konsep al-ma'rifah muhammad nafis al-banjari dalam karyanya al-durr al-nafis

408 Pages·2017·8.4 MB·Indonesian

by  Windows 7

KONSEP AL-MA‘RIFAH MUHAMMAD NAFIS AL-BANJARI
DALAM KARYANYA AL-DURR AL-NAFIS: KAJIAN
TERHADAP KEFAHAMAN MASYARAKAT BANJAR
DI KALIMANTAN SELATAN

MAIMUNAH ZARKASYI

AKADEMI PENGAJIAN ISLAM
UNIVERSITI MALAYA
KUALA LUMPUR

2017
KONSEP AL-MA‘RIFAH MUHAMMAD NAFIS AL-
BANJARI DALAM KARYANYA AL-DURR AL-NAFIS:
KAJIAN TERHADAP KEFAHAMAN MASYARAKAT
BANJAR DI KALIMANTAN SELATAN

MAIMUNAH ZARKASYI

TESIS DISERAHKAN SEBAGAI MEMENUHI
KEPERLUAN BAGI IJAZAH DOKTOR FALSAFAH

AKADEMI PENGAJIAN ISLAM
UNIVERSITI MALAYA
KUALA LUMPUR

2017
MOTTO:

ُ ٓ َ َ َ َ َ ۡ ۡ ۡ ُ
ءاشي نم ةمكيلۡٱ تِؤي
ي
ُ
ٗ َ ٗ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ َ َ
ايۡيثك ايۡخ تِوأ دقف ةمكيلۡٱ تؤي نمو
ي
َ ُ
ۡ ۡ ْ ُ ٓ َّ َّ َّ
َ ْ ُ َ َ َ
َٰ
بي بللۡٱ اولوأ لَّيإ ركذي امو

Allah menganugerahkan al-Hikmah kepada siapa yang Dia kehendaki. Dan barang
sesiapa yang dianugerahi al-Hikmah itu, ia benar-benar telah dianugerahi kurnia yang
banyak. Dan hanya orang-orang yang berakallah yang dapat mengambil pelajaran.

(Al-Quran Surat al-Baqarah: 269)
UNIVERSITI MALAYA
PERAKUAN KEASLIAN PENULISAN
Nama: MAIMUNAH ZARKASYI (No. K.P/Pasport:
No. Matrik: IHA100048
Nama Ijazah: DOKTOR FALSAFAH
Tajuk Kertas Projek/Laporan Penyelidikan/Disertasi/Tesis (“Hasil Kerja ini”):
KONSEP AL-MA‘RIFAH MUHAMMAD NAFIS AL-BANJARI DALAM
KARYANYA AL-DURR AL-NAFIS: KAJIAN TERHADAP KEFAHAMAN
MASYARAKAT BANJAR DI KALIMANTAN SELATAN
Bidang Penyelidikan: PEMIKIRAN ISLAM
Saya dengan sesungguhnya dan sebenarnya mengaku bahawa:
(1) Saya adalah satu-satunya pengarang/penulis Hasil Kerja ini;
(2) Hasil Kerja ini adalah asli;
(3) Apa-apa penggunaan mana-mana hasil kerja yang mengandungi hakcipta telah
dilakukan secara urusan yang wajar dan bagi maksud yang dibenarkan dan apa-apa
petikan, ekstrak, rujukan atau pengeluaran semula daripada atau kepada mana-
mana hasil kerja yang mengandungi hakcipta telah dinyatakan dengan sejelasnya
dan secukupnya dan satu pengiktirafan tajuk hasil kerja tersebut dan
pengarang/penulisnya telah dilakukan di dalam Hasil Kerja ini;
(4) Saya tidak mempunyai apa-apa pengetahuan sebenar atau patut semunasabahnya
tahu bahawa penghasilan Hasil Kerja ini melanggar suatu hakcipta hasil kerja yang
lain;
(5) Saya dengan ini menyerahkan kesemua dan tiap-tiap hak yang terkandung di
dalam hakcipta Hasil Kerja ini kepada Universiti Malaya (“UM”) yang seterusnya
mula dari sekarang adalah tuan punya kepada hakcipta di dalam Hasil Kerja ini
dan apa-apa pengeluaran semula atau penggunaan dalam apa jua bentuk atau
dengan apa juga cara sekalipun adalah dilarang tanpa terlebih dahulu mendapat
kebenaran bertulis dari UM;
(6) Saya sedar sepenuhnya sekiranya dalam masa penghasilan Hasil Kerja ini saya
telah melanggar suatu hakcipta hasil kerja yang lain sama ada dengan niat atau
sebaliknya, saya boleh dikenakan tindakan undang-undang atau apa-apa tindakan
lain sebagaimana yang diputuskan oleh UM.
Tandatangan Calon Tarikh: Ogos 2017
Diperbuat dan sesungguhnya diakui di hadapan,
Tandatangan Saksi Tarikh: Ogos 2017
Nama:
Jawatan
ABSTRAK

