klasikten eleştirel jeopolitiğe karadeniz jeopolitiğinin dönüşümü doktora tezi göknil erbaş

262 Pages·2012·2.19 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

KLASİKTEN ELEŞTİREL JEOPOLİTİĞE
KARADENİZ JEOPOLİTİĞİNİN DÖNÜŞÜMÜ

DOKTORA TEZİ

GÖKNİL ERBAŞ

ANKARA-2012
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

KLASİKTEN ELEŞTİREL JEOPOLİTİĞE
KARADENİZ JEOPOLİTİĞİNİN DÖNÜŞÜMÜ

DOKTORA TEZİ

GÖKNİL ERBAŞ

TEZ DANIŞMANI
Prof. Dr. İLHAN UZGEL

ANKARA-2012

İÇİNDEKİLER

İçindekiler ................................................................................................................................... I
Kısaltmalar ............................................................................................................................... V

GİRİŞ ........................................................................................................................................ 1
Jeopolitik Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi ............................................................... 4
Klasik Jeopolitik .................................................................................................................. 6
Neo-Klasik Jeopolitik .......................................................................................................... 8
Jeopolitik Kavramında Değişim ........................................................................................ 12
Neden Karadeniz Coğrafyası? ........................................................................................... 14

I. BÖLÜM
JEOPOLİTİK TANIMLAMA VE ALGIDA DEĞİŞİM: KARADENİZ COĞRAFYASI

1. Küreselleşmenin Jeopolitik Üzerindeki Etkisi .............................................................. 21
1.1.Coğrafyanın Konusu Olarak Devlet veDevlet Kuramına Bağlı Olarak Jeopolitik
Değişim .............................................................................................................. 24
1.2.Coğrafi Sınırlardan Siyasi Sınırlara ...................................................................... 28
1.2.1.Sınır Kavramının Uluslararası İlişkilerde Gelişimi ...................................... 28
1.2.2.Küreselleşmenin Devlet Sınırları Üzerindeki Etkisi ve Jeopolitik
Yansıması ..................................................................................................... 33
2. Küreselleşme Tartışmaları Işığı Altında Yeni Jeopolitik Yöntem: Eleştirel Jeopolitik 35
2.1.Eleştirel Jeopolitiğin Gelişimi ve Temel Yaklaşımları ......................................... 36
I
2.2.Eleştirel Jeopolitiğin Devlet ve Sınır Kavramlarına Yaklaşımı ............................ 37
2.3.Eleştirel Jeopolitiğin Toplum ve Kimlik Kavramlarına Yaklaşımı ...................... 41
2.4.Değişen Jeopolitik Yaklaşımlarda Öne Çıkan Kavram: Coğrafi Önem Algısı ..... 44
3. Yeni Jeopolitik Kavramsallaştırmaların Merkezinde Karadeniz Coğrafyası ................ 46
3.1.Karadeniz’in Kültürel ve Sosyal Yapısında Jeopolitikanın Etkisi ........................ 47
3.2. Coğrafi Tanımlamada Algı Faktörü ..................................................................... 49
3.3.Karadeniz’de Havza-Bölge Tartışması ................................................................. 51
3.3.1. Bir Bölge Olarak Karadeniz .................................................................. 51
3.3.2. Havza Olarak Karadeniz ....................................................................... 58
3.3. Coğrafi Önemin Yaratılması ................................................................................ 62
3.3.1. Karadeniz’in Jeopolitik Öneminin Ortaya Çıkışı ........................................ 64
3.3.2. Karadeniz’de İlk Dönem Örgütlenme Çabası ............................................. 67
3.2.2.1.Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİ) ...................................... 68
3.2.2.2. Demokrasi ve Ekonomik Gelişme Örgütü(GUAM) .......................... 71

