Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie

607 Pages·2008·19.66 MB·Dutch

Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de
Nederlandse typografie
W.Gs Hellinga
bron
W.Gs Hellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandse
typografie. Federatie der Werkgeversorganisatiën in het Boekdrukkersbedrijf / Vereniging van
Nederlandse Chemigrafische Inrichtingen / Noord-Hollandsche Uitgevers Mij, Amsterdam 1962
Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/hell014kopi01_01/colofon.php
Let op: boeken en tijdschriftjaargangendie korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan, lees je in de gebruiksvoorwaarden.
vii
Ten geleide
Degedachte,eenwerkuittegevenwaarindebetekenisvandedrukkunstderLage
Landeninverledenenhedenisvastgelegd,werdgeborenindekringvandeDr
P.A.Tiele-StichtingenisuitgewerktdoordeFederatiederWerkgeversorganisatiën
inhetBoekdrukkersbedrijfendeVerenigingvanNederlandseChemigrafische
Inrichtingen,diein1959en1961haargoudenjubileumvierden.
Doorvandeuitgavevanditwerkeenbijzondereprestatietemakenhebbendeze
organisatieswillentonendatookopditogenblikdeNederlandsedrukkersen
chemigrafenernaarstrevendeverworvenreputatietehandhaven.
VoordeverleendemedewerkingzijnzijhetPrinsBernhardFondserkentelijk.
FederatiederWerkgeversorganisatiëninhetBoekdrukkersbedrijf
JOS. A.M. CLEERDIN,voorzitter
VerenigingvanNederlandseChemigrafischeInrichtingen
J.W. ROMMERTS,voorzitter
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie
viii
Dankbetuiging
DeFederatiederWerkgeversorganisatiëninhetBoekdrukkersbedrijfende
VerenigingvanNederlandseChemigrafischeInrichtingenbrengenhiergaarnedank
aandevolgendefirma'sdiehebbenmeegewerktaandetotstandkomingvandit
boekendoorhuntoewijdingenopofferingendeeervanhetvakhooghebben
gehouden:
Joh.EnschedéenZonen,GrafischeInrichtingNV,Haarlem,voorhetzetten,
opmakenendrukkenvandetekst;
AlgemeneClichéIndustrieVanTijn&ZackNV,Amsterdam,
A.N.P.Cliché‘DePhoenix’,Amsterdam,
NVDrukkerijenUitgeversmij‘DeArbeiderspers’,Amsterdam,
Clichéfabriek‘Chemigrafia’,Amsterdam,
L.vanLeer&CoNV,Amsterdam,
NVNauta&Haagen,Amsterdam,
Clichéfabriek‘Nederland’,Amsterdam,
Cliché-enStereotypie-InrichtingJos.NeveNV,Amsterdam,
NVChemigrafischeKunstinrichtingvhDirkSchnabel,Amsterdam,
ReproductiebedrijfSchutsNV,Amsterdam,
NVChemigrafischeKunstinrichting‘Union’,Amsterdam,
BredaseReproductieInrichting,Breda,
ClichéfabriekL.Th.Boelaars&ZonenNV,'s-Gravenhage,
Clichéfabriek‘Gravura’NV,'s-Gravenhage,
Cliché-Inrichting‘Illustratia’,'s-Gravenhage,
Koningsveld&ZoonNV,'s-Gravenhage,
Clichéfabriek‘Chemez’,Haarlem,
ChemigrafischeKunstinrichting‘Polygraph’NV,Haarlem,
NVClichéfabriek‘Centraal’,Rotterdam,
GrafischeInrichtingVanKooten&Simons,Rotterdam,
GrafischeKunstinrichting‘DeReproductieCompagnie’NV,Rotterdam,
Clichéfabriek‘Rotterdam’NV,Rotterdam,
DrukkerijJ.vanBoekhoven,Utrecht,
NVGrafischeKunstinrichtingvhBiegelaar&Jansen,Utrecht,
NVClichéfabriek‘Utrecht’,Rommerts&VanSanten,Utrecht,
Clichéfabriek‘Photogravure’,Utrecht,
NVUitgeversmij‘Neerlandia’,Utrecht,
ChemigrafischeInrichtingRogge&CoNV,Velp,voorhetvervaardigenvan
decliché's;