Dalam ilmu tasawuf Al-ma‘rifah adalah ilmu mengenal Allah secara hakiki. Kaedah
yang digunakan untuk mencapainya tidak sahaja berupa dalil‘aqlÊ dan naqlÊ, tetapi juga
melalui mata hati (qalb) berdasarkan pengalaman rohani. Menurut ulama sufi, ilmu al-
ma‘rifah adalah ilmu tauhid yang tertinggi yang sukar difahami sehingga sering
membangkitkan perbalahan dalam kalangan umat Islam di seluroh dunia termasuk di
dunia Melayu. Muhammad Nafis al-Banjari (lahir 1150H/1735) adalah salah seorang
ulama berasal dari Kalimantan Selatan yang membincangkan konsep ma‘rifah dalam
karyanya al-Durr al-Nafis (1200 H). Kajian ini berusaha menghuraikan konsep
ma‘rifah menurut Muhammad Nafis al-Banjari dan menganalisis kefahaman masyarakat
Banjar di Banjarmasin dan Martapura di Kalimantan Selatan terhadap konsep ma‘rifah
tersebut. Kajian yang bersifat kualitatif ini menggabungkan kaedah kepustakaan dan
lapangan. Kaedah pengumpulan data yang digunapakai adalah dokumentasi, sejarah,
observasi dan wawancara (temubual), manakala data yang terkumpul dianalisis secara
deduktif dan induktif. Kajian mendapati bahawa konsep tauhid Muhammad Nafis al-
Banjari selari dengan konsep tauhid menurut pemikiran para ulama terdahulu.
Muhammad Nafis al-Banjari mengemukakan dua konsep ma‘rifah iaitu konsep
ma‘rifah secara taraqqÊ melalui konsep tauhid al-af‘Él, al-asmÉ’, al-ÎifÉt dan al-
DhÉtNya; dan konsep ma‘rifah secara tanazzul melalui konsep tajallÊ wujud dengan
konsep ‘martabat tujuh’. Muhammad Nafis al-Banjari telah berjaya menggabungkan
aliran tasawuf akhlÉqÊ, ‘amalÊ dan naÐarÊ. Kajian mendapati ramai masyarakat Banjar
mempelajari kedua-dua konsep al-ma‘rifah tersebut, namun masyarakat awam
kesukaran memahaminya secara benar. Hal ini menyebabkan kesilapan dalam
memahami hakikat ma‘rifah tersebut khasnya berkait tawÍÊd al-af‘Él dan NËr
MuÍammad dan kekeliruan dalam pelaksanaan ibadah mereka. Justeru, situasi ini telah
menyebabkan terjadinya perbalahan antara ulama fekah dan ulama tasawuf di daerah
Banjar tersebut. Kajian menyimpulkan bahawa konsep ma‘rifah Muhammad Nafis al-
Banjari tidak boleh dipelajari oleh orang awam, namun ia dibolehkan kepada para
ulama yang telah pun menguasai ilmu tasawuf secara mendalam. Malah, konsep
ma‘rifah menurut beliau ini bukanlah sesuatu yang wajib dipelajari khususnya oleh
orang awam kerana ia hanyalah salah satu kefahaman yang boleh dipilih bagi sesiapa
atau ulama yang ingin ma‘rifatullÉh iaitu mengenal Allah Ta’ala secara hakiki.
iii
ABSTRACT

