Komizm w polskiej sztuce gotyckiej PDF
Preview Komizm w polskiej sztuce gotyckiej
MACIEJ GUTOWSKI lomizm polskiej sztuce gotyckiej Zagadnienie komizmu w polskiej sztuce gotyckiej nie było dotych i czas przedmiotem badań nauko r wych. A przecież, i widzimy to wyraźnie w świetle twórczości aktualnej, ta właśnie kategoria od grywa poważną rolę w sztuce wszystkich epok, posiadając przy tym szczególnie silną nośność spo łeczną. Ujawnienie zaś i zrozumie nie występującego w sztuce danej epoki komizmu spełnia zasadniczą rolę w naświetleniu całości jej kultury. W Polsce średniowiecznej ko mizm pojawia się w sztuce niepo miernie rzadziej i bardziej margi nesowo niż w krajach zachodnich. •{ Mimo stosunkowo niewielu dzieł o tematyce komicznej, występują cych w polskiej literaturze i pla Komizm styce średniowiecznej, znalazły się w nich jednak podstawowe tematy, tak że wszystkie te zjawiska, któ w polskiej sztuce gotyckiej re były głównym przedmiotem ośmieszania w całej sztuce euro ■ pejskiej, ośmieszano i w sztuce polskiej. Wydaje się przy tym — co jest bardzo ważne — że sztuka polska posiada w wyborze tema tyki komicznej wyraźnie odrębną specyfikę. Praca niniejsza jest próbą omó wienia zachowanych w polskiej sztuce gotyckiej przedstawień o wymowie komicznej, próbą znale zienia odpowiedzi, jaką pełniły rolę, jakie treści miały przekazy wać i dlaczego występowały głów nie w obiektach o przeznaczeniu ' } ■ sakralnym. r ’ i 4 I r z sztu czas wyc wyi akti gry WS2 tyn łec nie epc roi ku mi mi ne M o cy sIt p ■ < 4. 1 ■ - Maciej Gutowski 2 szlu czas wyc wyr akti gry wsz tyir lec: nie epc roi ku mi mi ne M o cy st w Komizm tć rc w polskiej sztuce gotyckiej & Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1973 Spis treści Okładką i obwolutą projektował KRZYSZTOF RACINOWSKI SZtU czas wyc wyi Redaktor prowadzący Elżbieta Studniarkowa akt' gry Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska WS2 tyn Korektorki: Joanna Pychowska, Władysława Bulsza Od autora 7 łec nie I. Stan badań, metoda, zakres pojęć • 9 epc Stan badań 9 roi Metoda 14 ku Komizm, jego teorie, zakres pojęć 19 mi Zakres badań 31 mi II. Postać komiczna 43 ne M Błazen .... 43 Dziki człowiek 64 Pigmeje 74 Małpa .... 77 Diabeł . . . . 92 III. Sytuacja komiczna • 131 Kazanie lisa do gęsi . 131 P* Dwaj mnisi z maską diabła 144 P Filis na Arystotelesie . 152 c« Sceny z Żydami 163 P IV. Elementy komizmu w scenach ewangelicznych- 189 t’ s $w. Józef z Bożego Narodzenia 189 Dwunastoletni Chrystus w świątyni 198 V Wypędzenie przekupniów ze świątyni 200 s Zmartwychwstanie 203 Przypowieść o Pannach Mądrych i Głupich . . . . 204 7 Copyright by Sąd Ostateczny 213 1! Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1973 V. Pogranicze karykatury • 221 J Drolerie 221 Rysunki głów w rękopisach . 229 P r i n l o d i n P o 1 a n d Postacie siepaczy w scenach Pasji 238 6 Spis treści VI. Podsumowanie 253 Od autora Treści świeckie i sakralne 253 Z Rodzaje i „techniki” komizmu w sztuce gotyckiej 257 sztu Komizm w polskiej sztuce gotyckiej 259 czas wyc Aneks — tabela rodzajów komizmu 263 wyr Spis tablic wielobarwnych i ilustracji . akti 266 gry wsz tym leci nie Zagadnienie komizmu w polskiej sztuce gotyckiej nie stało się epc dotychczas przedmiotem badań naukowych. A przecież, i wi roh kul dzimy to coraz wyraźniej w świetle twórczości aktualnej, ta właśnie kategoria odgrywa poważną rolę w sztuce