Klasik Edebiyat Menşei İrani Gelenek Saray İşret Meclisleri ve Musahib Şairler

34 Pages·05.306 MB·Turkish

by  Halil İnalcık

Klasik edebiyat mengei:
irani gelenek, saray igret meclisleri
ve musahib gdirler
Hattl, inala,k
Klasik edebiyat "6ddb"ln mengei: irani gelenek
Xlll.-XlV. yy. Germiyanh musAhib qAirlerin didaltik rnesnevi-
Ieri ve iqret meclisi gelenegini anlamak iqin, gozlerimizi ilk Is-
lAm kulttrrlegme (acculturation) siirecine qevirmek gerekir. IslArn
hilafeti iqind.e Arap egemenligine karykad,tm (isiAm 6ncesi) iran gele-
ne$ini temsil eden guqlii bir hareket, $u'ubt1ye ile ortaya qrktr. IX' yrzyrlda
A-bbAsi hilafetinin merkeziyetqi. idaresi gevEeyince, ilkin Dogu-iran'da (Ho-
rasan ve Tansoxiana'da) ve Hazar Denizi sahil bolgesinde kadim ilan geiene-
gini izleyen yerli hanedanlar, SAmAniler (874-999) Buveyhiler (932-ro4,B)'
Gazneviler (977-rr83) yrrkseldi. Samani hanedanr kendisini, is-
bir
lAm oncesi iran gahlal, SAsAnilere ba$hyordu;' Gazneviler, 'C.Il. Bosu'orth. Thc
Turk hanedanr (kurucusu Sebiik-Tekin) olmakla beraber, devlet !':I:;!::n';',1?,:lJi,l""''
be-
idaresi ve kiilttir bakrmrndan kadim iran gelene$ini kur.wetle Lh,storr and Cilturt,
nimsedi. Devlet himayesinde iran kultrirrinu bu,*k bir destanda, k',l\i.lfi:Hi;]:.li
$ahnd,me'de canlandrran Firdevsi, eserini Gaznevi Sultanr Mah- An':Lentlrort' ltlu.chrrr
mud htmayesinde yazdr. ilk kez eski iran hiikUmdarlarrnrn Sehin- 'qB+'
qoh unvanrnr kullanan Buveyhiler ise, kadim iran geleneklerini
canlandrrmakta en bilinqli hanedan oldu.
Bir TUrk hanedanr tarafindan kurulan Bfiyuk Selquklu impalatorlugu
(ro4o-rr57), tim kadim iran topraklarrnr kapsryordu ve eski iran kiiltiiriiniin
canlanmasrnda belki hepsinden ileri gitti. Ttirk hanedanlan idaresinde ka-
dim iran kiilttrrti'niin guqlti biqirnde canlanmast olgusunu anlamak guq de$il-
dir, zira Ba$dat halifelerine karqr btirokrasi, daima iranh kuttab elinde idl-
iranl burokratlann devlet idaresinde baqta olmalan, daha AbbAsi HilAfetinin
kurulmasryla birlikte ortaya qrkmrg bulunuyordu. Vezir ailesinden ilkBerme-
/rtler baElangrqta Musltiman dahi de$i1lerdi; onlarrn zatnanrnda bir Iranlr
-1.21
REonuqtElrel.od 'YCpgaeehrd s.a ihanPa deItre laKlran)et,L, g ca"LaAno ,dnIP ad(aebrua"dl,,,. kdideiit.ni?p q ARebfvibziArbielsehi r dibyo.len De kamadiodnyidmae ( iiirbbannn MMgueuklekanafeffaf$a'i)'n, i( i7ss2liA3.ir-md7ugi r9iel)in mp belehirrie ybvaii inrdornikldirnaa-,t aIdil etErnnt idMralea rilidi kiii.,n inKli,iud a lttguikrr , (m *l lre.a*rkkr ieg.ize.il,e "Kn efqt f"$a.i,a, bHm.i urtase irkieliedn nyeai iInm rga rkey doUersndlt urEb. iuAirnlle -mAri ehKntaEufela'r' nio Kkqturaf lruaanp)'l uaR tiieclgamlr ---
So3du'e?r bd7dke4a(.lf6 r,bi 9Nid"nL8. ,e .95 Q I3v)rI,ea6ts zn,ut4 ta $rni3acna, rtabm -EA,4u s,bI4 lkb, rr 4taryy4A9s;564t 7rda9oo3D.ep.;-.. eneIo.ds neAeed sbrhaloielnyakra ihkbtyarial-.e g ev Artimbiirckuasuy rpitazr a vzgenereslria lkdegrii ;ne.i rleczeak.hn nli.eed -kPraH,ie reiy"lnlaa abtdzt 'raaagyb Eeag" rl edndgrndceeeat,nk3gket iiibnlll euoai,rnyd vclirees eca l,ayel tmt< rinqki zudsk eaettil qkillib ktktakliea$rt i trlemcqtigaesirohrv zrriq izedeb'sievnii-:-r sazqItEiiArldpkei, rldaivin eeA t qrebE.imuIailrr .isaHNePirli uicenErvddeaeaeitrry s levi"'ieitqz a y#oi 'rnJ*l*ru";on;n "drl iaakeg KKrirt iagt'vnryetfmiaa .E ,nOqdayrr,a a!yi1dpner io'ben 'Bgi^irteu ruim ,;myy;eueysnz"boyd irsua ld tyhaabamr uzlkE r naoumklrra erarmEvailiia,kli er brdyrrudehe e riteqlanenre Ez Vszrinraaa' ryltKiiafda hn bn"bralnbr'm m iYrunrasyE---
aD RlneBsok"6ef"T ,itnIntarhhcG geehasaa e d'ATBminhkhde dhreklia)or "im tybAtvah;eee "dbYe," dar ,oan 4Cbifrdn E4"soW,a ohI nE ,;a40 ic natb3eb.eerEk9pklry-..,..t InllrH6eeeatmtrlisleiki i,itr'( l-rilyit aalmieiwmqmtdideanalyneryrAne,ar )eikz i, dk lrtiaaa"l aaaprrnzdetsar aacnelrabid d.ar"saed ri b"ansAeinre-fsde ea(vagkretbiarlt ei"ladma ryli kimsydtiee-ar enrlzi ar$lraaelttdiirnsim rre'i.udq rs claieenbanrla h, )d g viblzegeau'veyne lalgea e rgrtnqea 6 tssdakrikaey ti aiy,tlE etseitmile iimrratv ei iv,teli de. rti ezitidvnie,ma aqrfiyavan e,rizd ast3ie----. ykvgzlaohdur n,a'bribrddm iKara.hrunuhiky g.gDgtyAeeeaac l -ehihmqqnaa iig,iq brSi9Eieinorid9k denietie rlaka(t ,b s ibrbgevii'annr,iL,rrg alatee)pe ln r-tmjUMiv,(ftrsaeuiali'e-dlt wtaneeftz ddbibzveri ieyryrs. a ykimSvtAeroryuotinrl)srdfir tllaakmie,li yazaaoaneldneq dnutAriegn krsa titinairp i.sosl HelhlvOaq.hir.rbaIatleVuimk.nrH. inlaayri.n, lcyerzrrzal emiky lrlaeaErl.lfynydieiadrtuai in bzbddhaayiareEmrny liadageEtraaad ' rstiaSamtpn0r r---
CIsolParu9eRmr tr9eo,stsZsciaaate nn,nH , t ) ohPAiCfIaatoILhslIe,ot s ctei(r,Tarrcyo9gha"toel.5l c ,HoiA Sso)mCrt;una U,de bMPitsionct., kenirrttaEiilknt ib,hi rik,lge iHiigmltmiunleret lrnivi neivn ei b kh(eaaacpctetscarau ilrkelt.l ura Brsaauilkt aikYonunurrn)na dalolaanr tr'aMa, k uk kqsaalyiduznamgariga leirnn rleib.:ar a rnkv) ermSe gagrednitredrq naebenkilr ,: AatiArrrr.ras acpBpru-;, fTdriigaay6nne .n tireg,lnec.trerinlrrer r,ebihitbi"er i dltEiey,eezoknariohiuniszdirt eiiil(, cR ttaseasambvrhiia'rao yq)ee.ld urqrkinl i"remr. m"Mafi,dsi sdtqitiki ikqsd au"yinrodhyr.oau, ygmvrl ueuu k'sn _HAuvtikemcicr aidi l'geI I"e d' alyiurqu.nkz$yy'a arilrb aak rpaka,yaahrdrtialmtarrk n gInes ---
Lr,t er ature, ed. J.W.Wrtght qa ile bu konularr iqeren, sonralarr Turk qairlerinin defalarca ra,ili'd'eaqrkqaifadeed'ilirki,burad.adogrudandogruyaisretmecl,Lsleriqewe-
and,E.K.Rouson New