NVBoek-enSteendrukkerij‘DeIJsel’vhR.Borst&Co,Deventer,
NVZuid-NederlandscheDrukkerij,'s-Hertogenbosch,
NVDrukkerij‘Reclame’,Rotterdam,
NVDrukkerijvhL.E.Bosch&Zn,Utrecht,
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie
ix
NVGebr.Zomer&KeuningDrukkerij‘Vada’,BinderijenUitgeversmij,
Wageningen,
DrukkerijMeijerNV,Wormerveer,voorhetdrukkenvandeafbeeldingenin
boekdruk;
DrukkerijMeijerNV,Wormerveer,voorhetdrukkenvandeonderschriftenbij
dezeafbeeldingen;
Joh.EnschedéenZonen,GrafischeInrichtingNV,Haarlem,voorhetdrukken
vandeafbeeldingenindiepdrukendeonderschriftenbijdezeafbeeldingen;
NVDrukinktfabriek‘Farbianca’,Amsterdam,diedeinktvoordeafbeeldingen
inboekdrukterbeschikkingstelde;
G.H.Bührmann'sPapiergroothandelNV,Amsterdam,
Proost&BrandtNV,Amsterdam,diegezamenlijkhetpapierschonken;
Proost&BrandtNV,Amsterdam,diehetbindwerkendebandvervaardigde.
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie
x
Colofon
Voordeafbeeldingen,metuitzonderingvan182-185,210,212-214,217-219,werd
gebruikgemaaktvanfoto'svervaardigddoordevolgendepersoneneninstellingen:
P.D.vanderPoel,Amsterdam,1,2,4-8,11-16,43,44,49,61,62,72-78,81-83,
85, 87, 90, 92-94, 97, 100-102, 108, 114-119, 122, 125, 127, 129, 132, 135-139,
144-155, 158, 161, 162, 164-181, 186-192, 196-207, 209, 211, 215, 216
J.Cussac,Brussel, 3, 51-54, 59, 60, 64-66, 68, 71, 79, 98, 99, 156, 157, 163,
193-195
MrF.E.deWilde,Oegstgeest, 9, 10, 17-23, 25-42, 45-48, 55-58, 63, 80, 84, 86,
88, 89, 91, 103-107, 109-113, 120, 121, 123, 124, 126, 128, 140-143, 159, 160,
208
StedelijkMuseum,Amsterdam, 130, 131, 133, 134
BritishMuseum,Londen, 67
BodleianLibrary,Oxford, 24, 70, 95, 96
BibliothèqueNationale,Parijs, 50, 69
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie
xi
KopijendrukindeNederlanden
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie
xv
Verantwoording
Eenuitgavealsdezekanalleentotstandkomendoorbereidheidtotsamenwerken
en door begrip voor de doelstelling en voor het belang ervan bij velen. Dat dit het
gevalwasindekringderboek-endiepdrukkersenderchemigrafenmagmenniet
als vanzelfsprekend beschouwen, al maakten zij in menig opzicht hun eigen boek.
Bijdevoorbereidingmoestendikwijlszeerverstrekkendeeisengesteldworden,die
aanvankelijk niet waren voorzien. Door aan het verzoek om geduld, volharding en
opofferingsteedstevoldoenhebbendezetechnischemedewerkershetfundament
gelegdendevoltooiingmogelijkgemaakt.ZijallenzijngenoemdindeDankbetuiging
die aan deze Verantwoording voorafgaat.
Kwamaldusdevormtotstand,deinhoudvroegnietmindermedewerking,begrip
en welwillendheid van velen. Allereerst dienen zij echter vermeld te worden die de
onmisbare verbinding waren tussen vorm en inhoud.
DesecretaressevandeFederatie,mejuffrouwR.A.deDie,verdientdehuldevan
allendieverheugdzijnoverhettotstandkomenvanditwerk.Wiehaarindezetaak
hebbenmeegemaaktendandikwijlsdoorhaarzijngeleidofzelfsgeregeerd,zullen
zeker de bewondering delen voor een uniek samengaan van organisatietalent,
doorzettingsvermogen en gevoel voor humor. Niet minder werd de verbinding
mogelijkgemaaktdoordeontwerperAlexanderVerberneineenzeereigenfunctie.
