorowski i autor twa miała sąsiadująca z Wisłą skała Wawelu oraz oparty o nią północnym
niniejszej wypowiedzi3. Problematyką związaną zarówno z historycznym wierzchołkiem tak zwany „stożek Rudawy i Prądnika”, wymodelowany od
krajobrazem jak socjotopografią poruszył Przemysław Tyszka w obszernej południowego zachodu przez rozlewiska Wisły i Rudawy, od południowe­
pracy o postrzeganiu przestrzeni miejskiej przez mieszkańców Krakowa go wschodu - Wisły i Prądnika. Wbrew wcześniejszym spekulacjom histo­
w wiekach XIV i XV4. Istotnym wkładem do badań nad historycznym ryków, nieuwzględniających budowy geologicznej6, stożek ten nie mógł
krajobrazem Krakowa będzie makieta Kraków w połowie XVII wieku, opra­ być przecinany przez naturalne cieki wodne, a jedynie przez sztuczne prze­
cowywana aktualnie przez zespół badaczy z inicjatywy Muzeum Histo­ kopy. Poza stożkiem pozostały liczne ślady starorzeczy, z korytem Starej
rycznego m. Krakowa. Wisły w postaci dzisiejszego ciągu ulic Dietla i Daszyńskiego na czele.
Przed zdefiniowaniem zasadniczych faz kształtowania krajobrazu Kra­ Pozostałościami starorzeczy były też stawy, koncentrujące się zwłaszcza -
kowa należy przedstawić jego naturalną topografię i elementy krajobrazu acz nie tylko - bezpośrednio pod szkarpą stożka, opadającą ku terenom
naturalnego, czytelne do dzisiaj. Ważniejsze rysy naturalnej topografii Kra­ zalewowym (ił. 1); do XIX wieku przetrwał staw na Groblach, nieco kró­
kowa i jego otoczenia ustalili geologowie; na szczególną uwagę zasługują cej - staw w obrębie dawnej Łąki św. Sebastiana. Jedynym - poza skałą
Wawelu — istotnym wzniesieniem, koncentrującym osadnictwo była Skał­
ka, wyniesiona około 8 metrów ponad tereny zalewowe. Dawną szatę ro­
ślinną terenów zalewowych tworzyły zapewne lasy łęgowe z występujący­
styczno-krajobrazowej miasta zabytkowego na przykładzie Kazimierza Krakowskiego, „Stu­
dia i Materiały. Wydawnictwa PKZ”, Warszawa 1985. mi tu wierzbami, topolami, także dębami, wiązami, jesionami7. Pozostałością
- Na szczególną uwagę zasługują nie publikowane opracowania (w dawnym archiwum po dąbrowach są nazwy miejscowe (Dąbie, pierwsza wzmianka z r. 1254),
Pracowni Konserwacji Zabytków; cyt. dalej PKZ): Z. Bciersdorf, M. M. Kornecki (z zespo­
także przekazy w źródłach pisanych8.
łem), Krakowski Zespól Miejski, studium historyczno-urbanistyczne, 1982-1985; B. Kra-
snowolski (z zespołem), Kazimierz ze Stradomiem i dawną Łąka św. Sebastiana, studium
historyczno-urbanistyczne, 1982-1985 (publikowane omówienia: B. Krasnowolski, Pro- 51. Kmietowicz-Drathowa, Rys budowy geologicznej czwartorzędu w Krakowie, „Spraw,
krakowskiego Kazimierza, „Rocznik Krakowski” LIV, 1988, z Pos. Kom. PAN”, Kraków 1964; taż, Zagadnienie starorzeczy Wisły na terenie Krakowa,
t Slud,um histofyczno-urbanistyczne krakowskiego Kazimierza, [w:] Pro- „Spraw, z Pos. Kom. PAN” I—VI 1965, Kraków 1966; taż, Naturalne warunki wodne Kra­
' ^°m“Cji miasl ubytkowych. Materiały II Sympozjum Miast Kazimie- kowa (po zdjęciu nasypów), „Spraw, z Pos. Kom. PAN” VII—XII 1966, Kraków 1967, taż,
Radom Kn” Ka™imu Dob,ym- ^śnia 1988 roku, red. R. Szczygieł. Geologiczne podstawy odtworzenia pierwotnej topografii Krakowa, „Materiały Archeolo­
X ^979,CrZ "y o’S-65-71 J;Z- Beicrsdorf'Kl^- bistoryczno-imba-
giczne” 12, 1971; zob. też K. Radwański, Kraków przedlokacyjny, rozwój przestrzenny,
"X j HŁck 3 W K™ “7 Konsc™-J' Wków „Arkona” znajduje się opra-
Kraków 1975, s. 14-20.
