Klein Abc van de wereldliteratuur

278 Pages·2011·2.15 MB·German

by  Steinz Pieter

Klein ABC
van de wereldliteratuur

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten Pieter Steinz
Klein ABC
van de wereldliteratuur
Ambo|Amsterdam

Eerste druk 2006
Tweede druk 2008
isbn 978 90 263 2218 1
© 2006, 2008 Pieter Steinz
Dit boek verscheen eerder onder de titel
Klein Cultureel Woordenboek van de wereldliteratuur Omslagontwerp Studio
Jan de Boer (naar een idee van Leo Blokhuis) Omslagillustraties Alice in
Wonderland © Blue Lantern, John Tenniel, zefa; Oscar Wilde © Corbis, tcs;
Virginia Woolf © Hulton-Deutsch Collection, Corbis, tcs; Johann Wolfgang von
Goethe © Andy Warhol Foundation, Corbis, tcs; Jonathan Safran Foer ©
Hollandse Hoogte Verspreiding voor België: Veen Bosch & Keuning uitgevers
n.v., Wommelgem Inhoud
Woord vooraf 7
Klein ABC van de wereldliteratuur 11
Illustratieverantwoording 199
Register 201

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten Woord vooraf
Jede Konsequenz führt zum Teufel
In de cd-winkel is ‘wereldmuziek’ de verzamelnaam voor alle niet-westerse pop-
of volksmuziek. In het intermenselijk verkeer is een ‘wereldgozer’ iemand op
of volksmuziek. In het intermenselijk verkeer is een ‘wereldgozer’ iemand op
wie je kunt bouwen.
Maar in dit boek zegt de term ‘wereldliteratuur’ niets over de herkomst of de
kwaliteit van de geselecteerde schrijvers en boeken. Wereldliteratuur is
eenvoudigweg proza en poëzie uit de hele wereld en van alle tijden, en dus strekt
dit Klein ABC
van de Wereldliteratuur ( ABC) zich uit van Nigeria en de Verenigde Staten
(Achebe) tot Duitsland en Zuid-Amerika (Zweig), en van het Oudgriekse drama
(Aeschylus) tot de moderne Amerikaanse roadnovel ( Zen and the Art of
Motorcycle Maintenance). De samensteller van deze mini-encyclopedie is een
Nederlander, en dus is het perspectief westers, maar er is niettemin gestreefd
naar een representatief overzicht van de grote schrijvers en boeken uit de
literatuurgeschiedenis.
Daarnaast zijn er aparte lemma’s opgenomen over belangrijke stromingen,
begrippen en instituten (van ‘absurdisme’
tot ‘writers’ writer’), en over beroemde personages (van de bijbelse Abraham tot
de Russische dokter Zjivago).
Om het zoeken in dit ABC te vergemakkelijken een paar op-merkingen vooraf:
7

• alleen bij Franse, Duitse en Engelse werken geef ik de oor-spronkelijke titels
(met uitzondering van titels die aller-eerst in het Nederlands bekend zijn, zoals
Alleen op de wereld); titels in vreemdere talen worden in het Nederlands
gegeven; • gevleugelde woorden (‘ To be or not to be’) hebben geen aparte
vermelding maar zijn ondergebracht in het lemma van de schrijver die ze
bedacht heeft, van het werk waarin ze voorkomen, of van het personage dat ze
uitspreekt; • alleen bestsellers en one-book wonders hebben een apart lemma; het
feit dat Ulysses en À la recherche du temps perdu geen eigen lemma hebben,
betekent dus niet dat ze minder belangrijk zijn dan Gone with the Wind en Het
gouden ei; • namen van de klassieke Grieken worden gegeven in de gangbare
(Latijnse) transcriptie, dus Aeschylus en niet Ai-schulos, Plutarchus en niet
Ploetarchos;
• om het aantal sterretjes – die doorverwijzen naar eigen lemma’s – in de tekst te
beperken, hebben de veelvoorko-mende begrippen ‘Nobelprijs’, ‘realistisch’ en
‘satires p>
satiricus satirisch’ geen verwijssymbool gekregen; bedoeld wordt in alle
gevallen de ‘Nobelprijs voor literatuur’, ‘de werkelijkheid benaderend’ en
‘hekeldichten
hekeldichter de maatschappij hekelend’;p>
• ‘dubbele namen’ als Vargas Llosa, García Lorca, García Márquez en El
Saadawi zijn ondergebracht bij de letter waar de Nederlandse lezer de naam het
eerst verwacht; dus Márquez onder de M (en niet de G, waar hij eigenlijk hoort)
en Sadaawi onder de S; Nederlandse verwachtings-patronen zorgen er ook voor
dat pseudoniemen onder de tweede naam staan, dus Jean Paul onder de P en
Mark Twain onder de T; • bij de geboortedata van Russische schrijvers uit de
19de eeuw is de Juliaanse kalender aangehouden (die tot 1918
twaalf dagen achterliep).
8