Als boekkunst en boekwetenschap zich hebben verenigd is het te danken aan zijn
begrip voor de eisen der bibliologie en zijn vermogen om de mogelijkheden van
ontwerp en techniek aan anderen duidelijk te maken. Ook moet hier de heer P.
Verbeke van Unigra, Brussel, worden genoemd; door zijn bemiddeling kon een
aantalstukkeninBelgiëwordenbereikt.Inhetbijzonderdientnogvermeldteworden,
datdeopnamenmeestalkondenwordengemaaktdoorgespecialiseerdefotografen,
voor Nederland de heren P.D. van der Poel, Amsterdam, en Mr F.E. de Wilde,
Oegstgeest; voor België de heer J. Cussac, Brussel, die allen de finesses van de
fotografische techniek uit lange ervaring kennen. Tenslotte had ook de bibliologie
haar eigen verbindingsman in mijn assistent Ernst Braches, kandidaat in de
Nederlandse letteren. In zijn enthousiasme en taaie moed om honderd-en-één
opdrachten, liefst alle tegelijkertijd, uit te voeren, herleefden de student-filoloog en
leerling-typograaf uit de vijf eeuwen van het boek en de drukkunst.
Begripenbereidheidtotmedewerkenontbrakennimmerwanneerereenberoep
gedaan werd om, soms zeer kostbare, stukken voor onderzoek, beschrijving en
dikwijls ook reproductie ter beschikking te stellen. In verschillende gevallen werd
hetgevraagdevoordiedoelstellingentijdelijkafgestaan.Lietgewoonteofreglement
zulk een overdracht niet toe, dan kwam men toch steeds zoveel mogelijk aan de
wensentegemoet.Wijnoementhansallen,personeneninstellingen,diemateriaal
en gegevens ter beschikking stelden:
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie
xvi
MevrouwA.T.A.vanRoyen-Saltet,'s-Gravenhage;MrA.Staring,Vorden;Stedelijk
Museum, Alkmaar; Bibliotheek der Universiteit, Bibliotheek van de Vereeniging ter
bevordering van de belangen des Boekhandels, Rijksprentenkabinet,Stedelijk
Museum, Typografische Bibliotheek van de NV Lettergieterij ‘Amsterdam’ vh N.
Tetterode,Vondelmuseum,Amsterdam;Hoofdbibliotheek,MuseumPlantin-Moretus,
Antwerpen; Gemeentearchief,Bergen op Zoom; Bibliotheek van het Stadsarchief,
Brugge;KoninklijkeBibliotheekvanBelgië,Brussel;UniversityLibrary,Cambridge;
Library of Harvard University (The Houghton Library), Cambridge (Mass.);
Athenaeum-Bibliotheek,Deventer;BibliotheekderUniversiteit,KoninklijkeVlaamsche
Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent; Koninklijke Bibliotheek, Oud Synodaal
Archief, 's-Gravenhage; Archief der Gemeente, Frans Halsmuseum, Stichting
‘MuseumEnschedé’,Haarlem;NorbertijnerAbdijvanBerne,Heeswijk;Bibliotheek
vanhetProvinciaalGenootschapvanKunstenenWetenschappeninNoordbrabant,
's-Hertogenbosch;BibliotheekvanhetFriesGenootschapvanGeschied-,Oudheid-
enTaalkunde,Leeuwarden;BibliotheekvanhetPrentenkabinetderRijksuniversiteit,
Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Gemeente-Archief,Leiden; British Museum, St.
BrideInstitutePrintingLibrary,Londen;Rijksarchief,Maastricht;ColumbiaUniversity
Libraries, New York; Bodleian Library, Oxford; Bibliothèque Nationale, Parijs;
Kungelige Bibliothek, Stockholm; Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Utrecht; Folger
Shakespeare Library, Washington.