fó X ™X K°7rowskl- B. Krasnowolski, J. Laskownicka, S. Sławiński, Kra- 6 Por. 1. Kmictowicz-Drathowa, Przegląd dotychczasowych rekonstrukcji topografii
^■^dmmlustoryczno-urbanistyczue Śródmieścia, 1994.
Krakowa w świetle geologii, „Materiały Archeologiczne” 13, 1972.
7 J. Komaś, A. Medwecka-Komaś, Szata roślinna Krakowa, „Spraw. Kom. PAN” li­
[w:] Sztuka Krakowa około roku 1400,
piec-grudzień 1966, s. 580n.
pad 1995, red. T. Hrankowska, Warszawa
8 W roku 1502 kazimierscy augustianie sprzedali dęby rosnące na cmentarzu przy ko­
Krak°Wa X,V iXV - świadomości jego ściele św. Katarzyny, w następnym roku wymienione zostały dęby rosnące na Kazimierzu
przy bramie Krakowskiej; AP Kraków, Arch. Aug. 589, r. 1502,1503, s. 6, 19; zob. Docho-
8
9
W przekształceniach krajobrazu Krakowa wyodrębnić można szereg faz, cydowanie górować nad drewnianymi chatami, będąc dla mieszkańców
odpowiadających zasadniczo fazom przekształceń urbanistycznych. wyrazem zjawisk nowych, atrakcyjnych, potężnych.
Krajobraz doby przedchrześcijańskiej związany był szczególnie silnie Postępy urbanizacji Krakowa w dobie przed lokacyjnej - to kształtowa­
z naturalnym ukształtowaniem. Zabudowa - wyłącznie drewniana - kon­ nie się kolejnych, zdefiniowanych najpełniej przez K. Radwańskiego ho­
centrowała się zwłaszcza na Wawelu - który zapewne juz w IX (VIII?) w. ryzontów osadniczych13. Dominantą był Wawel ze swą katedrą (zespołem
był siedzibą władcy (w części wschodniej?) i miejscem rozwoju najstar­ katedralnym?14), otoczony obronnym wałem, poniżej rozwijał się Okół
szego podgrodzia (od zachodu?)’ - oraz na przyległej do Wawelu części z podobnym wałem i z fosą (zapewne suchą) odcinającą i zabezpieczającą
„stożka Rudawy i Prądnika”; otoczone od połowy IX w. drewnianą palisa­ dodatkowo od północy cypel wspomnianego „stożka Rudawy i Prądnika”,
dą podgrodzie już wówczas nosiło zapewne nazwę Okołu10. Z oddali do­ z pięcioma murowanymi kościołami (wznoszonymi od końca XI do 1 po­
minowały kopce, usypane zapewne między połową IX a połową X w.; na łowy XIII w.15; ii. 2). Kolejne osady z kościołami powstawały na suchych
Krzemionkach kopcowi związanemu później z imieniem legendarnego za­ terenach północnego przedpola Okołu, skupione przy kolejnych kościo­
łożyciela Krakowa, towarzyszyły - jak się wydaje - liczne mniejsze kopce, łach: Wszystkich Świętych16, św. Wojciecha, św. Jana, św. Floriana, przy
zapewne kurhany". traktach wybiegających na zachód i na wschód, prowadzonych ponad
Przyjęcie chrześcijaństwa, może już w okresie związku z Czechami, szkarpami zalewowymi Wisły (zwierzynieckie kościoły Najśw. Salwato­
może nieco później, w państwie piastowskim w końcu X w., przyniosło ra17 i Norbertanek18, benedyktyński może kościół św. Mikołaja19). Może
w krajobrazie istotną zmianę o symbolicznym wymiarze: na wapiennym
wzgórzu Wawelu pojawiły się pierwsze, murowane z kamienia świątynie Archeologiczne” 27, 1993, s. 6-69) zakwestionowały też domniemania o przedromańskich
i związane ze sprawowaniem władzy budowle świeckie (poza Wawelem początkach kościoła Najśw. Salwatora (W. Zin, W. Grabski, o.c., s. 35-44).