ALl.siaLtleanurdmtaf Hitt,Y-hu SseoerSae.. rHcr kSv rMheaee,9 iranmnaCe-rdvlsryUm4 se iLP,roenan i, tlnfl ,)My.e rMd,-9 "e" i,San9dnE 1oil7o (,i9recSyb;to7iv aueuAss9ayt,foyl-...i binTgIedeeetuuagmknr mrkaleeeeqellkccr e e,dria ym a?skegv)rrrc rnrnqAianr ernebrhf nriavleg,ed gi $rkaervdiin ttevmiiidksk efaell yaaevk aamhrie il e i e yidKddre$aaeaitinvt lfniirkiimlnnaaulnei s rvkre gagetalili .tl iiatatbtDa mmnadbinnekga,k rnrqema tlaelabqer' ,yr inrtlkdikrddnq aiiaelayredndm oirh emk.te iblir uDkkiai tgartbinaimhuri na.r k d d 'dad3Eaikay)irmlk n nlBeavae u teakvet ekhik ryrr edutacigreklun te$sdtmllaieeeornre-k--; tmbrid'ri1anlere$ 1 nAIrv:aViar nra"a;ri #hnpliirg d aiBs:, n ealb3n dr.ag erYryedvat liieHz' gtignd'r^.ee:e 'fttl$be f' ium nlv e,eeve $aqceg dlitiaivskrirdielianese pdirH i',y eiii.bzlc qeareat hkhrz iianlli'iedjmgd.''q kenq+i y*sidygi;tq nue arek t*m l ebe aarmi ir*zt va i'aq :esi,qa rlt mkritiktio z uEi kldesdea riiinl'i ri nldrrehdta lrea d$erer'hbne dae vsluFtcao arlerzeurdeds rdrqekirqeane' n k .Ek bi, e Amiibrllrie emaugm vpeari rllhlqebee ria--r--i
s" |. E. Benchelkh, PoEttque
ara"bIGlcr,a smPaaryir1iasyn arJ9",7a 5rfl 3voe.lmuanrgea$tmsuarrrinna dp(daC e ve vembe t u ahS haeuradaltmeambnm i suSgarebF lereh)tn.rm .e Bikq$u,a nirhqauakbnmiallae rb rly biyrieg emrm aaaebdd,e drryKe le uaksr 'aakanitn arA'dlrada.aegktbeteau lmhuyiryiiikqam trig ar.tkd5in rESarahnhldaaar- mIpi itHkeeoqi nlqhltaa_urhi rrqhoarinllraiknv"nedrE, e Gdm ogreueekolvi qrimnsti ia;,a arbmasir,ye ekr),vrtbskeimirsi girl ,,ral sesltmetr-nqr"d ktaslitn,r" rluAef 'rrge aiiriplriiq nnvade , e eeFtdidakeurdsbragima wz aadendkvdrkgE,tbea lrrikateeufkrrrnaiarat'lul agri'nit trqi e(tqeNisti---
sibIrle9kielrc 9lieyni)str. i iizsn SyEa ariArlqrariankry yail'l aA aark drlienail idmdgbaak.lZ rei iargqhiylykakdaial izrpna.iSdtlker"erlm :e lEaAdlenrirrrl ai ier pr.siy vkagaiBp iyiudrrel irrnvtrni adnevdeiek t d T aEoeagaI bakrya,era upmrzi k ainAgunairsilalkiikrlplidAe -vdiir reaeo( p"rngl f (i,ig"krrHaA iiglmaitertmlilrere"irrn,."i in,enj Aigintirin, ,4 gW)Hb.i eiiiHrrcnl seratetelnritimcf'neikn--,- znkkIAavaizrIdmEumi,rma ii, lo,n kln,kuitnemtri lamuqtrE,rarIk-rkk,a aimmrihzm]iee rvaaers e snga rdenak,rvbau ibilaltleadtstrin yrtid)eyt.r' lB .aa ientGr"n}re"li a:tknr-naes' 'lpm dcLs"aerhahd cmni"za,d,lit hka.yOiia',' ,ib) ,hn,Aaibyn*rac.tilrgrp"l e gIigEise*ettta*ilierrmg"ein"ol en erkere$ui nsnclteiil a irborihrliliea'urii -rznrAys ,aar ga 'ze.pocdl elsrrhn luupaenemr$u'. naabte'u "cahiuiona"'
tdoek rbairtqiko kk i.Filatirisr qgae kleenliemgein dkeu,l labmellimrtrilqe no lcmeanstril mkaeyndlaik d ek$uerar.l laBrur g(aiirrliestrodcer aicray nc ualrtius-- nyael narkzr aisraian md,ai.th,l,*;i;A;;rcarpt rdr,ral "rt. "d<tr''bii'-yru"tr >je-l6e'pneelgiartn'yt-eu #;' ^il;k;b u- fiXir;##/2ve re5'1/3;
re,$ acorauprtteasny ,s dgzoeodde bnr egeiidr intagr,z gr,e (nkehraosmitryr,y ydais) cbreu tiEodni)r leornleem olreta yzaik rqerdkmilirr.qtrr. Daha ymuakn idsaIA Hmin..ht'i iImraannvi.esYt,,uidniar.n rxg.e yleunzep$ranai ekasdlr.ilme riGnrde:k {foel-sge"fet" "v e edebiyatrndanya-
tsHii ki(cih reeekdt'ooinlnu i islakimnyrt)ilzr rgy)r.e hlBinqudt ia a( kXqrmIiVirrd.n1e y tb.e umA ntsaairlzdc oiysteiu r'Hsleuagsntsdi.A anH iiqbcar. ezSt'd amab ietig,c kHlitsyirlleaer iszneadvraeky uHrn sircanif zae 6mtkdiues--i pkarlia labnndirqa e d.vzdienrilelleimkrlodeze e Xoleldiknd]o,.bep lheiostente'rrtnaik tvtuet.r.Ohu.e ;t4 oSdnoah?hf l-az3 eg!r5einl?iEdi,me GCiqyr oebpkaitree dao'rEr'aial'sem1r ia,edsnran hlo agnSeeomtinrlidl aik'_ aByu-
./23
222 HaItI Inalctle Klasik edebiyat men5ei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler HaltllnalclkKlasikedeoiyatmengei:lranigelenek/sarayigretmec|is|erivemusahibgair|er
'91
I
I
rwIx"r usKrt,er rrna,,tudather,ar .lD ,,va o#ns aX*letftnfraio:pnlh *che Xnaekn ospahyorlnm' adl'etavldertr .i?d airraensi ivmep kaurarutomllulagnu niiuze rtiansdvei r taevdseinye bleurd ees ebrdue- dra,ellmaArr, mkea pgsibari .e Pseehrlleerv,i pboun y od,l d(aan de,$ainti)m liit earmatai.qirltai r.v eZ a$erihf,n acrennet tl,, mKaebnu sonlmamake , islsteky'eenn-
t9T5- lunmaktadrr. CAhiz, Basra'dan sonra Ba$dat'ta geliEenytiksek fikir seqkin kigi, bu kurallara uymak zorundadrr. insan, yaqamrnda, yemede iqme-
P_a.t rlmuozneBy,nbankl d'$Deoe rvsrloeurte ro vteoo loSrta on{o1:',. hMaar emkfeintl'eurniy plea tr(ocinzaejlrlriiurl eO Mzeulli'ktalez ktlady da e;Ltmlter.li yGiz". eBnuii "fhikuimrlai nHisatilkif,e' dmea, mcianhsderl ri)l.i EBkiud ey rkitsideakl dveans raflyanr,l mhaUmktaimhddrarr la(drruny gvue v rei ciqdgliund biileenriinmes etumtseaski goel--
uenerne' A'.liara zoo3, 32. edebi gelenek, ozellikle burokratlar arasrnda sarafa iligki iginde rekli vasrflardrr. Osman-h qu'arA tezkirelerinde, R0m (Anadolu) "zurefAsr"
f:]11:'_'itr (Ibn Kutayba). cahiz'in sarayda ned,im orarak faa,liyeti (zariflert) bu kurallarr benimsemig, ince ruhlu, edeb ktilttiriinii benimsemiq
"." ,,t*glriiz,;eiliq1tirr",z?arXif"lvfe; 't'rsadrr. 0, sonraki yrizyrliarda gOrdiigfimUz musd,hibler gibi bir centilmen kigiler anlamrnda krrllanrlmrgtrr. Uzun zaman iqinde Kabusn1'me,
bagarrir sairledri y"ez uarnerfalr_r"' rminucaell ikme,n gaetErtintli" ksoonruulalardna s obriru ldagrare ctieciv aidpil.a nQdorgru. rCisiahliezs,i ,s hodnmraillaer-r G$ esrimirdiyiiarennh mveu skAuhraibll aqnA i6rl$erreinte ne seesrleerrlie vrde irM.usta{a Ali'oin Kava'Ld'ibu gelene-