II. BÖLÜM
KARADENİZ JEOPOLİTİĞİNİN YENİ KAVRAMLARLA ŞEKİLLENDİRİLMESİ

1. Karadeniz’de Enerjinin Jeopolitiği ................................................................................ 76
1.1. Karadeniz’de Enerji Güvenliği ............................................................................. 78
1.2. Bölge Aktörlerinin Enerji Jeopolitiğine Yaklaşımı: Karadeniz’de Enerji
Jeopolitiği ............................................................................................................ 81
1.2.1. Avrupa Birliği için Karadeniz’in Enerji Jeopolitiği .................................... 83
1.2.2. ABD Politikalarında Karadeniz’in Enerji Jeopolitiği ................................. 89
1.2.2.1. ABD-Rusya İlişkilerinin Enerji Jeopolitiğine Yansıması .................. 90
II
1.2.2.2. ABD’nin 2000’lerde Enerji-Jeopolitik Söylemi ................................ 93
1.2.3. Rusya’nın Karadeniz Politikasında Enerji Jeopolitiği ................................ 96
2. Güvenliğin Jeopolitik Yansımaları .............................................................................. 100
2.1. Karadeniz Jeopolitiğinin Güvenlikleşmesi…………………………………….103
2.2. Karadeniz Jeopolitiğinde Askeri Unsurlar ......................................................... 105
3. Karadeniz’in Toplumsal Dinamiği: Göç Olgusunun Jeopolitik Yansımaları ............. 108
3.1.AB’nin Karadeniz Jeopolitikasında Göç Unsuru ve Küresel Yaklaşım
Politikası……………………………………………………………………….112
3.2.Karadeniz Coğrafyasında Bölge İçi Göç ............................................................. 115
4. Çevrenin Jeopolitiği: Çevre Güvenliğinin Yeni Jeopolitik Yaklaşımlara Etkisi ve
Karadeniz’in Çevre Jeopolitiği .................................................................................. 118
4.1.Karadeniz’in Bölgeselleşmesinde Çevre Sorunlarının Etkisi ............................. 119
4.2. Çevresel Güvenlik Kavramı ve Karadeniz ......................................................... 122
4.3.Karadeniz Kirliliği Konusunun Jeopolitik Yansımaları ...................................... 124

III. BÖLÜM
KIYIDAŞ ÜLKELERİN KARADENİZ JEOPOLİTİKALARI

1. Rusya Federasyonu’nun Dış Politikasında Karadeniz Söylemi .................................. 128
1.1. Rusya’nın “Sıcak Deniz” Algısı ve Boğazlarla İlişkisi ...................................... 128
1.2.Yakın Çevre Politikası İçerisinde Karadeniz ...................................................... 130
1.3.Avrasyacılık Söyleminin Rus Dış Politikasına Etkisi ve Karadeniz ................... 131
1.4.2000’lerde Rusya’nın Dış Politikasında Karadeniz Algısı ................................. 134
2. Türkiye’nin Dış Politikasında Karadeniz Söylemi ...................................................... 138
2.1. Türkiye’nin Jeopolitik Algısı ............................................................................. 138
III
2.2. Boğazların Türkiye’nin Karadeniz Politikasına Etkisi ....................................... 139
2.3. Türk Dış Politikasında Bölgeselcilik Söylemi ................................................... 143
2.4. Türkiye’nin Karadeniz’de Güvenlik Söylemi .................................................... 145
2.5. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun Jeopolitik Söylemi .............................. 149
3. AB Üyesi Olarak Romanya ve Bulgaristan’ın Karadeniz Jeopolitikaları ................... 154
3.1.Romanya ve Bulgaristan’ın Karadeniz Güvenliği Politikaları ............................ 156
3.2.AB’nin Sınırlarının Karadeniz Jeopolitik Görselleştirmesine Etkisi .................. 159
4. Ukrayna’nın Jeopolitikasında Karadeniz ................................................................... 163
4.1. Ukrayna’nın Coğrafi Konumunun Etkisi ........................................................... 163
4.2.Ukrayna’nın Karadeniz Jeopolitikasına Verdiği Önem ...................................... 165
4.3. Rusya-Ukrayna İlişkilerinde Karadeniz ............................................................. 169
4.4.Ukrayna’nın Sınır Sorunlarının Karadeniz Politikasına Etkisi ........................... 172
4.5.Kırım’ın Karadeniz Jeopolitiğinde Yeri .............................................................. 174
5. Gürcistan’ın Karadeniz Jeopolitikası .......................................................................... 178
5.1. Gül Devrimi Sonrasında Gürcistan’ın Dış Politika Söyleminde Karadeniz ...... 180
5.2. 2008 Savaşının Karadeniz ve Gürcistan Jeopolitiğine Etkileri .......................... 183