13 K. Radwański, Kraków, s. 38 nn.
wczesnej rotundy dopatrywać się można w dzisiejszym stanie badań jednie
14 J. Pietrusiński, Krakowska katedra romańska fundacji króla Bolesława II Szczodrego,
na wzgórzu Skałki12). Te niewielkie budowle były na tyle okazałe, by zde-
[w:] Krakowska katedra w średniowieczu. Materiały sesji oddziału krakowskiego Stowa­
rzyszenia Historyków Sztuki 1994, Kraków 1996, s. 43-105; T. Węcławowicz, Krakowski
kościół katedralny w wiekach średnich: funkcje i możliwości interpretacji, Kraków 2005,
dy i wydatki Konwentu Braci Eremitów św. Augustyna przy kościele św. Katarzyny w Kazi- s. 28-32.
Kraków 20027508~25°5’ K Jelonek-Litewka> w- K°lak, Cz. Pirożyńska, Z. Wojas, 15 Z. Kozłowska-Budkowa, Z dziejów kolegiaty św. Andrzeja w Krakowie, „Studia Hi­
storyczne” 10, 1967; T. Lenkiewicz, Kościół Marii Magdaleny w świetle ostatnich odkryć
9 Z. Pianowski, Z dziejów średniowiecznego Wawelu, Kraków-Wrocław 1984; K. Ra­ archeologicznych, Biul. Krak. 1, 1959; J. Firlct, Kościół św. Marii Magdaleny w Krakowie,
dwański, Kraków, s. 45.
„Krzysztofory” 21, 2002, s. 28-34
s 1540 RfldWanSka’Umocnienia Okolu w Krakowie, „Materiały Archeologiczne” 12,1971, 16 J. Klcpacka, Kościół Wszystkich Świętych w Krakowie, [w:] Kronika miasta Krako­
wa, Kraków 1962.
nik iPrÓba “t™1™ iCh ChrOnOlOgii- ”R0CZ' 17 T. Radwańska, Krakowski kościół Najświętszego Salwatora, s. 6-69.
18 J. Rajman, Klasztor Norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, „Biblioteka
wa, „Studia ClarZonuna^l 99T 'Drath°Wa’ Krak°w^a Skałka: topografia i zabudo- Krakowska” 131, 1993.
li zX lub ńocz XI w > em autorate2a o istnieniu przedromańskich budow- 19 M. Kanior, Związki kościoła św. Mikołaja w Krakowie z opactwem benedyktyńskim
na^Krźcmionkach'S'T™i t" miCJ7 dZiSiCjS2eg° k°ŚCi0,a ŚW- Bc"edyk‘a
w Tyńcu, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-
-Lcnartowicz, Wrocław-Opole 2000, s. 111-116; H. Rojkowska, W. Niewalda, Kościół św.
"e ostatnich badań, „Rocznik Krakowski" 38°i966 50 bud°W,^rakoW.a. w '
Mikołaja w świetle ostatnich badań (1995-1997), [w:] Lapides viventes. Zaginiony Kraków
montowana i wvmat?a nnnnmn,,^ ■ . .’ s' 50'53) n,c została w pełni udoku-
^•^akowskikościółNajświętfgo^^1' badaw“ych)- Nowsze badania (T. Radwań- wieków średnich. Księga dedykowana Profesor Klementynie Żurowskiej, red. J. Gadomski,
J ęlszcgo Salwatora po badaniach archeologicznych, „Materiały A. Małkiewicz, T. Rodzińska-Chorąży, Andrzej Włodarck, Kraków 2005, s. 161-168.