musahiblerin hiiLkimdarlarr e$tmek iqin ele aldrkla', devlet ida_ islAm'da eskllerdenAbfi ishak (ti. 236185o) adall' (edeb) on kategoriye ayr-
resi (nasihatnAmeler), edebiyat ve Eiir ve Mofi haratu,l-Cawart wa,l_Gilmd,n, da_ 1r: frihrdni dedl$i iiq kategori, ut qalma, satranq oynama ve silah kullanmadan
ki gibi aqrk saqrk konular uzerinde risaleler yazdt. Cahiz'in ansiklopedik-di- ibarettir..4 nuSrevd,ni, bilgiler; trp, hendese ve siivarihgi kapsar. Arap gelene$'
$deaykhtiik' Ayhomnteedmi ig, riurabnu'nduan Stea'mdis, ilA etttatirg,' i Nedireab-i ig, eAlernrae$deo luka'ddaa rD iezhlehneenbi,i li$re.yho$lu, kSaii,dr,. iSmec eirrea (nsio yh-iksoApy eblielgr is(ai)E kve m taenshn ebviligieilrel)r inAdraepnq aibyaa rqeettvirr.i lmisliAqm, m de6cnleismleirnddee,
Ke-ykAv0s'unKablsnd,me'sind.en cince Vaqqd.r. (",i. 325/936) aynr konularr konyagafi,yani qalgr qalma, qarkr siiyleme ve Eiir okuma, zarifli$ln
(centilmene
6zgii giyim kugam yeme iqme, protokol, zer:dfetkurallarr) ige- ayrrlmaz bir gdsterisi olarak siire gelmiEtir.'" Bunlar, iEret mec- '" "Adab",434'
ren risalesi rin kazandr. Artrk bu vadide yazrlan eserler, duz yazroldugu grbi lislerinde qalgryla okunan qiirlerde, manzfim mesnevilerde dile " ibid'
manzim da yazrhyordu. Bu donemde yine srrf edebiyata ajt ansiklopedik getirilmiqtir. IX. ynzyia ait bu tanrmlama, XIV-XV. yuzyrllarda ,,I13"..--"
eserleryazrldr (ibn Mu'tazz'tnKi,td,bu'IAddb't, Eiirlere-sand,yi'-i pi'ri 6$reten geyhoglu Mustafa, Ahmedi ve Ahmed -i Da'i'nin edebi faaliyetle- ffi:'$il:f*[tllTi",
eserler, b! qeEit ansiklopedik eserler arasrndadr.). (Gerqei anlamda klasik rinin, ne iqerdi$ini ve ne maksatla yaprldr$rnr, bir kelime ile toplubireser,Do$an
qoritiar qoalm$ aiski aiqniin d Fiinuyzoals ir'n dsaan bd'ur' t'q-ie, gSitL 'rkLl tuazpulna rulaz ayder tyigae tne telubkbsue' ekt tki$tiilntii irv usraghuiblai rs).r -B hainsglAi mge olenncee$sei Sbaesgahn io lmdeunkqlaendnern agqelerkn"l aiirq'l ti gelenek, yani ;arap, lo:z;l.etmjn' Kryavararmala:r vienkilap
tnetmh,s izl uertemfae'yirrt,e bidaig.eh ciba nq dKiurlteary,b as a(r0a.y z vZe6 /bgugr9o)k Ararsaipy_ei smlaemn saupia bmmiinnE is oknu fctairb_ bmuuls elkdi ivlme iSgiL, r,A iEnraedt omlue Scleislqinuiknl uollamna, zTsati rokl mbaezy lbiki rv ge esrael$ta noalatlraarkr nkdaa- '+ bk. "Adab"' 443'
nek kuruclsudur, Ibn Kutay?r'1ll sonra yiizyrllar bo)'unca bu ansiklopedik bu Eekliyle siiriip gelmiqtir. Ancak, bazm (benn) edebiyatrnda, si'ffi,nd'me, i'Sret-
edebiyat, ilavelerle btiytiyecek, dallanrp budaklanacal,tr. yeni donemde pat- name ve yer yer igret meclisi sahnelerini tasvir eden islcendername, CemSid u
r(ibmi-ioronkyraalt lhaur kviiem ndeadrrimn lever) sabrua yg yibaig aamnsrinkrlno paerdziuk veb iglgeirleekril,e rminaen zufyimar aakq,k hmuettsa-b tHeuvrhSidid,,, gteimbic imd,,e tsanhernviidle rvde em kiinodn,ucd, ,ti sillAe mnai 'tb-Lir Nqeerbqeevvie'i iaqsilna eih amhanml erqtm, eEmAiiEr evne beasqetrai
drrier'v iBleur ivnaddeid (ee ny aqzarrlparnc re dsernrlee$rei Nkoizz6mmoi'gnrtanf-iH, aamstsreo,nsoiijm siu-namstaroyrlo yjie, $lfeayl,e ctrepk,i ezro_- tr au vnb ei itslettbin itliirrkm ikqatzira.n d)fr,. g. Irl zy)ennl id adnd niteibm adr.ee n, iir salanmi gdeiinleynaes krn idle a , iTsliA.irmk haarnaes drnadnala nb i-r
oloji gibi konular eklenmiq, srrf mesleki ansiklopedileryanrnda ttimtiyle e$- "dengelenme" ve uzlagmanln gerqekleEti$ ve $u ubtyye dlnemindeki qatrEma-
lence hayatrna ait kapsamh eserler meydana getirilmigtir. Aynr zamanda nrn geride kaldrp ileri stirtilmi.iEtlir." Tiirk sultanlan, bir yandan val<rflarla
kadim iran'da' Hint literatiiriinden erottloii iizerine qevrilen eserler islam medreseler inqa ederek ulemayr kuwetle destekledikleri gibi, 6bur yandan sfifi
e d eb iyatrna geqmiEti r (B Ahnameler) . zaviyelerine valaflar yaplyor, fakat saraylarrnda hasbahge iqret meclislerinde
isldmi d,d,d,bmkaynagr d,yin (daha sonrafarhang) terimtyle ifade edilen ka- musAhibleriyle (nedim) bozulmamrg irani gelene$ni siirdiirtiyorlardr. KtiltUr-
dim iran gelene$ni, brglrcu Firdevsi'n1n $d,hnamo,srnda ($ehnd,me) tespit de bu ortak-yagarhk (symbiosis), daha hildfet doneminde kesin blqimde yerleq -
edilrniq buluyoruz. Adab, "driEi.ince. sdz ve davranrEta zerafet" diye tanrmlanrr. miq bulunuyordu.'3 IX.-XIII. ytiqnilarda islAm dtinyasrnda iranhve Tiirkhane-
Buna eriEmek igln belli kurallan ogrenmek ve yaEama uygulamak gerekir. Bu dan-lar yiikselince , ddilb eserlerinin konusunda yeni geliqmeler gortildU' Hii-
krrallarrn genel olqiisti de "itidarJir", orta*yotarr. centirmen (civanmerd) kiimdarlar ve zurefa igin saray iqret meclisleri AdAbr iizerinde eserler yaa)maya
etigi' fdhn ama'de, itidal' baqkalarrnr incitecek s6zlerden kaqrnma, c6mertlik, bagladr.'a Bu eserlerde kadim iran gelene$ gttikqe daha geniE biryer ahyordu'
bagrE yapmak ve ba$rq yaptr$rnda karqr tarafrn duyguiannr incitmeme gibi ku- Germiyan ve Osmanh uc ki.ilttrrtiniin genig devlet ve toplum aniayrqr, dt'n i"t devlet
a))L.n1 HaltI Inalu,lt Klasik edebiyat mengei: lrani gerenek, saray igret mecrisreri ve musahib sairrer HaLi.I inalc,,hKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib Sdirler 225
deyiminde ifadesini bulmuqtur. Dini alanda medrese, strfi zaviyeieri biryanda, bedl've beyan)'s etkisiyle gergeklegen "giir sanatlart" ("sanayi-i 's Edebi Sanatlar ve
huttab (biirokrasi), igo$ianlan, nedimler ve hds bahge e$ienceleriyle saray-r, Ei' riyye " ) kurallanna tAb idir. Firdevsi' n in $ehnamesi, NizAmi' nin rchrke, t$odrilkr uieq iPno tbrko.n .H 3. 6I n- a4lo.