wszystkich mi; epok, posiadając przy tym szczególnie silną nośność społeczną. mii Ujawnienie zaś i zrozumienie występującego w sztuce danej ne: Mi epoki komizmu spełnia zasadniczą rolę w naświetleniu całości jej kultury. Badania nad komizmem w sztuce, z uwagi na jego specyfikę, wymagają przyjęcia określonej — i jeśli nie od J rębnej, to przynajmniej na ten użytek zmodyfikowanej — me tody. Tymczasem, mimo że literatura przedmiotu, zwłaszcza w odniesieniu do sztuki nowożytnej i nowoczesnej, jest bo oś gata, metoda taka w zasadzie dotąd nie powstała. Skromna PC próba jej wytworzenia została podjęta w tej pracy, zresztą p< cc poprzez zmodyfikowanie dla tych celów i przystosowanie do P‘ tychczasowych sposobów badania warstwy ikonograficznej dzie ła sztuki, przede wszystkim zaś metody ikonologicznej. W ten S) sposób badanie komizmu w gotyckiej sztuce polskiej jest rów v» nocześnie próbą sprawdzenia przyjętych założeń metodycz S! nych. V Za podstawę pracy posłużył materiał zabytkowy powstały z w historycznych granicach państwa polskiego w omawianym okresie. Pominięta została sztuka Śląska i Pomorza, ponieważ r przy badaniu zjawiska komizmu konieczne jest — dla uzyska nia jednolitej całości — przyjęcie zespołów z terenów możli wie jednorodnych ze względu na ich sytuację polityczną, spo- 1 I. 8 Od autora Stan badań, metoda, ieczną i gospodarczą. Ponieważ przy takim wyborze cytowane zakres pojęć przykłady nie reprezentują całości sztuki polskiej, przygoto wuję dalsze, odrębne opracowania komizmu w gotyckmj sztuce Z Śląska i Pomorza. sztu * czas wyc Rozprawa ta, napisana jako dysertacja doktorska, obroniona została na wyr Uniwersytecie Jagiellońskim. Promotorem był prof. dr Lech Kalinowski, akti jemu też przede wszystkim pragnę wyrazić swą wdzięczność za zasugerowa gry nie tematu, za wszystkie liczne i cenne uwagi merytoryczne, metodyczne wsz W scenie przedstawiającej Chrystusa przed Piłatem z polipty- i bibliograficzne oraz za wszelką pomoc i opiekę, okazywane mi przez cały tyir czas. Winien jestem także głęboką wdzięczność obu recenzentom, prof. ku augustiańskiego, malowanego przez Mikołaja Haberschracka, łec; nie dr Adamowi Bochnakowi i prof. dr Mieczysławowi Porębskiemu — ich oce na szkarpie powyżej tronującej postaci namiestnika przykucnął na i wnikliwe uwagi pomogły mi w znacznym stopniu w dalszych redak epc błazen i wali z całych sił w bęben Nałożona na głowę czap rob cjach tekstu. Pragnę także serdecznie podziękować ks. prałatowi Kazimie ka z długimi oślimi uszami pozwala jednoznacznie określić jego kul rzowi Figlewiczowi za niezwykle uprzejme udostępnienie mi rękopisów Archiwum Kapitulnego na Wawelu, dr Barbarze Miodońskiej za możliwość profesję. Jakie jednak posiada znaczenie, skoro jego obecność zapoznania się, jeszcze przed opublikowaniem, z jej pracą o iluminacjach w tej scenie nie wynika z tekstów ewangelicznych? Czy, po rękopisów z Archiwum Kapitulnego na Wawelu, dr Jerzemu Gadomskiemu dobnie jak rozumielibyśmy go współcześnie, jest postacią ko i dr Ewie Snieżyńskiej-Stolotowej za uważne przeczytanie tekstu i cenne miczną? A jeżeli tak, dlaczego znalazł się w przedstawieniu uwagi, oraz, szczególnie mgr Ewie Dwornik-Gutowskiej, za pomoc i prze ddyysskkuuttoowwaanniiee zzee mmnnąą wszystkich fragmentów pracy w czasie jej powsta- religijnym? Czy mamy tu do czynienia ze sporadycznym przy wania. padkiem, czy też podobne postacie