10
11
z tą dopiero dobą (XI-XII w.) należałoby łączyć benedyktyńską świątynię ny charakter? Nie wiemy, jak odpowiedzieć na pytanie Henryka Samsono­
na Krzemionkach, powiązaną z funkcjonującą wówczas tamże osadą. Przed wicza: czy kolonie „gości” z XII-XIII w. musialy mieć wydzielony obszar,
dobą lokacyjną ponad zabudową krakowskich osad gorowalo niemal 30 na którym musialy się osiedlać? (...) Czy w samych początkach kolonizacji
świątyń, w tym położony na odludziu, lecz przecież w niewielkiej odle­ gmina nie stanowiła zbioru ludzi zawsze związanych z zamieszkaniem
głości od wawelskiej rezydencji monarszej opacki kościół benedyktynów w wymierzonym, ściśle określonym miejscu?23 Jeśli tak, może byłby to układ
w Tyńcu20. W skali Europy Środkowej z obrazem tym konkurować mogła ulicowo-pasmowy, z pozostałością w postaci dzisiejszego ciągu ul. Stolar­
jedynie Praga. Dotychczasowe opracowania badań archeologicznych nie skiej, Małego Rynku i ul. Szpitalnej?24 Z ową gminą i z jej domniemanym
pozwalają na określenie typologii ówczesnych układów osadniczych (o ile układem powiązane byłyby nowe elementy w krajobrazie Krakowa: para­
takowe układy poddawały się jakiejkolwiek typologii). Zapewne jednak fialny kościół Mariacki25, najstarszy, kształtowany od 1222 r. zespół domi­
już w XII wieku kształtować się zaczęło centrum o miejskim charakterze, nikański26, nieco późniejsza fundacja klasztoru franciszkańskiego (1237)27
którego elementem - oprócz kościoła o roli parafialnej - był plac targowy, o nieznanym jeszcze kształcie architektonicznym i jeszcze późniejsza, bi­
a więc może wnętrze urbanistyczne grupujące wokoło zabudowę miesz­ skupia fundacja zespołu szpitalnego św. Ducha (1244)28. Wczesna data osa­
kalną. Wydaje się, że do takiego właśnie przedlokacyjnego centrum urba­ dzenia w Krakowie - zapewne na południowym skraju centrum osadnicze­
nistycznego - zapewne przy kościele Wszystkich Świętych - można od­ go - nowych zakonów mendykanckich wyraźnie wskazuje na znaczenie
nieść sformułowanie z tak zwanego „fragmentu nienburskiego”: Cracovia tego ośrodka, na jego miejski charakter, a więc i na miejski krajobraz. Ko­
urbs ecclesia et niercatus2'. Atrakcyjność osadnicza terenów u stóp Wawe­ lejna - obok dominikańskiej - fundacja biskupa Iwona Odrowąża - prze­
lu decydowała, że zasiedlane były nawet tereny zalewowe (co zdaje się być niesienie cystersów z odległych Kacie do podkrakowskiej Mogiły (1226) -
zrozumiałe wobec niskich stanów wód w rzekach w dobie sprzed inten­ stworzyła nowy, ważny ośrodek życia religijnego po wschodniej stronie
sywnego karczunku lasów); przykładem byłaby tu osada Strzemieńczy- Krakowa; kształtowaniu architektury zespołu (w zasadniczym kształcie do
ków z kościołem św. Jakuba na zalewowym terenie późniejszego Kazimie­ 1264 r.?) towarzyszyły zmiany krajobrazu podkrakowskiej wsi, właściwe
rza22. gospodarczej aktywności zakonu.
Nie wiemy, czy okres tworzenia pierwszej gminy miejskiej rządzącej Zasadnicze znaczenie dla kształtowania krajobrazu miasta i jego obszer­
się prawem niemieckim, przypadający na początek 20. lat XIII w., przy­ nego, rolniczego zaplecza miała Wielka Lokacja z 1257 r. Ukształtowaniu
niósł regulację polegającą na wytyczeniu pierwszego, regularnego układu
urbanistycznego, czy gmina ta miała tylko prawny, czy również terytorial- 23 H. Samsonowicz, recenzja: J. Wyrozumski, Kraków do schyłku wieków średnich, „Prze­
gląd Historyczny” 84, 1994, s. 109-110.
^Saassassass 24 B. Krasnowolski, Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej
w XIII i XIV wieku, cz. I, Kraków 2004, s. 88-91.
25 M. Friedbcrg, Założenie i początkowe dzieje kościoła N.P. Marii w Krakowie, „Rocz­
SSęsŁ-itesi-s
nik Krakowski” 22, 1929.
26 Z. Kozłowska-Budkowa, Założenie klasztoru 00. Dominikanów w Krakowie, „Rocz­
An,w’6^7 I97L k»sciól opactwa benedyktynów >v 7>™,,. „Folia Historiae nik Krakowski” 20, 1926, s. 1-19; M. Szyma, Kościół i klasztor Dominikanów w Krakowie.