SONUÇ ................................................................................................................................. 189
KAYNAKÇA ..................................................................................................................... ..201
ÖZET………………………………………………………………………………………250

IV
KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü
BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu
Bkz : Bakınız
BLACKSEAFOR : Karadeniz Donanama İşbirliği Görev Grubu
BLACKSEAHARMONY : Karadeniz Uyum Harekatı
BM : Birleşmiş Milletler
BTC : Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı
Der. : Derleyen
Ed. : Editor
GUAM : Demokrasi ve Ekonomik Gelişme Örgütü
Ibid. : Aynı Yerde
IOM : International Organizationfor Migration
KEİ : Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü
NATO : North Atlantic Treaty Organization
NEPG : Kuzey Avrupa Gaz Boru Hattı
No : Number
OECD : Organisationfor Economic Cooperationand Development
Op. cit. : Yukarıda Değinilen Çalışma
RF : Rusya Federasyonu
s. : Sayfa
S. : Sayı
ss. : Sayfalar
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
Vol. : Volume

V
GİRİŞ

Uluslararası ilişkilerde “1990 sonrası” birçok alanda değişimin başladığı
yılları işaret eden bir zamansal tanımlamadır. “1990 sonrası” uluslararası sistemdeki
iki kutupluluğun ortadan kalkmasını belirtmesinin ötesinde aslında 1980’lerden beri
süregelen küresel değişim hareketlerinin somutlaştığı yıllar olması açısından da öne
çıkmaktadır. 1990 sonrası ile belirtilen bu süreçte uluslararası ilişkilerde kullanılan
birçok kavram değişime uğramıştır. Bu değişime uğrayan kavramlardan biri de
jeopolitiktir.
Jeopolitik, uluslararası politikanın en popüler kavramlarından biri olarak
realist görüş açısından sabit kabul edilen veriler olan toprak, devlet sınırları, nüfus
gibi öğeler üzerine inşa edilen bir kavram olagelmiştir. Bununla birlikte jeopolitiğin
bu şekilde kullanımı, küreselleşmeyle birlikte yetersiz kalmaya başlamıştır.
Jeopolitik, tarih boyunca kullanımındaki farklılıklara rağmen genel anlamda coğrafya
ve politika arasındaki ilişkiye dair çalışmaların etiketi olmuştur.1 Söz konusu bu
etiketlemede jeopolitik, coğrafyanın bir adım önüne geçmiş ve siyasi erk sahipleri
tarafından politika oluşturmada etmenlerden biri olarak değil, bir araç olarak
kullanılmaya başlanmıştır.2 Jeopolitiği bu şekilde anlamak, üzerinde yaşadığımız
coğrafya ile politikanın ilişkisinde fiziki etmenler dışında bir yönlendirme olduğuna
işaret eder.

1 Oyvind Osterud, “The Uses and Abuses of Geopolitics,” Journal of Peace Search, Vol.25, No.2,
1988, s.191.
2 Jeopolitiğin kullanım şekilleri farklılaşmakla birlikte ilk kullanımı ile zaman içinde siyasi karar
alıcılar tarafından strateji aracı olarak kullanılmaya başlaması, Soğuk Savaş dönemi pratiklerinden
biridir. Bkz. Gearóid Ó Tuathail, “Problematizing Geopolitics: Survey, Statesmanship and Strategy,”
Transactions of the Institute of British Geographers, New Series, Vol. 19, No. 3, 1994, ss. 259-272.
1