hum6,y0,n blr yanda, bir Eemsiye altrnda "pAdiEAh-i 'AlempenAh" rn kaprsrnda Hamse'si, Selmdn-i SAvecive Attar'rn eserleri, AbbAsi Hilafet dtl- '6 $ehnarne'nin gahane bir
birleqiyordu. Osmanh pAdiqdhlarrnrn, a)mr zamanda el iisttrnde tuttuklan ule- neminden sonra aynr gelenegin, iranh ve Ti.irk hanedan-larrn Sa- qevirisini, Dogu dilleri
madan hocalan, irani gelene$ temsil eden rnusrihtb-nedtmleri, ve stfi qeyhleri ray qevrelerinde geliEen Eaheserleri temsil eder; bu edebiyatta is- iLisutgaadl r hroachammreztali Nbeocrqaltuiyrz'
vardr. Yukarrda dzetledi$miz gozlemler, qok sonralan XVI. yuzyrl Turk-Os- lAm-dncesi "kadim" iran tipleri ve gelene$i (fehnrirne kahra- $ehndme, I - IV, Istan-bul
gmidainr,h Atodpalubm\ttuim ig igne dneiE dlioggiyrlued tuerm. sLiAl emdie'in,I ebturyi'uifk inbduer o, kzraarti f,M kutisltttarfralu A, ki ibeasre rklei-- bmealinrglainrdr,ir .i sSkaeranyd iEerre, t Cmeemcligsilde,r i Hveu osrraedva, bBeenihmrsAemnm) ikEu wdie.intlyea 3"r$g8e3gh.4 nA, A.z.T mASet-e'2ng7i,n9 , Y3azzar h-3q3o,
rindezurefd,'yr dzel e$timive seqkin etikve dawanrElarryla srradan halklan ayr- goruEti ve etik, tamamiyle kadim iran gelene$ine ba$lantrhdrr' Tarihi ve Firdevsi'nin
Sultan Mahmud'a Yazdrgr
nr, halka ktilttirsiiz biryrgrn olarakyrkardan bakar. Hicviye Meselesi
Zuref6, arasrnda, Pehlevi, Grekqe ve Hintqeden qevrilenytizlerce hikAyeler- r. $ehnime (rooo?) H('9ak5l4rn)d,ra5"9 "- rB7e8IIe.t en, Xl/lll
bmeettsen eovldiluegr urneuva sq6tay liedri;. bXu. nytlaizrydraldna yHeatmmizga eissfearh saanyia br.u B guenElait re szaemrlearninla goorkta rdaa$n- $F di ,rh dn ea vm sa i' s(n93t 4( $?e -h rn od z,moe),) hyaalzkm atqra; sornraddaa e qsAkih Ai rnaen iqerfseat nsealhenrienlie rtoinpi latapsp- ''?8 Iibbiidd..,, 43849o -; 3r9ivoe.yete gdre
kalkmrg, yahut a$rzdan agrza halk hikAyeleri Eeklinde siiriip gelmigtir. Eski vir etmiEtir, Zaferden ddnen Riistem'i $ah Keyhusrev kargrlar, birlik- ($ehname, Onsciz z r - zz)
Turk edebiyatrndaki rnisalleri (Sun4 ve Nevbahd,r) ile bu tarz edebiyatrn, te sarayda ktiqke giderler' " . . . sofralar kuruldu (' . ') Padiqah'rn emrile FMiradhemvsuid, 'uGna zsnaer aSyurnltdaan rbir
iran'da Selquklu huktirndarlann saraylarrnda (Nizami), sonra XIV-XV. 3iz- qarap testileri ve qalgrcrlar geldi, (...) bir hafta kadar, Earap kadehleri igret meclisinde Eiirlerle
ydrallna rqddah Arentaed uollauq'dtra$ rsnur ltgaonr mvee kb-teeyyliez.r inB astatarlanydl,amrren, dDa 6,mniSusmAehnidb,n dg,dmierl egr itbair arizfienl-- emllaecreinradlea,n reu$ lsednydleilyerpr (q..a.)ld Qrlarrl.g" .rGlaivr ,o $nleuy Bvie;e fnid a dqha lkaanhlarra,m Rairisut eqmad'irn- yykaaaznzamqnaamrsarlEk k sevu neld t$aiserhiunnned ,tmarsek'm dyiariirn-i
likle gazi beyler ve qevrelerine hitap eden hamAsi destanlar yanrnda bu po- nnda misafir eden Turan PAdiqahn AfrAsiyAb'rn hzr Munlje, qadrnn- lanmrgtrr.
pirler aqk mesnevileri, rizellikle saray iqret meclislerindeki havaya uygun aqk da iqki ve e$lence meclisi diizenler. Ziyaf.etsofrasrnda peri yiizlii ktile
ve iEret sahneleri igerir. qalgrcrlar icrA-yr ahenk ederken "sert, guqlt, yrllanmrE Earap" igildi. Bu e$lence i.iq
goniiq gece siirdii. Nepniz kutlamalan da iqret meclisleri iqinbirfrrsattrr. Tiimkut-
lamalar ltrks bir gewede, genelde bir has bahqede veya bir koEkte $eQer; ziyafette
Kadim iran gelene!i: "$ehn6me", "Kab0sn6me" ve "Siy6setndme" peri yiizl[ sAldlerin sundugu Earap ve galpcrlar eksik olmaz.'6 $ehnd,me'de, iEret
meclisinin kuruldu$r guzel bahqe tasvirleri bulursunuz,'z PAdiqah, altrn tacryla gtil
Gdrduk ki, islAm dini ve medrese yanrnda kadim iran, Hint ve Grek ktilttir ge- fidanlan altmdakunilantahtrnda oturur, "iistiinde salkrmsalhmmiicevharAt asr-
lenekleri, islAm uygarh$rnda guqlii bir siireklilik gdstermiqtir. Bu gelenek, h duran a$acrn gdvdesi gtimtiEten, dallanyakuttanve altrndandr; yemiqler zeber-
yiiksek ktilttir qevrelerinde, ozellikle saray etrafindakiler arasrnda, ayn ytik- cetten ayva ve tumnq qeklinde idi", (Osmanh iEret meclisinde nahtl'ler). Buhur-
sek bir ktiltiir gelenegi olarak benimsenmekte idi. Bu ia-dini (profane) ktilttrr danlardan misk kokulan yayhyordu. Altrn iqle meli taqlanyla Qin ve Rtrm kemha -
gelene$i, dddb (edeb) terimiyle ifade edilmekte idi. lan grymrg }cipeh sAkiler, ellerinde Earap kadehleriy'e geldiler, kimisi Eeng
Bu ideal yaEam tarzt, ozellikle $ehname kahramanlarrnda ve KeykAvCrs'un qalryor, kimisi od a$acr yaloyordu. Riistem, AfrasiyAb'a karqr Bicen'i kurtarmak
Kabfisnd,me'sinde parlak ifadesini bulmuEtur. $ehnarne'de asil ve olqiilii dav- iqin gtti$ seferden zaferle ddntince, Keyhusrev sarayda biiyiik qen}kyaptl;rb ziya-
ranrE, dli-cenaphk ve ccimertlik; zerAfetin, civanmertli$in temel gdstergesi- fette "koleler, cAriyelerve kupeli qa-lgrcrlann" eqliginde bUtt.rn gece iqip sarhoq ol-
dir. Anadolu mesnevi edebiyatrnda, iran EAirlerinden yaprlan terciimelerde dular. $ahmyalcnlan biiytiklerle iqret meciisi, bazan bir hafta siirerdi ($ehnarn'e,
bu ideal centilmen tipi, Eehzadeler ve beylere aqk mesneviierde uygun krssa- III, 347). Kugkusuz, Hilafet ddnemind.e ve sonraki isl6m devletlerinde, $ehnd,-
larla anlatrlmakta idi. me'de anlatrlan bu igret meclisleri, htikumdann egemenlik sembollen (regali'a)
Halkrn AErk edebiyatr yanrnda, "yiiksek ziimre edebiyatr" (Kciprulii), klasik olaraktemel ozelliHeriyle kaqrmlmaz blqimde devam edip gelmiEtir.
yahut "divdn edebiyatr", iran, Hindistan ve Tiirkiye'de hanedanlarrn ve seq-
kinlerin qevresinde geligmiE btr edebtyatt:l. Kabfisnd"me yazan Keykav0s, in- z. Ka-bCrsnime (roBz)
sanlarr halls ve segki,nler diye iki srnrfa ayrnr. Bu ayrrrmcrhk, Ahmedi'ninlsken- Emir KeykAvfis b. iskender b. KeykAvus'urt +75/LoBz tarihinde kaleme
demd,me'sinde ve Mustafa Al ininMeca\i,.s'inde de vurgulanrr. "ZurefA"nln ed e - aldr$r Kabttsnl,me, centilmenlere davranrq biqimlerini, etiket ve protokolu,
biyati, islam-cincesi Arap ve iran gelene$i ve Yunan edebi teoriieri (rhetorik, 6zellikle nedim ve EAirlerin katrldrgr isret mecltsi idAbrnr anlatan kapsamh en
226 HaItI Inalctk Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler Hal;,I Inalcr.l$ Klasik edebiyat mengei. lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler 227
'e Farsqa orijinal metin S. eski aynntrh eserdir. KeykAv0s kendisi, Gazneli Sultan Mes'ud'a yaAngi ksteavnd lk$aing rYnrulmsuaf zo. lm'Aaqsrrkn ,o laumrsaa Ynu bsaufr i gbrbiri ygAuzrae lA oElrsku onl" .k Bi dsyelvedcei$, nhea idke a$ysripn ,-
I:I'T;e';hYra;nJ. ,H: .[,3:4;o*, :n:x*i.; ne Kdaimbursinka mva,ep, 'me rTEitirrrkiye'de "musAhib"lerin seqtikleri baEhca kay- Iayamaz. Sarhogken cinsel iliEkiden kagrn, kul ve cariyenden birini seqme,
oteki dirqman olur.
g,'-r,'.K, .Re;v.c kLrAemvrruyrs,v ' LrQrounod'burrat,'.s -rn^9ar5m.,' e1' nEAahk'trrnr ; (r134L6 . 8J)-i irz3FJB]Bd)a is$teeyghr oii$zeturi nMe?uos taTfuar,k qGeeyerm qiyeavnir mBieqFti rS. tSilaedymedadnin- Hamam sefasrna gelince, "diinyada ne denli rahatlft varsa yansr hamamdrr".