występują częściej w pol Pragnę także serdecznie podziękować pani magister Alicji Dyczek za cen skiej sztuce gotyckiej? Czy są to tylko pojedyncze postacie, ne uwagi oraz przychylność, w czasie gdy praca przybierała kształt książki, czy także napotykamy całe sceny o komicznym znaczeniu? ta i pani Elżbiecie Studniarkowej, redaktorowi tej pozycji, za wielki wkład Jeżeli zaś sceny takie i postacie występują, jakich treści ide re pracy i okazywaną mi cierpliwość. oś owych są nosicielami i jakie wyobrażenia leżały u ich pod p<: staw? Jakie było ich miejsce w kulturze średniowiecznej? Czy nadawano im odrębną aniżeli innym przedstawieniom redakcję formalną? Skąd się zatem wziął i czy miał jakichś towarzyszy w ówczesnej sztuce samotny, bijący w bęben błazen z polip- tyku augustiańskiego? Pytania te oczekują odpowiedzi. Stan badań Dotychczasowa literatura przedmiotu wyróżniła wprawdzie szereg przedstawień komicznych w europejskiej sztuce średnio wiecznej, lecz wiele z wyodrębnionych przykładów jest nie- i I 10 Stan badań, metoda, zakres zajęć Stan badań 11 pewnych i dyskusyjnych. Nie wyciągnięto także z przebada ku słowach do średniowiecza13. Natomiast bardzo liczne są nego materiału obszerniejszych, bardziej podstawowych luźne i rozproszone wzmianki oraz uwagi o różnych komicznych wniosków, nie powstała bowiem dotąd pełna i wyłączna mo tematach, występujących w sztuce średniowiecznej, powstałe 2 nografia zagadnienia. Badania zaś nad komizmem w po s lej z okazji omawiania całości dziejów sztuki średniowiecza czy sztu czas sztuce gotyckiej są mniej niż fragmentaryczne. dziejów kultury14. Wiele uwag dotyczących tematów komicz wyc Problematyka komizmu w plastyce średniowiecznej poru nych zawierają prace traktujące o mizerykordiach stalli15 wyi szona została po raz pierwszy bardzo wcześnie, jeszcze w roku i malarstwie miniaturowym 10. Spostrzeżenia odnoszące się do akti 1789, w książce Karla Friedricha Flógela Geschichte des Gro- wymowy komicznej pewnych przedstawień napotykamy często gry wsz tesk-Komischen, rozszerzonej prawie wiek później i ponownie w pracach omawiających tematy ikonograficzne 17 oraz w mo tyn- wydanej przez Ebelinga pod tytułem Flógel's Geschichte des nografiach poszczególnych artystów 18. łec: Grotesk-Komischen2. Jak dotychczas, całość średniowiecznego Ta dość liczna, choć nierówna zakresem i zawartością, nie epc materiału dość obszernie potraktowana jest jedynie w dwóch cząstkowa literatura przedmiotu powstała w ciągu stosunkowo roi wielkich, obejmujących pełne dzieje komizmu w plastyce, jesz długiego czasu, co już samo, przy różnicach temperamentów ku cze dziewiętnastowiecznych opracowaniach Wrighta 3 i Champ- i zainteresowań autorów, łączy się z wielością stanowisk ba fleury*ego4, a także w późniejszej, lecz bardziej skrótowej książ dawczych i postaw metodycznych, a w ostatecznym wyniku mr mi ce Fuchsa5. Wreszcie ostatnio kilka syntetycznych uwag ko rzutuje także na listę wyróżnionych obiektów. ne mizmowi w średniowiecznej sztuce poświęcił Battisti w haśle Aczkolwiek autorzy na ogół nie wyjaśniali swego postępo M. Comico e caricatura w włoskiej Enciclopedia delFArte G. wania metodycznego explicite, to jednak — jako zawarte o Istnieje natomiast kilka monografii zajmujących się komiz implicite w pracach — można je dość łatwo ustalić. Dla je cy sf mem w przedstawieniach z określonego terytorium i określo dnych