Zoals gezegd: opname in dit Klein ABC van de Wereldliteratuur is geen
kwaliteitskeurmerk. Er zijn ongetwijfeld kenners die hun vraagtekens zetten bij
de literaire waarde van The Da Vinci Code en The Hitchhiker’s Guide to the
Galaxy, of die hun wenkbrauwen fronsen over het ontbreken van grote
Nederlandstalige schrijvers als Willem Elsschot en Gerard Reve.
Maar de bestsellers van Dan Brown en Douglas Adams zijn vermeld om hun
historische belang, en de meeste Nederlandstalige schrijvers moeten wachten op
hun eigen Klein ABC. In dit boek staan alleen de Nederlanders en Belgen die in
de hele wereld bekend waren of zijn (en bijvoorbeeld genoemd worden als
kandidaten voor de Nobelprijs).
Dit ABC is een encyclopedie; er worden geen waardeoorde-len over de
genoemde werken gegeven. Wie daarin geïnteresseerd is, kan zich wenden tot
mijn – overigens tot prozafictie beperkte – ‘gids voor de wereldliteratuur’ Lezen
&cetera (Prometheus, 2003), die voor de feitelijke informatie in de circa 750
lemma’s van dit ABC de belangrijkste bron was. Andere geraadpleegde en
gebruikte boeken zijn de negende druk van de Grote Winkler Prins (1990-1993),
The Oxford Compa-nion to English Literature (1998), de SUN-deeltjes Van
Achilles tot Zeus (Moormann & Uitterhoeve, 1987) en Van Abraham tot
Zacharia (Louis Goossens, 1990), en natuurlijk het Nieuw Cultureel
Woordenboek (2003), waaruit een tiental lemma’s in ge-wijzigde vorm is
overgenomen. Ik dank de contribuanten aan het NCW en vooral Monica Soeting,
die mijn teksten aan een kritische blik onderwierp. Alle fouten en omissies zijn
vanzelfsprekend voor mijn rekening.
Pieter Steinz, juni 2008
9

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten Abraham en Isaak Vader en zoon uit
het Bijbelboek Genesis; Abraham moest zijn gehoorzaamheid aan God tonen
door zijn zoon te offeren. Op het moment dat hij hem de keel wilde afsnijden,
verving God Isaak door een ram. Het verhaal inspireerde onder anderen
Brodsky en Leonard Cohen (‘Story of Isaac’).
absurdisme Stroming in het theater, tot bloei gekomen in het existentialistische
Parijs van na de Tweede Wereldoorlog; beschouwt de menselijke communicatie
als iets onzin-nigs ( zie Ionesco) en de menselijke conditie als absurd (*Beckett).
De benaming is afkomstig van Camus.
Achebe, Chinua (Ogidi 15 nov. 1930) Nigeriaanse dichter-schrijver die in
Engelstalige romans als Things Fall Apart (1958) en No Longer at Ease (1960)
de gevolgen van het 19de-eeuwse kolonialisme beschreef, en in Anthills of the
Savannah (1987) het machtsmisbruik in een nieuwe, West-Afrikaanse staat.
Beschuldigde in 1975 de schrijver van Heart of Darkness, Joseph Conrad, van
racisme.
11
Achilles (Achilleus) Bijna onkwetsbare held uit de Griekse mythologie, als
strijder tegen Troje hoofdpersoon van de Ilias van Homerus, bijfiguur in de
Aeneis van Vergilius. Krijgt ruzie met Agamemnon om een buitgemaakte
priesters-dochter (Briseïs), maar stapt over zijn wrok heen wanneer zijn
boezemvriend Patroclus sneuvelt. Verslaat de Trojaanse prins Hector in een
tweegevecht en levert zijn lijk uiteindelijk uit aan diens vader koning Priamus.
Achmatova, Anna (pseudoniem van Anna Gorenko, Bolsjoj Fontan 11 juni
1889-Moskou 5 maart 1966) Russische dichteres en kopstuk van de zogeheten
‘akmeïsten’, die zich met concrete poëzie (bijvoorbeeld over de liefde) tussen
1912 en 1922 verzetten tegen de mystieke inslag van het symbolisme.
Adam en Eva De eerste mensen in het Bijbelboek Genesis, de man geschapen
naar het evenbeeld van God, de vrouw uit een rib van Adam. Ze woonden in de
hof van Eden, het Paradijs, waaruit ze verdreven werden doordat Eva zich door
de duivel (in de vorm van een slang) liet verleiden tot het eten van een vrucht
van de ‘boom der kennis van goed en kwaad’.
Deze zondeval is onderwerp van Miltons Paradise Lost en Joost van den
Vondels toneelstuk Adam in ballingschap (1664).
Addison, Joseph (Milston Rectory 1 mei 1672-Londen 17 juni 1719) Engelse
dichter en essayist die samen met zijn Ierse boezemvriend Richard Steele (1672-
1729) de invloedrijke literair-satirische tijdschriften The Tatler en The Spectator
groot maakte.
Adonis (pseudoniem van Ali Ahmad Sa’id, Kassabin 1930) In Syrië geboren
dichter in ballingschap, beïnvloed door westerse dichters als Baudelaire en T.S.
Eliot. IJvert voor 12