Architektura zespołu klasztornego do łat dwudziestych XIV wieku, Kraków 2004.
tów799^O126mSki’ KrakÓWdoschy,k'‘ "Mówśrednich, [w:] Dzieje Krakowa, t. 1, Kra- 27 G. Labuda, Kto był fundatorem-założycielem klasztoru franciszkanów w Krakowie?,
[w:] Zakony franciszkańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1, cz. 1, Lublin 1983, s. 369-
rzu, „Rocznik Ki^akowS *W' Jakuba Slarszego na Kazimie- 382.
28 J. Wyrozumski, Kraków, s. 130.
12
13
parafialnego (X11I/XIV w.)” - właściwa była dobie poszerzania lokacyjne­
^7tonaCh ’ T go centrum na przełomie X1II/XIV w. Etapy owego poszerzania34 wyzna­
lizacji wzoru średniowiecznego miasta idealnego” (.I 3) towarzyszyło czają: budowa pierwszych, ziemnych fortyfikacji za Leszka Czarnego (ok.
rozmierzenie areału rolnego wymiernego w łanach frankońskich, o konse­ 1285), budowa pierwszych murów obronnych (ok. 1298, pod rządami cze­
kwentnie powtarzanym rozłogu północ-południe”. W skal, dwuwynua- skimi), włączenie Okołu do Krakowa z wytyczeniem tamże pierwszego
rowej ówczesne rozplanowanie stworzyło kanwę, w którą wpisywać się regularnego układu urbanistycznego (przez Władysława Łokietka, zapew­
będzie krakowska architektura oraz podkrakowska zabudowa miejska ne w ramach represji po buncie wójta Alberta z 1312 r.35). Za końcowy etap
i przedmiejska w ciągu kolejnych wieków. Można — z pewnym upi oszcze­ tej fazy uznać można lokację Nova Civitas in Okol w 1335 r.36 z wytycze­
pem - postawić tezę, że dopóki przekształcenia przestrzenne respektowa­ niem kolejnego regularnego układu urbanistycznego na tym terenie37 oraz
ły ogólną dyspozycję planistyczną z doby Wielkiej Lokacji, dopóty kra­ początki kształtowania zabudowy kapitulnej przy późniejszej ulicy Kano­
kowski krajobraz kształtowany był harmonijnie; negacja owej dyspozycji, niczej (poł. XIV w.)38 po rychłym upadku koncepcji Nova Civitas i integra­
narastająca od połowy XX stulecia, oznaczała zazwyczaj degradację krajo­ cji Okołu z Krakowem.
Wspomniana kamienna zabudowa, to w pierwszym rzędzie najstarsze
brazu.
kamienice mieszczańskie o najprostszych, zasadniczo jedno wnętrzowych
Nie wiemy, jak przedstawiała się zabudowa miejska i mieszczańska
układach39 (z domniemaną wieżą wójtowską na czele40), kształtowane od
w obrębie wytyczonego w 1257 r. centrum lokacyjnego bezpośrednio po
Wielkiej Lokacji. Najpóźniej jednak od przełomu wieków XIII/XIV w krajo­
brazie miasta dominować poczęły skromne, ciężkie, zasadniczo pozbawio­
33 J. Lepiarczyk, Fazy budowy kościoła Mariackiego w Krakowie, „Rocznik Krakow­
ne detalu budowle wznoszone z łamanego kamienia (il. 4), spajanego za­
ski” 34, 1959.
prawą, która - jak wynikałoby z datowanej na połowę XIV wieku analogii 34 Ich kolejność i hipotetyczne datowanie zaproponował B. Krasnowolski, Lokacyjne
w Krośnie31 - szczelnie wypełniając szczeliny między kamieniami nadawała układy, cz. 1, s. 102-115, 120-122.
ścianie charakter niemal gładkiej płaszczyzny. Zabudowa taka - z którą 35 Włączenie Okołu do Krakowa (połączenie Krakowa z Wawelem) już pod rządami
czeskimi przyjmuje S. Gawlas, Nova Civitas in Okol. Fragment z dziejów Krakowa, [w:]
kontrastowała ceglana architektura obu zespołów mendykanckich z poło­
Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, red. S. Kuczyński, t. 6, Warszawa
wwyy ii 22 ppoołłoowwyy XXIIIIII w.32 (il. 5) oraz kolejnej fazy Mariackiego kościoła
1994.