wystarczającą cechą, wyróżniającą przedstawienia komi nej dziedziny sztuki, jak: traktująca wyłącznie o gotyckiej w czne, było odczytanie sytuacji lub ukształtowania formalne ta rzeźbie w Niemczech, stosunkowo nowa monografia Hotza7 go jako komicznego z ich punktu widzenia 19, inni szukali dla re i prawie wyłącznie odnosząca się do rzeźb stalli w Anglii — danych przedstawień wytłumaczenia w średniowiecznej oby os Wildridge’as, a w Niderlandach - Maeterlincka» czy tego czajowości, wydarzeniach społecznych i historycznych20, jak P1 ™leg° T "°tyCZąCa piętnastowiecznego malarstwa nider- P również w przysłowiach, literaturze i teatrze religijnym 21; nie dzkle9° • Dotykają średniowiecza również prace poświe- C' liczni wreszcie starali się łączyć w jedną całość ten rodzaj p nych ipok6"U ‘a™1™1 PrZedstawieó licznych w sztuce róż- odczytania z ustaleniem symboliki poszczególnych znaków i ukonstytuowanych z nich zespołów22. Znakomita większość - Ważną pozycją jest wydana w roku 1962 praca doktorska autorów nie konfrontowała swoich sądów z teoriami komizmu Ireny Janickiej, w 1 ’' . której autorka analizuje wprawdzie komizm i różnymi rodzajami jego podziału na gatunki, ani nie defi w literaturze, mianowicie —.u w angielskich misteriach średniowiecz niowała przyjętej terminologii. Stąd na ogół traktowano po nych, ale rzutuje problematykę na bardzo szeroko potrakto- jęcie groteski lub karykatury bardzo szeroko, właściwie jako wane tło przedstawień plastycznych zresztą prawie wyłącznie równoznaczne z pojęciem komizmu w odniesieniu do sztuk pla angielskich PPaarręę opracowań,' poświ - stycznych. Niektórzy jako podstawową cechę przedmiotu ko Pm przedstawień komicznych, nawiązuje pr. zyni ajpmónźineijejszym micznego przyjmowali zawartą w nim sprzeczność wewnętrzną j w kil- 12 Stan badań, metoda, zakres pojęć Stan badań 13 (inkongruencję)inni - jak się zda je - bądź zbliżali się jące studium treści rodzajowych i komizmu w miniaturach Ko do tego stanowiska, bądź praktycznie stosowali teorię „degra- deksu Baltazara Behema, przeprowadzone przez Karola Estrei dacji", o której niżej będzie mowa. Jedni autorzy widzieli te chera 30, to musimy stwierdzić, że tylko w dwu pracach zajęto maty komiczne we wszystkich przedstawieniach gotyckich, poza się opracowaniem scen komicznych: Krystyna Sinko-Popielowa postaciami świętych i scenami odnoszącymi się bezpośrednio w popularnym w założeniu, lecz operującym bogatym mate do Starego i Nowego Testamentu 24, inni — w szeroko rozumia riałem porównawczym artykule omówiła znajdującą się pod nej grupie przedstawień o tematyce świeckiej, wyłączając je gzymsem koronującym kościoła mariackiego w Krakowie rzeź dnak wyobrażenia o treściach symbolicznych 25. Niektórzy — co bę Filis na Arystotelesie 31, a Zofia Rozanow w pracy o Gradu- jest istotne dla naszych dalszych rozważań — podkreślali du ale Jana Olbrachta — znów więc, jak Kodeks Behema, stoją alizm znaczeniowy: występowanie treści komicznych przy rów cym na pograniczu renesansu — przeanalizowała starannie ko noczesnym istnieniu w tych samych przedstawieniach treści mizm w kilku miniaturach rękopisu, dużo uwagi poświęcając symbolicznych lub moralizatorskich 2G. m.in. postaciom błaznów i dzikich ludzi32 Podczas gdy w sztuce europejskiej, mimo fragmentaryczności Inne, pojedynczo występujące uwagi o komizmie w polskich badań nad komizmem, wyróżniono przynajmniej pewną ilość