een Arabische poëzie die niet vastzit aan het ritme en rijm van de klassieke
traditie.
Aeschylus (Aíschulos; Eleusis circa 525-Gela 456 v.Chr.) Oudste van de drie
grote Griekse tragediedichters. Schreef onder meer het historiestuk De Perzen
(over de begin 5de-eeuwse oorlogen van Griekenland tegen Perzië) en de trilogie
Oresteia, waarin de moord op Agamemnon door toedoen van zijn vrouw
Clytaemnestra en de wraak van hun zoon Orestes wordt behandeld. Zie ook
Euripides en Sophocles.
Aesopus (Aísopos) Griekse schrijver uit de 6de eeuw v.Chr., bekend om zijn
fabels, waarin menselijke eigenschappen aan dieren worden toegedicht. Zie ook
La Fontaine.
Agamemnon Koning van Mycene, zwager van de geschaak-te Helena en
opperbevelhebber in de strijd tegen Troje (in de Illias van Homerus). Werd na
zijn terugkeer vermoord door zijn vrouw Clytaemnestra (lees Aeschylus’
Agamemnon) omdat hij tien jaar eerder zijn dochter Iphigeneia had geofferd
voor een gunstige wind (zoals beschreven in Euripides’ Iphigeneia in Aulis).
Vader van Electra en Orestes.
Ahab, Kapitein Bezeten schipper van de Pequod, de walvis-vaarder waarop
Ishmael in Melvilles Moby-Dick aanmon-stert. Helpt zichzelf en zijn schip naar
de verdoemenis met zijn jacht op de witte walvis die hem een been heeft
afgebeten.
Aladdin Hoofdpersoon van een van de verhalen van Duizenden-één-nacht.
Vindt een wonderlamp waaruit een geest tevoorschijn komt die zijn wensen in
vervulling laat gaan.
13

Albee, Edward (Washington dc 12 maart 1928) Amerikaanse, door het
absurdisme beïnvloede toneelschrijver, die naam maakte met
maatschappijkritische stukken ( The Zoo Story, The American Dream) en vooral
met Who’s Afraid of Virginia Woolf ?
(1962), waarin twee echtelieden elkaar, ten overstaan van een jonger echtpaar,
het bloed onder de nagels vandaan halen.
Alcott, Louisa May (Germantown pa 29 nov. 1832-Boston 6 maart 1888)
Amerikaanse schrijfster; publiceerde in 1886
het autobiografische Little Women (in Nederland bekend als Onder moeders
vleugels), over vier meisjes op het platteland van New England. Schreef onder
het pseudoniem A.M. Barnard erotische romans.
alexandrijn Versregel bestaande uit zes voeten met een ce-suur (pauze) na de
derde voet; de dominante vorm van de Franse epische en dramatische poëzie. De
naam is ontleend aan een 12de-eeuwse ridderroman over de Macedonische
veroveraar Alexander de Grote (de ‘Alexanderroman’).
Ali Baba Arme houthakker die in Duizenden-één-nacht ziet hoe een
roverhoofdman toegang krijgt tot een grot vol kost-baarheden met de spreuk
‘Sesam, open u!’. Hij haalt goud uit de grot en krijgt de bende van veertig rovers
achter zich aan.
Ali en Nino (1937) Roman van de mysterieuze schrijver Kurban Said
(pseudoniem van de joods-Duitse Azerbeidjaan Lev Nussimbaum, 1905-1942),
over de liefde van een islamitische jongen en een christelijk meisje in Bakoe.
Alice Het zevenjarige meisje dat de hoofdrol speelt in twee boeken van Carroll.
In Alice’s Adventures in Wonderland volgt ze een Wit Konijn naar een vreemde
wereld waar ze onder meer 14

Alice in Wonderland
de glimlachende Cheshire Cat, de Gekke Hoedenmaker en de wispelturige
Hartenkoningin ontmoet. In Through the Looking Glass maakt ze kennis met de
olijke tweeling Tweedledee en Tweedledum en het wandelende ei Humpty-
Dumpty.
Alleen op de wereld Nederlandse titel van Sans famille (1878), een klassiek-
sentimenteel kinderboek van Hector Malot (1830-1907) over een weesjongen,
Rémi, die met een oude man, een aapje en twee honden door Frankrijk trekt.
allegorie Een verhaal dat behalve een letterlijke ook een symbolische (bijv.
religieuze) strekking heeft. Voorbeelden zijn de Goddelijke komedie van Dante
en Der Prozess van Kafka.
Allende, Isabel (Santiago de Chile 2 aug. 1942) Chileense schrijfster die
debuteerde met de magisch-realistische familieroman Het huis met de geesten
(1985) en daarna haar status als bestsellerauteur handhaafde met romantische