In the Sufi tradition, al-ma‘rifah (gnosis) is a knowledge by which to be genuinely
acquainted with Allah. It is achieved not only through employing both reason (‘aqlÊ)
and revelation (naqlÊ), but also through heart (qalb) by means of spiritual experiences.
According to Sufi scholars, al-ma‘rifah is the highest knowledge of tawÍÊd which is
fairly difficult to learn and, as a result, contention frequently emerges among the
Muslim ummah throughout the world including the Malay region. Muhammad Nafis al-
Banjari (born 1150H/1735M) was one of the renowned Muslim scholars in South
Kalimantan who discussed the concept of ma‘rifah in his treatise al-Durr al-NafÊs
(1200H). This study aimed to elucidate the concept of al-ma‘rifah according to
Muhammad Nafis al-Banjari and analyzed the understanding of the Banjar society in
Barjarmasin and Martapura, South Kalimantan, upon it. This study used a qualitative
research approach that combined both literature and field research methods. Data were
collected through methods of documentation, history, observation and interviews, while
the data gathered were analyzed through deductive and inductive techniques. The
research found that Muhammad Nafis al-Banjari’s concept of tawÍÊd corresponds to that
of the earlier Muslim scholars. Muhammad Nafis al-Banjari exposed two concepts of
ma‘rifah which are, ma‘rifah by way of ascension (taraqqÊ) through the concepts of
TawÍÊd al-af‘Él (actions), al-asmÉ’ (names), al-ÎifÉt (attributes) and al-DhÉt (essence);
and the concept of ma‘rifah by way of descend through concept of theophany (tajallÊ) of
being with seven grades of being (martabat tujuh). Through revealing such concept of
ma‘rifah, Muhammad Nafis al-Banjari has successfully incorporated Sufi schools of
thought of akhlÉqÊ, ‘amalÊ and naÐarÊ. The study also found that both concepts of
ma‘rifah are difficult to be completely learned by the Banjarese especially the
commoners, thus inflicts fallacious understanding of its truth. This, among other
reasons, has led them to misconceive the true meaning of ma‘rifah especially with
regard to tawÍÊd al-af‘Él and NËr MuÍammad and pervertedly perform practical
exercise of workship (‘ibÉdÉt). This explains why controversy among the Jurists and the
Mystics in Banjar takes place. The research accordingly concluded that Muhammad
Nafis al-Banjari’s concept of ma‘rifah cannot be learned by the commoners, but can
only be apprehended by the Muslim scholars who have already mastered the science of
Sufism in depth. In fact, the concept of ma‘rifah according to him is not something that
must be learned, especially by the commoners, because it serves only as of the
preferences by which the Banjarese can get acquainted with Allah Ta’ala.
iv
PENGHARGAAN