zabytkach epoki gotyku wynikają nie tyle z analizy ich wy przedstawień o tej tematyce, to sztuka polska nie jest prawie mowy, ile z prostej opisowej charakterystyki. Pierwszy bodaj zupełnie pod tym względem przebadana. Nadzwyczaj skromna I Ignacy Polkowski badając miniatury zauważył, że Graduał ka literatura przedmiotu ogranicza się tylko do szeregu luźnych tedry wawelskiej, oznaczony przezeń nr 45, ozdobiony jest „ka 1 nie powiązanych stwierdzeń zawartych w opracowaniach na rykaturalnymi, śmiesznymi i potwornymi twarzami" 33; Feliks Ko ukowych poświęconych innym zagadnieniom niż odczytanie czy pera podkreślił występowanie dróleries w rękopisach z wieku interpretowanie tematów komicznych. Nie istnieje żadna, choć XIV i XV, przede wszystkim w Psałterzu floriańskimi 34 — roz by najskromniejsza, próba całościowego opracowania problemu, szerzył tę opinię, omawiając dekorację Psałterza, Władysław któremu kilka uwag poświęcił jedynie Wacław Husarski w swej Podlacha35; Władysław Terlecki w monografii Graduału Jana popularnonaukowej i dotyczącej głównie czasów nowożytnych Olbrachta zaznaczył, że „wplecione wśród listowia sceny ro Karykaturze w Polsce27. Chociaż traktował pojęcie karykatury dzajowe, postaci dzieci i karłów wnoszą w uroczystą melodię świadomie bardzo szeroko, jako: „... wszelki rysunek, obraz, pieśni kościelnych ton wesołości" 3G. Podobnie jak odnosząca się rzadziej rzezbę treści satyrycznej lub humorystycznej..." 28 i choć do miniatorstwa, jedna z pierwszych uwag o komizmie w rzeź ogolme stwierdził istnienie samodzielnych przedstawień komicz I bie architektonicznej pochodzi od Polkowskiego, określającego nych w polskiej sztuce gotyckiej, to poza wymienieniem scenki jako satyryczne przedstawienie Żydów ze świnią w katedrze z niedźwiedziem i małpą ze Speculum iuris Wilhelma Duranda gnieźnieńskiej37 — do tego stwierdzenia nawiązali później Ju .miniatur Gradua/u Jana Olbrachta (bez przytoczenia konkret liusz Starzyński i Michał Walicki38,- w swej monografii rzeźby nych przykładów), zwrócił baczniejszą uwagę tylko na „kary- architektonicznej kościoła św. Jana w Gnieźnie ks. Tadeusz trvn T1^ bruta,ność dręczycieli w' wielu naszych 2 z OH Sredniowiecznych" 2’, szczególnie akcentując posła- Trzciński uznał za satyryczne Kazanie lisa do gęsi39-, Tadeusz cie z Ołtarza Mariackiego Wita Stwosza. Dobrowolski nazwał groteskowymi zworniki sklepienia piwnicy kamienicy przy Rynku 23 w Krakowie, rzeźbę w kluczu pół ki rpnpęan01™11-6111^ ~ odnosz3ce już bardziej do sztu- ki renesansowej niż średniowiecznej - znakomite, wyczerpu- nocnego okna prezbiterium kościoła mariackiego i wspornik L ze skarbca katedry na Wawelu40. Wszystkie wspomniane obiek- i ! I Metoda 15 Stan badań, metoda, zakres pojęć 14 ty, jak i dalsze - m.in. głowę z Wiślicy i maski z Kamienicy dy gdy ich autorzy napotykali na przedstawienia, których zło Hetmańskiej w Krakowie — wyróżniła jako groteskowe i ka żone treści nie były im znane. Nie chodzi więc tutaj o oczy rykaturalne Anna Misiąg-Bocheńska w cytowanym już artykule, wisty fakt, że pewne treści mogą być odczytane fałszywie, lecz który zakończyła postulatem opracowania „treści symbolicznych o to, że fałszywe ich odczytanie nieproporcjonalnie zwiększa i satyrycznych" architektonicznej rzeźby w Polsce41. Postulat prawdopodobieństwo mylnego zrozumienia niektórych dzieł ten aktualny jest jeszcze ciągle, po trzydziestu z