Lrn;eld* ;Bfe;vr ou(l:uJ S,r:il*efy;m an Bmurqlutrqr,. dUaqhiain 6cniic eq eyveitrei rOsiszm bairn Th UBrekgyie Eqmevirir iSsii ilyeaypmrladrng r( rs4oonzu-cru4nrar) vyaar-- pHcarfltra$daa viek i ragkuknAdsehn$ af azylaar haar molammaah $(rKmabeu.s nE6g,lmene,c eq iegvinir ia rh.ncailct,a ke zkru) l;" Tgiairrkh'cterhn$, ah, aqnagl-i
tay{a iqinde olursa olsun, guzeiligini anlatmaya de$er giizeller q*ar...Turk'un gtl-
oluna" (2. Korkmaz, krnlanndan Hamza Bey emriyle yaprlmrqtrr.2' Dcirdtincii qeviri,
trfanubannarneTercimest, Mercimek Ahmed'in Osmanh Su]taru II. Murad'a sundugu qeviri- ri.intiEiive yiizii, tdzelikve grizeliikle ciiLrnle cinslerden iisttin dunrmdadrr. Tiirk'ten
Arkara r973)' dir. Ahmed ,Kabfi,sname'i II. Murad'rn elinde grirmtiq, Sultan "iqin- guzel qrlcnca qok gtrzel olur, qirkin olunca da qok girkin olur" (r.cilt,zz4).
'',l\'etn mdil.lmeael .OE (zsTkeerrrn)c' amomlnro,sn oK: za'rb uo3s o9-r' Tdeiir kqgoek yyea rgaervhr iElmeyigle, r avme ad gainitliaeqr rlvrra rddergr,il ,a" mbair iFsaiyrsean iddielinn degedvirir,s eb ird ikleez- diYrirrld. rz'Y irllmdriz, ailhmlciAnmin q rskeamrmeareyrs,i yhaiinki ubmir giErki anrem zaakm"a n" oylaacpamkalka ng eor$eke,n omneu ldbiirl"-
(z.cilt, 67). Buna g1re tahvim diizenlenir. "Takvimin dogru olsun ve talih uy-
ginde bulunmug; bunun iizerine N{ercimek Ahmed, eseri yeniden
aqrklamah biqimde qevirmiqtir (835/143r-r43z) (eserin sonralan bir gevirisi de gun gelsin". "Huki'im qrkarmak istersen, yrldrzlar*rnM ahlA, llerinden, tdli'den, td-
Ii' sahibinden, buralardan" haberdar olmahsrn. ferah ve dfet evi hangi
nr7/r7og'de yaprlmrqtrr). Defalarca yaprlan qeviri, beylere, zurefaya geleneksel
ltiksek hiltur AdAbrru rigreten bir kilavuz olmasrndan ileri gelmiq olsa gerektir. burqtur" (R.ab1sn6,me 2.cilt,68); u$rrlu ve ugursuz yrldrzlar, bir burcta birleg-
Kabfi,sname'de, kadim iran gelene$ne gdre insanr yuksek toplum hayatrnda mez (Germiyanh gAirler, bu arada Ahmedi iskendemame'de, bu nedenie da-
mutlu krlacak dawanrg biqimleri anlatrlrr; bununyanrnda bt musAhibin efen- ima yrldrz ve burqlardan sdz ederler).
disine dgretmesi gerekli konular ele ahmr. Eserde tsret mecLi.si, garap igme "$Airlerin terbiyesi"ne gelince, giirde soz 6rfulti olmamah, vezin kafiye tam
AdAbr, Agrklar, cinsel iliqki, hamam, avve o)un, pldrzlar ilmi, qAirlerve qalgrcr- olmah, tecnis, tatbik, miitezdd, mtiteqAbih, miisteAr gibi Eiir sanatlarryla dU-
lar, nedimlj-kve civanmertilkkurallarriizerinde durulur. ilginqtirki, bukonu- zenli olmah; gAir dvecegi kiqinin tabiatrnr, neden hoElanacagrnr bilmeli; baE-
lar, sdhintime, igretname gibi eserlerde 6nem-le ele ahnan konulardrr. igret kasrnrn Eiirinden qalmamah, duyrlmamrg hikAyeler, igitilmemig meseller ez-
meclisl ve $arap iqme iizerinde Kobr2sn d,rne'de verilen Onerileri dzetleyelim, berinde olmah. Mutribli$e gelince, hoq huylu, hoE kokulu, daima tath dilli ol-
mah. "Gerqi qalgrcrlar erkek olur, ama btitiin dawanrElarlnln kadrnca olmasr
lerK, eqyakraApr{ risq'am gedltreen, aksehnnddail eErainraip a ilqammea zd i(nKea bauysknnadmrrev, eII .h Buolkltii,m'i )g.d Krmabefzis; naamrnae gyeanzga-- gerek". Soh-bet meclisinde ezgiler ne hafif ne agrr olmah ki, sohlettekilerin
n, iEret meclisinde, dinyasagrna ragmen, Earap iqmeylkaqrmlmazbirgelenekola- her birine hog gelsin (Kabasna,me z.cilt, s.79-83., 36. Boltim).
rak savunur QO. Boliim, 16r-16z). Meclis sonunda giinahkAr; "her an girnaluru Qalgrcrlara gelince, pddigAhlarrn meclisi iqin agrr besteler yaptrlar, sohbet-
arup LIlu Tann'dantcivbeveyardrm isteyedi.ir". Ti.imstikindmevei;retnameler,tbv- te genqler ve yaEhlar iqin hafif veya agrr ahenk sdyleyeler. Arada qalgryr brra-
bkeo rilhe ifbfiitke rs.a $rhaoraqp oiqlmmae; isdadrbhro qElcuiykle daeql*illaftmtirr.: S"Daboashtllaerylran biqlrm mee, cgliasrtaeb rE, ahraaplk i queyrksueyna, krirbpl ekrrs Ea AhiirkleAryine criikvlAeyr estoqyisleid, ird"i n(Kleo,nbri?r,ssni na.m Dea zim.ciah k, eB nr)d ;i EEdi.irirleinrii ns oEyileirmleeri, b"emstuet --
qel'ilince iq (iqret meclislerinde igrete daima gecelein baqlarur). Ozellikle, Cuma Ienmigtir. Sazr brrakrp oyuna katrlma. Gazel ve qark5n vezniyle qaldr$rnda
gecesi igme; hem dini hem sa$Ift bahmrndan uygun degrldir. Dostlarla Earap soyledigin uyumlu olmah. E$er Aqrksan, sohbette ondan sozetme, Earlolar
meclisinde buluqunca "garabr bol getir (...) qerezi ortaya qok dok, giizel sesli qaIS- baEka baEka konuda olsun, gAh grizeldan, gih kavuqmadan, gAh aynhklan, ve-
crlar luzrr olsun, qiinkii qalgrcrsu Earap sohbetinin safasr olmaz (...) $arabrn qnsi- fadan, cefAdan ttirki.i sdyle. Qok qiir ezberle,.... ilkbaharda guzle ilgrli giir sdy-
ni koy. Madem ki gtinaha giriyorsun, ban iisi yuziinden gtinAha grr (...) konukla- leme. Sohbete katrlanlarr gozlemek gerek; seqkin kiqiler, sazdan anlayanlat
drgrn kigilere minnet ytirkleme". Diq kirasr Adeti, konuk hakla, ulu haktrr. Yemek- Oniinde hoE ezgiler qal. Sohbette genqler qogunlukta ise mizah, gtizellik ve Ea-
te oturdugunyer qAnrla lapk ola. Hizmet edenlere emirverme. $arap sohtretinde rapla ilgili ezgiler qal. Qalpcrh$rn Eartr qudur, Once rost perdesinden bir qey,
sonra md,ye,Irak, zire{kende, bfrselik, bestenigdr, rehdvide birbiri arkasrndan
mest ti harab oluncaya kadar oturma, qok gevezelik etme, qalgrF qehvetle dinleme.
iqmede. sevgiliyle bulugmakta halkrn diline duEmekten kaqrn; Hergeyin iis- gdsterip garkrya grr. O zamana dek sohletteki.ler qarapla sarhoE olmug olur.
tiinde dost edin. Aqrkhkta dert vardrr, dostlukta rahat: PAdiqah Aqrk olursa tiim Dinleyenlerin gdnliince sdylersen, diledtgini ahrsrn- Mecliste qarapla qok
irlke halkrnca ayrplanrr. "Sultan Mes'ud Gaznevi mecliste sAkilik eden" onku- meqgul olma, unutma sohbete gelmen akqa almak iqlndir. Sarhoqlar ne ister-
lundan Nfiqtekin'e, sarhoqlukta 6zel muAmele yapma hatasrnr iglemiqtir. se onu Eal. Ev sahibiyle ilgilen, tartrqmaya girme, dovtrlursun; "mutribler iq-
22.q HaItI Inalctls Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib gairler Haltl Inalctle Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gaider 229
kicilerin iicretle tutulmug hizmetqisi grbidir, savaqrnca kovarlar, nesne ver- uygulamalannr iqeren bir eserdir ve Osmanllara kadar flim Mo- '6 bk. H. Inalcrk, "Kutadgu
mezler" (Kabusname z.ci,It, 83). Sarhoq olanlar bir iki 'vrrrurlar, sen dayan, sa- gol ve Tiirk hanedanlan ddneminde idare adamlanna rehber ol- Bilig'de Turk ve lran
Siyaset Nazariye ve
brrh ol; "mutrib sapr ve dilsiz" olmak gerek. Mecliste gr;rdiigumi, i.gitti$ni muEtur.*5 NizAmtilmiilk, eserinde "iqkili Edlenleri bir devlet t6- Gelenekleri", ,Regit
baqka yerde soyleme. Bunlara uyarsar] Sumii$ ve altrnr qok kazanrrsrn. reni hAlinde resmileEtirmig"; b<iylece M.A. Ktiymen'e gore, Turk Rahmeti Arat igin, Ankara
ry66,259-27r.