Alhamdulillah penulis panjatkan kehadirat Allah Ta’ala atas segala pertolongan, karunia
rahmad, hidayah serta taufiq-Nya sehingga tesis ini boleh diselesaikan oleh penulis.
Salawat dan salam dihaturkan kepada Nabi Muhammad s.a.w. para ahli dan para
sahabatnya, Amien. Penulis perlu merakamkan penghargaan setinggi tingginya dan
menyampaikan limpahan terima kasih kepada Prof. Madya Dr. Che Zarrina binti Sha’ari
dan Dr. Faizuri bin Abd Latif selaku penyelia. Kepada Ketua Jabatan Akidah dan
Pemikiran Islam Dr. Syed Muhammad Hilmi Bin Syed Abdul Rahman dengan segenap
kakitangan Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Kuala Lumpur. Kepada semua
pihak yang telah memberi bantuan kemudahan dalam penulisan ini. Beribu terima Kasih
juga disampaikan kepada keluarga besar KH Imam Zarkasyi terutama sepuluh saudara
kandung penulis dari Pondok Moden Gontor Ponorogo Indonesia, kepada Ibunda
Nur’aina (Banjarmasin), suami tercinta Ir. Bambang Alamsyah M.Arc. Anak-anak
tercinta Nissa Marissa MA, Dr. Muhammad Latif, dan Muhammad Sultan Zakaria
S.Th.I, cucu-cucu yang lucu, Ivan dan Alissya. Semuanya sebagai penyemangat penulis.
Semoga Allah Ta’ala memberi balasan kepada mereka dengan sebaik-baik balasan.
Penulis berharap semoga kajian ini dapat memberi sumbangan kemanfaatan dalam
bidang ilmu tasawuf dan pengkaji ilmu ma‘rifah dan kepada sesiapa yang membacanya,
khasnya kepada penulis sendiri.