36 Dokument lokacyjny z czerwca 1335 r. powiązał z Okołem J. Wyrozumski, Kraków,
29 K. Dziewoński, The Plan of Cracov; its Origin, Design and Evolution, „The Town s. 259-264.
Planning Reciev War-Time Senes XIX, 1943/1; 1943; W. Grabski, Wybrane zagadnienia 37 Rekonstrukcje układów urbanistycznych Okołu (z przyjęciem odmiennego niż wyżej
zurbamslyhsrednmwiecznego Krakowa, „Biuletyn Krakowski” 3,1961; B. Krasnowolski, zaproponowane datowania): W. Niewalda, B. Krasnowolski, Układy urbanistyczne Okołu —
Lokacyjne układy, cz. I, s. 91-102. próba rekonstrukcji, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 15, 1981; Okół, [hasło w:]
3 B. Krasnowolski, Lokacyjne układy, cz. I, s. 102. Encyklopedia Krakowa, Kraków 2000, s. (opr. W. Niewalda, H. Rojkowska).
konse^a^^tóchUPZexT’e pr°f lrCneusza P^kę jako autora prac 38 M. Bicz-Suknarowska, W. Niewalda, H. Rojkowska, Zabudowa ulicy Kanoniczej na
tle urbanistyki średniowiecznego Okołu, w: Sztuka około 1400, o.c., 1.1, s. 99 i passim.
wych prowadzonyCh na ^UZyC2uk’ Wst<&ne sprawozdanie z badań wykopalisko-
39 M. Lukacz, Pierwsze fazy kształtowania się dominującego typu kamienicy krakow­
wódzkiego Konserwatora^? h T ■ r°Snie’ mps’ Krosno 2000 (archiwum delegatury Woje-
skiej, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 22, 1988; W. Komorowski, Najstarsze
planowania starego miasta -wbrC' A' B°Sak’Rynek krośnieński w kontekście roz-
kamienice krakowskie, „Kwartalnik Urbanistyki i Architektury” 42, 1997; tenże. Kamienice
Wańjw;] Krosno. S,adia z dziejó^^
i pałace Rynku krakowskiego w średniowieczu, „Rocznik Krakowski” 68, 2002, s. 53-73
40 T. Liniecki, Dom wójta Henryka z XII w. w Krakowie, „Kwartalnik Architektury i Urba­
nik Krakowski” 6^2002^5-51’ K°SClÓł^ranciszkaitski w Krakowie wXIII wieku, „Rocz-
nistyki” 33, 1988, z. 4.
14 15
miejskiego ostrą granicę pomiędzy miastem - wypełnionym zwartą zabu­
łokietkówej i kazimierzowskiej42, najstarsze elementy trwałego zagospo­ dową- a jego rolniczym zapleczem, z założenia pozbawionym zabudowy,
darowania przestrzeni rynkowej: budowle targowe ujawnrane pod dz.srej- o otwartym krajobrazie. Jeszcze nie najeżone zwieńczeniami bram i baszt
szymi Sukiennicami i dawnymi Kramami Bogatym.-, pierwszy ratusz44, (których wysokość w XIV w. zasadniczo nie przekraczała gabarytu muru),
niektóre kościoły45. Reszty owego „kamiennego pejzazu bez należącej lecz już zabezpieczone fosą, murowane fortyfikacje Krakowa dobitnie ak­
do niego zabudowy drewnianej, szczególnie trwałej w kramach połnocno- centowały rangę stolicy odrodzonego w 1320 r. Królestwa Polskiego. Ze
-zachodniej części rynku46 - przetrwały do dziś w postaci enklawy u pół­ starszym systemem obronnym - wprowadzonym około 1285 r. w formie
nocnego wylotu ul. św. Krzyża (elewacje kamiennego domu i kamiennego ziemnego wału i fosy48 - wiązać należy budowę młynówki, zwanej póź­
prezbiterium kościoła) i reliktów murów obronnych. Właśnie budowa mu- niej Królewską49. Została poprowadzona - od ujęcia w Mydlnikach na
rów obronnych — podjęta przez władców czeskich (znamienne wzmianki Rudawie - bezpośrednio ponad szkarpą zalewową, przez wsie po zachod­
źródłowe: Bohemi Cracoviam murayerunt*7), kontynuowana po sprzęże­ niej stronie miasta, ukształtowane w obrębie wspomnianego kompleksu
nie ich z fortyfikacjami wawelskimi przez Władysława Łokietka i Kazimie­ ról o rozłogu północ-południe. Może w chwili powstania, a najpóźniej
rza Wielkiego - stworzyła ten niezwykle istotny dla krajobrazu miejskiego w r. 1335, jej końcowy odcinek odciął Kraków (dawny Okół) od Wawelu.