PAdiqAha nedim olanlarrn tdresi ilzerinde Kabusndme ilging bilgller verir. devlet gelene$inde hayati bir dnem taqryan to)'ve golen gelene$i
27 Siyasetndme., 36. Fasrl,
Nedim- musAhib olmak bir takrm htinerlere sahlp olmayr gerektirir. Nedimin irani gelenekle ba$daEmrEtrr.?7 Nizimulmiilk. eserini yazarken' s. r37-r39r
gozii larlagr daima padigah iizerinde olmah, canrnr yoluna feda etmeye hazrr Firdevsi'nin yaptr$r gibi, zamanrndaki iranh iistatlardan bilgi '8 BaElangrq fash, r.
olmah. Nedim, giizel gdriinuqlii, yazrcr.hkta htinerli olmah. Nedi,mler, gAirler toplamrgtrr.ts Devlet felsefesinin temel inanct, kadim Hint- 'e bk. inalcrk, ibid.
arasrndan seqilir. Farsqa, Arapga bir qok Eiir ezberinde olmah. Nedim trp ve i ran' dan gele n ad,alet - dairest, t e orisidir.'e 36"+ M-6est-in, 94-95; geviri,
yrldrz ilminde bilg sahlbi olmair. "PAdigahrn, her ilimden haberivarmrg diye Ni,z6,mtilmi.rllc nedimler (musAhibler) haklonda qu gozlemi (X\II. 3' Anadolu'da sultanlar
nedime inancr artsrn (...) gUcU yettigince saz da qalsrn". PAdigahr e$lendirmek Fasrl) /apar: PAdigahlann bir nedime sahip olmasr kaqrmlmaz bir igin miineccirrlerin
nedimin g6revidir. Hikdye, gtiliing ve EaErlacak sergtiEtlerve garip fikralar ez- Adettir. Nedim, hiikumdarrn mahrem arkadagrdu, ama devlet bti- haahzkrralamdr-gtsr ailh vtieyayaraTta,kvim
berinde ohnah. Tar'la ve satranc oynamayr bilsin. Kur'an okumasrnr, tefsiri, yiikleriyle birlilte iken "nedimin aqrk ve kiistah konuEmalarr"na adryla cedveller
mecliste sozii aqrlan her konuda konuqabilsin. Geqmiqteki pidigitrlarrn ma- izin verilmesi onlan mlitecaviz yapar ve hilLkiimdann niifuz ve haq- hazrrlarunrgtrr; bk.
O. Turan, istanbul'un
ceralarrnr ezberleyerek pAdiEihrna iyi ve kotii igleri anarak onu halk iqin ha- metine ziyan verir. Nedim'e herhangi bir memuriyet vermemeli. Fethinden }nceYanlmtS
yrrh yola ycineltsin. Sozii valtinde sdylesin. Herhdide nedim ytirekli yigit kigi Ote yandan nedim tutmanrn yararlarr qunlardrr' PAdiEahrn gece Tartht Tahvtmler, Arkara,
TTK, r954.
olmah. PAdiqah zevkve e$lenceye dalmrqkenbiri saldrnrsa hemen "tuz ekmek gi.indiiz yak ru olup efendisine karEr bir tehlike ortaya qrkarsa ne-
hakkr iqin canrnr baErnr ortaya kovsun" "nedimlik Earap iqmek, ttirliiyiyecek- dim kendini siperyapar. PAdiEah, devlet biiytiklerine sdyleyemedi-
ler yemek ve herze I'umurtiamak" de$ildir. "PAdiqah sohbetinde sana Earap # geyleri serbestce nedime sciyliyebilirve tartrErr; sarhoqlukve ayrkhJcta, fayda-
surlan sAkinin ytiziine bakma". $arabr teklif yaprldrkca iq. sr olacak herqeyi nedimden iqitebilir.
Tiirkrnen beyleri iqin defalarca Tiirkqeye qevrilmiq olan Kabfi"snd,m,e, bize NizdmUlmi.ilk'e gOre nedim, asilveyi$t, faziletli, gdsteriEli, yaqamr temiz, srr
rnusAhib EAirlerin hAs bahqede neden hazrr bulundugSrmr ve davranrE biqirn- saklayan, temiz gryimli olmah;3o Oneml,i eserlerd,en vehtkd,yelerden; iqitilmemig,
lerini anlatmaktadrr. Bu tasvir, Ahmed-i Di'i'nin, Ahmedi'nin ve $eyhi'nin, alayir ve ciddi stizlerden qok qey hatrrrnda olmah ve anlatrqr giizel olmah; daima
Emir Siileyman'ln huzurundaki iqret meclisi tasviridir. grileryuz gdstermeli, iyi tavla ve satranq oynayabilmeli, bir musiki aleti qalar ve
silah kullanabilirse ii olur; pAdiEah ne yapar ve sdylerse nedim onu ogmeli,
3. SiydsetnAme alal ogretmeye kalkmamah; "iEret, temdqA, mahrem meclis, Earap ve av parti-
$eh'name'iborqlu oldugurnuz Gazneliler'den sonra Selgukiular doneminde (ro4o- leri, qevgen oJrunu, gureg ve benzeri e$lenceler hususunda hergey nedimlerle
r r57) i ran' da ve Anadolu' da kadim (islAm 6ncesi) i ran kiilttir mirAsr ve Farisi dtlin- birlikte hazrrlanmah; zira onlar bu hususta hazrrhkhdrrlar". Fakat pAdiqAh, til-
de edebiyat, btiytikbirgeligme gosterdi. Ttirkhanedanlan zamarunda iranigeiene- keyi ilgrlendiren iElerde yalnrz vezirler ve devlet btiyukleriy'e karar almahdrr.
$n derarrurun baghca nedeni, bu devletle rdekunab srnrluun, yerli iranhlar'dan ol- NizAmtilmiilk, bazr p0diEAtrlarrn tabip veya miineccimi nedim yaptrpnr ha-
rnasrdrr. Bu durum. Mogol ilhanh doneminde daha da guglendi. Alp Arslan (ro7z) trrlatrr. Miineccim, vakit ve saati gdzetir ve kutlu ve ugursuz vakti bildirir; pi-
ve MelikEah'rn (ro7z-ro9z) bultik veziri EbO Ali Hasan Nizamtilmulk diq6hrn yapmak istedigi herhangi bir iq hususunda do$ru vakti seqmesi iqin
(ror8-ro9z), kadim iran devlet ve toplum gelenek ve ydntemlerini Si'asetname uyanr.3' NizAmiilmUlk, bu iki.sinden de uzak durmayr tavsiye etmiqtir; zira,
(obiir adrylaStyeni'L -MnLtLk) adh eserinde flim aJrrntilanyla anlatmaktadrr.?z der, onlar genelde pAdiEAhlarr diinyanrn Iezzetve Eehvetlerindenve gerektigi
'
Buyuk Selguklu imparatorlugu' nun idaresi, iranLr Nizdmlilmtilk'iin elinde zaman iq gdrmelcten airkorlar. Yanhz gerektigi zaman onlara baEl'urulmah.
idi.?3 Nizamiilmiilk, Suitan MelikEAh'a: "unutma ki benim divitim (yazr takr- Nedim, gdrmiig geqirmiq, biiyuklere hizmette bulunmuq, deneyimli, iyi huy-
mrm) ve sarrgrm (biirokratlarrn alameti) ile senin tAcrn ve tahtrn Iu, samimi, sayph centilmen ("hOq-huy ve guqAda-tab' ve burdbAr ve civAn-
.? Nizarnulmulk, srydser_ (egemenhk gucun) birbirine sikr srlcrya ba$hdrr. Devlet bu ikisi mard ve zarif ve latif") biri oimah. Halk pAdiqAhr nedimiyle oiqer.
nKrimoey,, ,,("'ln'tiir,k Oge;; .g;e;,v .x lt{w. Aii. ile ayakta duruyor" diyordu.=a Devlet idaresi tizerinde biirokratlar Nedimlerin devlet iqlerine karrqmamalarr noktasrnda NizAmtilmiiik'un
.3 ibid. arasrnda bir eser yazrlmasr iqin yanEma emri, sultan Melik- rsrarla durmast gereksiz de$ildir. r5. r'e r7. yiizyrlda Osmanlt devletinin qo-
*4 ibid. $ah'dan gelmiE ve Nizamiilmtilk'iin Slyasetname'si seqilmiqtir.rs kiiq nedenleri tizerinde duran "lAyihacrlar" (ozellikle Koqibey) ve tarihgiler
t5Ibi,i.