górą latach. sztuki jako komicznych. Występuje kilka typowych przypadków sprzyjających powstaniu pomyłki. Dwa dotyczą tylko percepto- ra: po pierwsze, gdy nie rozumie on konwencji, i po wtóre, gdy nie rozumie treści symbolicznych. Dochodzi jednak jeszcze Metoda trzeci przypadek, ułatwiający powstanie błędu, a zależny rów Wszelkie wyraźne, mimo pewnych ważnych ustaleń, słabości nież od twórcy, gdy dzieło sztuki przy założonych treściach dotychczasowej literatury spowodowane są w znacznej mierze symbolicznych posiada znaczne nieporadności formalne, sprzy trudnościami, jakie nastręcza sam przedmiot badania — ko jające potraktowaniu przypadkowych efektów komicznych jako mizm zamierzony przez twórcę i zawarty zamierzonych. w dziele sztuki. Analiza treściowa niełatwa, gdy ma Z drugiej strony fakt, że na ogół komizm może być wprost my do czynienia ze współczesnym dziełem sztuki, komplikuje zrozumiały tylko w epoce i grupie społecznej, w jakiej powstał, się niepomiernie, jeśli jej przedmiotem jest obiekt powstały powoduje nieraz odbieranie poważnie i serio tego, co pomyś w innej epoce, środowisku czy grupie społecznej. Trudności te lane było jako śmieszne. Ponieważ równocześnie percepcja ko pogłębiają się jeszcze, kiedy przystępujemy do badania treści mizmu w danym zjawisku uzależniona jest w znacznym stopniu tak szczególnego rodzaju, jak zamierzona wymowa komiczna od nastawienia psychicznego i przyjęcia określonej postawy, artystycznego tworu. Wynika to ze specyficznego społecznego wydaje się, że traktowanie samego dzieła sztuki jako przed charakteru komizmu, który „obejmuje zawsze tylko pewną gru miotu analizy naukowej w dużej mierze utrudnia odczytanie pę ludzi"42, a każdy okres, każda klasa społeczna czy nawet istniejącej w nim zamierzonej śmieszności45. Dlatego Leż analiza wąskie ugrupowanie posiadają jego własne, odrębne przejawy 43. preikonograficzna — nawet wtedy, gdy towarzyszy jej pełne Tragizm — aby posłużyć się przeciwstawieniem — jest prawie zrozumienie stylu — choć może wykluczyć niebezpieczeństwo w całości uniwersalny, pojmowany ogólnoludzko, komizm — przypisania komizmu tworom artystycznym dalekim od takiej przynajmniej w znacznej części — ograniczony jest do danego ekspresji — nie jest w stanie w wielu przypadkach wykryć środowiska. Często się zdarza, że coś, co nie jest w zamierze jego istnienia. Oczywiście nie wolno tu generalizować — sze niu artystycznym śmieszne44, bywa jako takie przyjmowane reg zjawisk komicznych zrozumiałych jest po prostu tak samo przez odbiorcę. Szczególnie to, co mało znane, nieraz traktowa w epoce, w której powstały, jak i w epoce, w której są przed ne jest jako komiczne — z taką reakcją spotykają się wielo miotem badania. W naszym przypadku mamy do czynienia rów krotnie nowe kierunki artystyczne, tak reagują również od- nież z takimi przedstawieniami gotyckimi, których komizm nie lorcy na pierwsze zetknięcie ze sztuką dawniejszą lub po stracił do dziś swej bezpośredniej wymowy. wstałą w innym kręgu kulturowym. Pomyłka tego rodzaju jest i Ponieważ analiza preikonograficzna nie jest wystarczająca uuzzaassaaddnniioonnaa ppssyycchhoollooggiicczznniiee ii w niektórych przypadkach .zą- do odczytania komicznej wymowy w poszczególnych zabytkach fc i ważyła nawet na sądach zawartych w pracach naukowych, wte- sztuki, powstałych w innych epokach lub środowiskach, konie-
The list of books you might like