In elke bibliotheek, in elk archief of enige andere onpersoonlijke instelling is het
tochsteedsdemensopwiensdeskundigheidenhulpvaardigheideenberoepmoet
worden gedaan. Ik hoop allen in de wijde kring waarin wij werkten, van onze
dankbaarheidblijktegevendoorinhetbijzonderenkelentenoemen,die,uiteigen
beweging of op verzoek, veel meer gaven dan uit hoofde van hun functie mocht
worden verwacht.
IndeeersteplaatsnoemikmejuffrouwDrM.E.Kluit,conservatorderhandschriften
vandeUniversiteitsbibliotheekvanAmsterdam;DrP.J.H.Vermeeren,conservator
der handschriften van de Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage; en Dr L. Voet,
directeur-conservatorvanhetMuseumPlantin-Moretus,Antwerpen.Indemeerdan
tien jaren waarin ik als gevolg van de voorbereiding van de P.C. Hooft-uitgave mij
inwerkteophetgebiedvanbibliologieenmanuscriptologiewashet,somsdagelijks,
contactmethen,bijhetuitwisselenvanboeken,documenten,vragenofervaringen,
voorwaarde en stimulans voor de onderzoeker. In de aantekeningen en de
materiaalverzameling voor deze atlas zijn zij met hun hulpvaardigheid, kennis en
belangstelling voortdurend aanwezig.
Bij de onmiddellijke voorbereiding van het werk zelf raakten enkelen betrokken
wierbijdrageeenbijzondereverrijkingbetekent,zoweldoortoevoegingendiealleen
doorhundeskundigheidmogelijkwaren,alsdoorhunkritischebeoordelingvanhet
reeds bereikte.
AllereerstnoemikmejuffrouwN.Hoeflake,BeheerstervandeStichting‘Museum
Enschedé’, en de heer H.G. Carter, Assistant Printer to the University, Uni-
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie
xvii
versity Press, Oxford; beiden zeldzame kenners van de geschiedenis der
druktechniekentevensspecialistenophetbijuitstekmoeilijkegebiedvandeletter.
De opgave van letterproeven is door hun aanvullingen en hun bewerking een
kostbaar hoofdstuk geworden, dat uitsluitend op hun naam mag worden gesteld.
Vandevelendiehierbijinlichtingenenopgavenverstrektennoemikinhetbijzonder
Mme J. Veyrin-Forrer van het Département des Imprimés van de Bibliothèque
Nationale, Parijs, die vele opgaven controleerde en een aantal nieuwe nummers
aandelijsttoevoegde;DrH.D.L.Vervlietdieuitvoerigeinlichtingenverstrekteover
de collectie in het Museum Plantin-Moretus,Antwerpen; en de heer S.G. Lindberg
der Kungelige Bibliothek, Stockholm, voor zijn inlichtingen en toevoegingen.
De kennis van mejuffrouw Hoeflake en van de heer Carter heeft de tekst van de
inleidingenopzeerveelpuntenbeïnvloed.DeeersteheeftverderhetNederlandse
taalgebruik-metsucces-aaneenkritischebeschouwingonderworpen,detweede
heeftinsamenwerkingmetdevertalerdeheerD.A.S.Reidspeciaalvakterminologie
in de Engelse uitgave gecontroleerd. Menige aanvulling en verbetering danken wij
ookaandebereidheid,kritiektegevenenverschillendeproevenmeetelezen,van
deherenS.L.HartzvanJoh.EnschedéenZonenGrafischeInrichtingNV,Haarlem,
G.J.Brouwer,BibliothecarisvandeBibliotheekvandeVereenigingterbevordering
vandebelangendesBoekhandels,Amsterdam,DrH.D.L.VervlietvanhetMuseum
Plantin-Moretus,Antwerpen,enDrFranzSchauwersvandeKoninklijkeBibliotheek,
Brussel.InditverbandmoetookdeheerErnstBrachesopnieuwgenoemdworden.
Bijdecontroleenhetuitwerkenvanhetvooronderzoekhaaldehijnogmenigkostelijk
stuk uit bibliotheek en archief te voorschijn en zijn gretig lezen van bibliografische
vakliteratuur zorgde in verschillende gevallen voor noodzakelijke correctie en
welkome aanvullingen. De beschrijving van de stukken werd bovendien door hem
verzorgd,enis,naeerstecontrole,opzijnverantwoordingvoltooid.Dekritischezin
van de heer D.A.S.Reid leidde ten slotte bij het vertalen tot scherper formulering
op menig punt, ook in de Nederlandse tekst.