SLyasetnd,me, Sasaniler iran'rnda, Hint-iran devlet idare teori ve (Selaniki, Ali, NaimA) "tagalyur ve fesAd"rn baqhca nedenini nedimlerde
210 Hahl Inalcth Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret medisleri ve musahib gairler HaItIinaluk Klasik edebiyat mengei:lranl gelenek, saray igret meclislerive musahib S6irler A-'l ).)I]
3' bk. "Reistilkiittab", 14. bulniuqlar; sorumsuz nedimlerin devlet igleri iizerinde pAdiEAhr Genelde, islim oncesi Adetlerin, bu arada resim, heykelve alma- 38 Koprtilii, flk
Asl.i6. 7Nr-u6s8h3a; rud'sz eSlleiktdlert nb, kI.- IltI{,. ydnlendirmeleri sonucu veziriazamrn otorite ve bagrmsrzltglnl lann sanat eserlerine konmasr, I. Aldeddin KeylcnbAd donemind. fl#:ruKt,lilli,,""-
rnetin ve geviri A. Tietze, kaybetmiq oldug.rnu, devlet iqlerinin bu ytizden sorumsuz kim- gdze qarpar. Konya ve Sivas surlarr iizerine AlAeddin, Firdevsi'nin bul r9r8, ar6.
3t D.. NVI.Ci-.y aIvnlaa,q rkyir7r.9;{-hryb8d2r-. sroeklerar telalirnrdnern k, adledvrl$ertn ird abreelsirintmdeig lfeerlsdeirf.e leGrei nveel dtuet, uOmslamna,n tha mbati-- $rte ghrnbatm irea'snrin addeen tlbeeriynit lseirir dhiairktkrl metetisrmi, iEStiiirn.3n8i i0*iyale- kqi,e wiEerelet rmi teacralisfrlen-- y3c ,bUk.: lKl,o'p,.r.'ill,tiU, I;lil''iJ;?
L Selagtka-t firinr,, Tahran,
H. r35o, zr3 rnryla Hint-irani kaynaktan siyasetnAme-nasihatnAmelerden dan tepkiyle karqrlanr.yordu. Kadr Tirmizi, I. Gryaseddin Keyhtis- Etr (H.i.).
,J+ Ibid., tr1,_ 15 gelmek:tedir.s" rev'e karEr "Bizans htikiimdannrn yamna srgrnarak" orada "envA' - i 4' Koprt]lii, jlid.. zr5, not r.
3s ibid.. 2.4. Nizemulmiilk, "meclis-i EarAb tertibi" hakkrnda ayrr bir fasrl mahremAt ve menAhi irtikab etti$nden" dolayr saltanata layrk ola- 4'lbid'
J6lU Buisr enuirisnh'daas, r bBkr.i tiDsrh. ekler ()Cfi. Fasrl). Halka aqrk eglence ("niEAt ve tarab") gunu, E6- mayacaglna dair qlddetli bir fewa vermig, Keyhtisrev sultan olunca 4'lbid'
N1aghrr,:6-27. len-lere hazn olan herkes gelebilir; fakat "iqret-i h.1s" gtinlerinde o.r,, ia"in etmigti iiln gibitercumesi, goj.Kr^olrununtepkisi so- Li;lil$;;'l;Ti,,.
r': lvla$kirr, ibid.. z7-28. gelmesi gerekli olanlar iqin bazr Ogtitler verir: MisAfir birden faz- nunda afm sultan, onun vArislerine bagqlarda bulundu. Selquklu AksoyAmtgganr, Ankara
la gulam ile gelmesin, kendi Earap surahisive "s6ki"sini getirme- sultanlarrnrn bu serbestlikleri dolaiasr ile "eski putperestli$e, Me- TDK' t978' s' r37-r77
sin, qiinkti ziyafet baqkanr padiEehtrr. Has igret meclisinde en kalite Earap su- ctrsilige" dondirkleri ileri siiririiiyordu. islAm oncesi kadim iran ge-
nulmah. Resmi toplantrlarda devlet biiytikleriyle oturma ve resml soyleqme- lenekleri, devlet sistemi ve biirokratiky6ntemlerde de kuwetle devam etmiqtir.
lerde. pAdiqaha bezginlik gelebilir; onun hoq vakit geqirmesi, gulup Ttirk devletlerinde, ozellikle biiyril Hristlyan tebaasr bulunan Selguklu ve Os-
e$lenmesi, hikaye dinlemesi ancak nedimler rle rneclts-L hd,sta olur. manlr devletlerinde devlet otoritesive idareye aitydntemler,\rf,kanunvek:anrtn-
nrime rejimiyle devam etmekte, din ve deviet iEleri ayr.rt edilmelte idi.'e Saray ve
ytrksek srnrflar, bunlarr kaqrnrlmaz egemenlik simgeleri (regalta) olarak gOrtiyor-
Anadolu Selguklulan'nda irani kiilttir gelenegi du. Bu ktilttrr ortak-yagarlg (sTznbio.sis), bir sosyal-ktilttrrel olgu sonucu idi;
sonralan Osmanh'da Mehmed Birgrvi (16. y1,.), KadrzAdeliler (r7. yy.) ve daha
Anadolu Selquklulan'nln yarattrklan edebiyatta, modern bir iran} tarihqiye yaLrn donemde rB. yuryrlda Vahhabilik, devlet ve toplumda, "islAm'a aylcrrr bu
*en
gtlre gAlib unsur olarak Acem tesirinin tebirtiz etti$ini tanrmak zorunda- grbi bid'at"lara karqr giddetli eylemlere giriEeceklerdir.
]-t2."33 Selquk hukumdarlan olsun, Anadolu Tiirk halkr olsun, Rfim ve Erme- Selguklu sultanlan, $ehname'den isim ve unvanlar aldrklan gibi, kendileri
nilerle yakrn iliqki tqtnde idiler; Dr. MaEkOr aqrklamasrnda iqaret eder ki, bu Farsqa giir yazacak kadar bu "ytiksek" ktilttiru oziimstiyorlardr. Farisi qdirlikte
durum Sultarilann "ztihdi (dar islAmi) telakkilerin hoE gormedigi brfrin bu siwilmiE sultanlar, II. RtiLlareddin SiiLleymangdh, II. Gryaseddin Keyhiisrev, I.
qevlere (resim, giir, musiki, tasawrrfi serbest diiqiince) kargr nr,risrihelekar Aliieddin KeykubAd olarak amhr.4o Bu sultanlar Farsqa edebiyatrn cOmert pat-
(hoEgorulii) bir vaziyet almalarrndan bagka bir netice hasrl etmedi." islAm ron-lan idiler. Sultan Riikneddin,Z\,htr Faryabi (kuqkusuz iqret meclisi sahnesi-
dunyasrnr Mogol istilAsr iizerine (rzzo-rzSB) Anadolu Selquklu iilkesine kagrp ne gonderiyapan) Farsga kasidesini sundugunda kendisine, "beE kcile, beE cAri-
srgrnanlar "Anadolu tizerinde iran tesirinin btisbiittin kur.vetlenmesini intAc ye, iki bin altrn, beE deve, tiq at, elli top Lrymetli kumag"dan oluqan bir caize gon-
etti."'r'1 Farsqa <jnernli bir Anadolu Selguklu tarihi yazail ibn Bibi Yahya, Sel- derdi.a'4nr sultan, Nizemi'nin kendi adrna yazdrgr lvfahzenu'I-Esrrir'rru altnca,
quk sultanlarr iizerine $eh,nd,me tarzrnda manztrm altr cilt bir Selgukname yaz- "musAhiblerinden biriyle" beg bin altrn ve baqka de$erli arma$anlar bagrqladr.