Wassalam
Yang benar

Maimunah Zarkasyi (IHA 100048)
Jabatan Akidah dan Pemikiran Islam
Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya (APIUM) Kuala Lumpur Malaysia.
Tarikh : 6 – Juni - 2017
v
JADUAL KANDUNGAN
HALAMAN TAJUK ......................................................................................................... i
BORANG PERAKUAN KEASLIAN PENULISAN ....................................................... ii
ABSTRAK .................................................................................................................... iii
ABSTRACT .................................................................................................................... iv
PENGHARGAAN ............................................................................................................ v
JADUAL KANDUNGAN ............................................................................................... vi
SENARAI JADUAL & RAJAH ..................................................................................... xii
PANDUAN TRANSLITERASI .................................................................................... xiii
BAB SATU: PENDAHULUAN ..................................................................................... 1
1.1 PENDAHULUAN ...................................................................................................... 1
1.2 LATAR BELAKANG MASALAH KAJIAN ............................................................ 2
1.3 KENYATAAN PERMASALAHAN KAJIAN ........................................................ 13
1.4 PERSOALAN KAJIAN ............................................................................................ 17
1.6 KEPENTINGAN KAJIAN ....................................................................................... 18
1.7 DEFINISI TAJUK KAJIAN ..................................................................................... 19
1.7.1 Pengertian Konsep Ma‘rifah ........................................................................... 19
1.7.2 Pengenalan terhadap Muhammad Nafis al-Banjari ........................................ 21
1.7.3 Kitab al-Dur al-NafÊs karya Muhammad Nafis al-Banjari ............................. 27
1.7.4 Pengertian Masyarakat Banjar ........................................................................ 35
1.8 SKOP KAJIAN / BATASAN KAJIAN .................................................................... 38
1.9 TINJAUAN KAJIAN LEPAS (LITERATURE REVIEW) ........................................ 40
1.9.1. Kajian Mengenai Ilmu Ma‘rifah bagi ulama Sufi Dunia Islam .................... 40
vi
1.9.2 Kajian mengenai Muhammad Nafis al-Banjari ketokohannya dan Kitab al-
Durr al-NafÊs. ................................................................................................. 44
1.9.3. Kajian mengenai Masyarakat Banjar terhadap ilmu tasawuf terutama ilmu
ma’rifah .......................................................................................................... 49
1.10 METODOLOGI KAJIAN ....................................................................................... 51
1.10.1 Sumber Data .................................................................................................. 53
1.10.2 Metode Pengumpulan Data ........................................................................... 54
1.10.3 Metode Penganalisisan Data ......................................................................... 59
1.11 SUSUNAN PENULISAN ....................................................................................... 62
BAB DUA: KONSEP AL-MA‘RIFAH MENURUT TOKOH SUFI DUNIA ISLAM
DAN DUNIA MELAYU .......................................................................... 64
2.1 PENGENALAN ........................................................................................................ 64
2.2 PENGERTIAN AL-MA‘RIFAH DAN PERBAHASANNYA .................................. 64
2.2.1 Pengertian al-ma‘rifah .................................................................................... 64
2.2.2 Perbezaan Antara Ilmu dengan al-Ma‘rifah .................................................. 70
2.2.3 Aliran Dalam Memahami Al-Ma‘rifah .................................................................. 76
2.3 JALAN AL-MA‘RIFAH MENURUT KAUM SUFI ................................................. 82
2.3.1 Al-Ma‘rifah Melalui Jalan Tauhid .................................................................. 83
2.3.2 Al-Ma‘rifah Melalui Jalan TajallÊ WujËd........................................................ 88
(i) Martabat TajalliyÉt .................................................................................... 91
(ii) Mengenali Tuhan ..................................................................................... 92
(iii) Mengenali Penciptaan Alam Semesta. .................................................... 95
(iv) Mengenali Penciptaan Manusia ............................................................... 98
2.4 PERINGKAT AL-MA‘RIFAH TERTINGGI .......................................................... 102
2.5 PERINGKAT AMALAN DALAM TASAWUF ................................................... 107
2.5.1 Syari’ah (al-SharÊ‘ah) ................................................................................... 108
vii
2.5.2 Tarekat (al-ÙarÊqah) ..................................................................................... 109
2.5.3 Hakikat (al-Ḥaqīqah) .................................................................................... 111
2.5.4 Marifah (Al-Ma‘rifah) ................................................................................... 112
2.6 KONSEP AL-MA‘RIFAH MENURUT KAUM SUFI DI DUNIA MELAYU ....... 113
2.6.1 Hamzah Fansuri. ........................................................................................... 115
2.6.2 Syamsudin al-Sumatrani (m.1630). .............................................................. 119
2.6.3 Nuruddin al-Raniri (m.1664). ....................................................................... 123
2.6.4 Abdul Rauf al-Singkili (m.1693). ................................................................. 125
2.6.5 Muhammad Yusuf al-Makasari (m.1699). .................................................... 127
2.6.6 Abdul Shamad al-Palimbani. ........................................................................ 128
2.7 KESIMPULAN ....................................................................................................... 135
BAB TIGA: KONSEP AL-MA‘RIFAH MENURUT MU×AMMAD NAFÔS AL-
BANJARÔ BERDASARKAN KARYANYA Al-DURR AL-NAFÔS... 137
3.1 PENDAHULUAN ................................................................................................. 137
3.2 PENGERTIAN AL-MA‘RIFAH MENURUT MUHAMMAD NAFIS AL-BANJARI
................................................................................................................. 138
3.3 JALAN MENUJU AL-MA‘RIFAH ......................................................................... 143
3.3.1 Jalan Al-ma‘rifah melalui Konsep TawÍÊd (TaraqqÊ).................................. 145
(i). Konsep Tawḥīd al-Af‘āl .......................................................................... 147
(ii). Konsep Tawḥīd al-AsmÉ’ ...................................................................... 158
(iii). Konsep Tawḥīd al-ṣifāt ......................................................................... 164
(iv). Konsep Tawḥīd al-Dhāt ........................................................................ 170
3.3.2. Konsep Al-ma‘rifah melalui konsep TajallÊ Wujud (Tanazzul)................... 179
(i) Memahami Pengetahuan Mengenai Tuhan.............................................. 180
(ii) Mengenal Konsep Wujud Penciptaan-Nya ............................................. 185
(iii) Mengenal Konsep Hakikat Manusia ..................................................... 198
viii