element, o podstawowym znaczeniu strategicznym, ideowym, prestiżowym, Zapewniająca wodę królewskim młynom50, fosie kazimierzowskiej, wieży
a - jak poświadczają święte wizerunki wieszane w bramach miejskich - w Łobzowie (1367)51, miejskim fosom, zaś poprzez podwawelski rurmus
także sakralnym, element, który w Krakowie - podobnie, jak w wielu mia­ monarszej rezydencji, była - z olszynowymi zagajnikami na sztucznie for­
stach europejskich - stanie się zasadniczym elementem herbu. Budowa mowanych brzegach - aż do likwidacji w XX stuleciu ważnym elementem
fortyfikacji utrwaliła charakterystyczną dla średniowiecznego krajobrazu krajobrazu okolic Krakowa.
Wielka Lokacja Krakowa zainicjowała cykl przeobrażeń przestrzennych
- a więc i przeobrażeń krajobrazu kulturowego - w okolicach miasta. Lo­
kacje na prawic magdeburskim szeregu wsi oznaczały kształtowanie cen­
41 M. Bicz-Suknarowska, W. Niewalda, 1. c.
J. Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV w., Warsza­ trów osadniczych w formie „nawsia” (z zabudową po bokach wydłużone­
wa 1973, s. 192-226. go placu — łąki) i rozmierzanych w łanach frankońskich areałów rolnych,
43 A. Sudacka, Sukiennice, dokumentacja historyczna, mps, PKZ Kraków 1979. Szersze
świat o na problematykę najstarszych murowanych kramów na krakowskim rynku rzucają
i tUAc i~200,^ PraCe archeolo8’czne prowadzone pod kierunkiem C. Buski, z udzia­ 48 Przebieg wału i fosy z doby Leszka Czarnego rekonstruował jako pierwszy Z. Beiers-
łem A. Sudackiej i W. Komorowskiego. dorf; zob. Z. Bciersdorf, L. Sulerzyska, Blok nr 4, studium historyczno-urbanistyczne, mps,
w K°m°rowskż’jyMi >v średniowieczu i domniemany Dwór Artusa PKZ Kraków 1976-1977. Odcinki tej linii obronnej potwierdziły badania archeologiczne:
w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 64, 1998. T. Dębowski, Ślady najstarszych fortyfikacji Krakowa w świetle wyników badań ratowni­
nik footTarchi,ek,ura ^°ściola św. Krzyża w Krakowie, „Rocz- czych przy ul. Sławkowskiej 26, 1995, mps, archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Za­
bytków; tenże, Archeologiczny ślad najstarszych umocnień Krakowa lokacyjnego, „Spra­
dań i nowe pytania badawcze [wfsZdaz kfio,a Krzyża- His'oria ba'
wozdania Archeologiczne” 48, 1996, s. 199-207.
Kraków 1996, red. Z. Kliś, s. 31 -35 dz,eJow kościoła sw. Krzyża w Krakowie, t. 1,
49 B. Krasnowolski, Młynówka Królewska — geneza i przekształcenia, „Rocznik Kra­
kowski” 69, 2003, s. 25-33.
wania drewnianych W.2003 E Poniosły dendrologiczne dato-
50 J. W. Rączka, Młyny królewskie w krajobrazie Krakowa, cz. I-II, „Teka Komisji Urba­
47 Zapis „Rocznika ŚwiętikXXo” 0^°™ T"10”1 X,II/X,V W‘
nistyki i Architektury” 12-13, 1978-1979.
w kronice katedralnej odnosi sic wnrost dn. Zący s,ę do 1298 r» podobna wzmianka 51 B. Krasnowolski, J. W. Rączka, Królewska rezydencja w Łobzowie, [w:] Pałace i wille
wa; J. Wyrozumski, Kraków, s. 184-185 m°Cnien,a Krakowa murem przez króla Wada-
podmiejskie Krakowa, Kraków 2007, s. 79-100.
16 17
j