Zowerddanditboek,metbeeldentekst,doordetoewijdingvanvelen,genoemd
enongenoemd,totstandgebracht.Mogedatwatgetoondenverzameldis,opwegen
tegen het vele dat achterwege moest blijven omdat zulk een werk dwingt tot een
keuze en bovendien de grenzen toont van kennis en inzicht.
juni 1959
W. Gs H.
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie
xviii
Inleiding
Delezer,datisdegebruikervanhetboek,kenthetboekinzijnhandenonderzijn
oogalsdatgenewathemopeeneigen,specifiekewijzeinformatieverschaft-ofhij
daarvan geniet dan wel walgt, of het hem vermaakt, prikkelt tot tegenspraak, zijn
kennisvermeerdert,hemverwart,verveeltofwatdanook.Voorhemishetboekin
de allereerste plaatsinhoud. Overdracht van inhoud is dan ook de functie van het
boek.
Tochkentdegebruikerhetboekookalsmateriëlevorm.Hijkaneenboektegroot
vinden, of te zwaar, of prettig in de hand. Hij beoordeelt het papier: te dik, te dun,
waarom zo geel, waarom zo grauw, het is mooi, het is licht, het is prettig onder de
aanrakingvandehand.Hijkent,zonderbibliofieltezijn,indepraktijkvanhetgebruik
de kwaliteitvan de letter,een kriebelige,een die mooi is, raar is, prettigis voor het
oog.Hijkent,diegebruiker,kortomvelemateriëleaspectenvanhetboek.Hijheeft
eenuitgesprokenverhoudingtothetresultaatvanhetboekenmakendatgeeneinde
neemt.
Dezeplatenatlasnubrengtdetaak,dedoelstelling,deidealenendeproblemen,
het bedrijf dus, van hen die het boek maken wanneer de kopij geleverd is. De
afbeeldingengevendaarvanalthansallerleiaspecten.Bijnauwkeurigerbeschouwing
zal inderdaad duidelijk worden dat hetgeen zij geven behoort tot wat aangeduid
wordt in de titel van dit werk. Het is de weg van kopij tot druk.
Die lange en gecompliceerde weg wordt echter geenszins in alle opzichten
weerspiegeld in de afbeeldingen van deze platenatlas, noch wordt de gang van
zakenvollediggeanalyseerdenbehandeldindetekstdieaandeafbeeldingenwerd
toegevoegd. De keuze van het papier bij voorbeeld komt nauwelijks en dan nog
vrijwel indirect tot uitdrukking. En van welk een eminent belang is toch papier voor
het drukresultaat! De gebruiker van dit werk kan het constateren aan die gevallen
waarin mindere kwaliteit van papier in het verleden oorzaak was van doorslag.
Verschillendeafbeeldingentonenhemdat.Verkeerdekeuze,zuinigheidinhetergste
geval, leidde dan tot vermindering van de esthetische waarde, beïnvloedde soms
zelfs de leesbaarheid, de bruikbaarheid van het boek derhalve, in kwalijke zin. Al
evenzeer geldt dit voor een andere, niet minder invloedrijke factor in het
drukkersbedrijf, dat is de keuze van de inkt. Natuurlijk geven de afbeeldingen de
gevolgen daarvan in letterlijke zin te zien. Toch presenteert en behandelt dit werk
ook zulk een aspect niet expliciet.
Debeschouwer,delezer,degebruikervandezeplatenatlasmettekstzalkunnen
vaststellen, dat het werk in genen dele pretendeert een handboek voor de
drukgeschiedenis te zijn. Het wil dit zelfs niet zijn. Wat is dit boek dan wel in zijn
eigen, geenszins toevallige bedoeling?
Als alle boeken heeft ook dit werk zijn geschiedenis. Kent men die, dan zal men
destructuurvanatlasentekstenhunbedoelingbeterbegrijpen.Diegeschiedenis
W.GsHellinga,KopijendrukindeNederlanden.AtlasbijdegeschiedenisvandeNederlandsetypografie