rrrrg, bu $ehn'd"me'den aktardr$r beyitlere tarihinde yer verilmiEtir.3s Rivayete Sanata ve igret meclislerine dUgktin I. AlAeddin, kendi Farsqa yazil,$ ruba'ileri
gore bu $ehnd,me'de ibn Bibi, meliku's-gu'ara Kant't Tusi'yi taklit etrniq. $air "qarab sohbetlerinde" o}<urdu. KeykribAd'rn iEret meclislerinde, "kasideler ve
K.fuii'i. Mo$ol istilAsr tizerine rzzo'de vatanr Tus'dan Hindistan'a kaqmrq, gazeller okunur, neyler vurulup sazlar qahnup, pigrevler pAre edilse, elzAmndan
sonra I. Alaeddin Keykirbad'rnyanrna Konya'ya gelrneyi ye$lernig ve onun me- bahs olunurdu ve makAmAt ve dur0b ve buhfir tahkikinden soylenirdi; ti.irrehAt
Li'ki S - Su"' aro'larrndan biri olmuqtur. Kdni' i, Hintlilerin iinlti hikmet - siyaset me'Anisi ve niikteleri ve sanatlan ve tahldmden sdylenirdi ve ma'nAsrz soz soy-
kitabr Ka|tla, wa Dlmna'y (KeILte ve Dimne) d,a nazma qekmiqtir.36 Keni,i'nin lenmezdi ve mecmtr' ned,imlen fuzeIA ve iideb0 ve ehil ve girin-zebAn kigilerdi".4'
$eh"nd'nt'e'si, Germiyan} Ahmedi'nin lsken d,emd,nte'sigtbi. eski iran tarihi, is- RivAyete gore, biiyiik Selquklu EAiri Hoca DehhAni, Sultan I. AlAeddin emriy-
lArn tarihi, Gazneli ve Selquklu tarihlerini sultanrn zevkine gcire anlatan daha le zo bin beyitlik bir $ehname yazmrEtrr. Edebiyat tarihqilerine gore, Floca
zi1'ade edebi bir eserdir. KAni'i, MevlanA Celaleddin'in dosfu idi. Aldeddin DehhAni, Farsqa $ehnam,esi,yanrnda iranklasik edebtyattnt,6mek alan ilk klasik
Kevkubad'tn hAmi oldugu gAirlerden NizAmiiddinAhmed Erzincani de37 Fath- Ttirk EAiri sayrlrr (Kciprult). Onun Earap ve sAkiden s6z eden Tiirkqe aEk Eiirle-
nam,a adryla bagka bir Farsga Seh,ndme yazrnrEtrr. ri, kuqkusuz iEret meclisi qewesinden gelen Eiirlerdir.43 Aqagrda gOri.ilece$
.al,r) -"1 Htthl In'alcr"k Klasrk edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gai4er Hal,tl Inol,c* Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray i5ret meclisleri ve mus6hib S6irler za a1'af
+{ ibn Bibi El-Et'anilr|I- iizere, Ttirk edebiyatrnrn gerqeLten ilk cinemli temsilcileri olan ku'E-qu'arihk gdrevi Osmanhlarda devam etmigtir. Bu pAyeden beklenen
A'A .lSd,.t yE,ver,z (i)TArpnkrr b"a."s,refi. $eyhlBiu Mnstafa, $eyhi, Ahmedi ve Ahmed-i DA'i, Germiyanh onemli gorevler, Selquklu EAir Muhyiddin'e verilen beratta aqrk bir blqimde
lss-i6. miisAhib gAirler bu gelenegi stirdiireceklerdir. Bu gAirler, Batr Uc ifade edilmiEtir: Sultanrn musAhibligi, onun meclisinde toplanan AIim, edib,
+; R' A'rrk' KubadAhad' beylerinin en giiqliisti, zengin Germiyan beyleri.nin patronajr sa- gAir kiqiler ve devlet ricali dniinde en seqkin qAir srfatryla giir ve sdzleriyle her-
Self rrIlstltua nS-abruol:y Tver iQrttanytlte?; yesinde, m'usahib-nedim srfatryla beyleri igtn iranh qairlerin ridtib kesin takdirini toplamak, ozellikle bayramlarda ve bagka merasimlerde hazrr
Barrkasr,2ooo. ve aqk mesnevileri gerqevesinde didaktik-ansiklopedik eserler bulananlar dniinde giir okumalc, giizel sdzler sdylemek ve nihayet sultanrn dev-
+Inl iN'iirlriie.eodtl -dtla'i,usdv'iminri * bi,g,i_rin am beekoc. -lIiaJst ii, _ve Ir.e.Acelakele$rddiinr, Farsqa yazan g6irler arasrnda Hoca DehhAni grbi lMetui siiqiiimn adnulaa re itqmine kdtuiar., (Aklalashid'lenl errrdzea ssronnr dsaa gdlauma aykatpar lemna gsru qdltni eyamrdlir mbicrr dgrdr)r.e4vudir;
onun Yaztcrzade qeviriu, Ttirk gairlerine btiyiik iltifat gosterirdi. Donemin biiytik Eairi Deh-
ff#"ililj"-Elii. hani,-ona sundugu kasidede "qahlar qahrnrn qalgrh, iqkili zengin
+: osnran Turan, Tirhtye bezm"lerini anar.44 Bu dcinemde iqret meclislerinin, sarayve ordu Anadolu Selguklulannda eski T0rk gelene$i: Toylar
ileri gelenleri ile htiktimdar arasrnda bagta' pekigtirmeye vesile
^,!;l'rtr!:Kl:,iel!s.f'f,i,:ri;:
;f;,?JffJ:l;'nT;",Hil,H1*#ffiiffi,#3 Selquklu Anadolu'sunda saray himAyesinde Fars dilinde klasik edebiyat
;:tr:
onemli eserler verirken, Turk liiltur gelene$ devam etmekte, Ttirkqe yazr dl-
rine getirilirdi. iEret meclislerinin tabii qok rinemli bir fonksiyo- li olma yoluna girmek:te idi. Selquklu sultanlannrn duzenledikleri eski Ttirk
nu da, her ttirlii gtizel sanatn (nef,se), dzellikle nrusil<i ve giir sanatrnrn mii_ Adeti toTlar, halkve asker ile birlilde genel ziyAfet anlamrnda olup htis bahgede
keedrdnimn eblii ra riqayreant mvee c<liidsiiinlledned i"rbeen r-bsier byial-ni qimmati haalanm" h"hizamriefltei rgeo r(msaensaitdkiar.r laArlaa)- ymaeprlilean i d6i.z eilbiSnre-it rBniebci liMsinudhetans atarmr'naam gryolrae ,f4aer zkahf ebridr eyno lsdoan drae voazman elat-r {M8 aFzuroz$frllui, yFaaprsngra, DAtvrkaan ra(H,.
eyitti ki, yerin adrnr (KayserL ve Aksaraf ol beyitlere telfik etsiin". Miinqi $.,rr- ellerinde kopuzlar destanlar inqdd ederler, "ErbAb-i ganA ve me- TTK, r952, s. 6) mukad-
seddin' in yazdrgrnr qok be$endigrnden ^o.rribrrru zam yaptr. lAhiyi hazrr ettilerve alphkve bahadrrhk zikrini ozanlarve kopuz- dmimecelissilnedrien,e sukaltatrnlalanr tEndir-
Bu donem qAirleri, qogunlukla sarayda musAhib-nedim gorevinde Edirlerdir. cular elfdz-i garrA birle hikayet ettiler. HAn-i hiisrevAni yendik- lerin seqkinli$inden, "ba-
Bu-vuk Selquklu Sultanr I. AlAeddin Keyknbad, Alariye Tepesi ve Beyqehir gdhin- ten sonra evAni- i bezm ortaya geldi ve nagme-serAyve gam-ze dA- mhaumrAid'ea t--ia hseli}lA vtien -ihitilat - i
de yaptrrdrp guzel kasrrlarda,as giir ve musiki sanatqrlarrru iEret meclisle.inde yr mutribler (...), dil-pezir ve tarab-engiz pare ve piErevler akAblr- i sAhib -mazik ve
s"irEk rsertk mtoepclalirsdir k. uSreulqlduuk,lu ..q..a iira v'}e qtaarrirhpgiai .ilban d Buirbrii,i bduii rmrue cnlaiskleillrei rg o(ynlea htailsevri)r ebdirerer; ibizeerdridnqet neatktiqle erd (ii.p. .)m vuetr qibul'earr Ab kaahsaAdyrrilda-rir nk AdmilArAvneiryliik slearhinAi ifv-ei Mpeahn-i hdsosaAglrgr-vuie vb Anara"g EhdaAity--eiy ig sbdaizrh Aieqbdteh-ri. vi
araste edup doqediler ve mutribler hezar destAn grli elhan-i can-fezay birle su- levAnlar rengin hfib elhAn ve aheng ve kavl-i rAst birle hAzrrlar ae "selguknirne-i ibn Bibi
rude Euru' hldrlar ve cAm-r garAb iqmeye ve barbud ve mbAb istim6.'rna meEgul sem'ine iriEdirdiler". Ogu,znd,me, Kttib-t Dede Korkut ve Dd"niS' TKeorpcriliimlue, sIiI"k, Ms.u 3ta4s8a,v v3,9'J6la,r,
oldular"'a5IGq mevsimiyaklaErncasultanAntalya'yagrtti, "Andan (gece) eE'arve men d,n ame, " alplarrn devri " nd e Tiirk gele nekle rini ayrrntrlanyia 279, not a!.
kasayid istima'rna quru' eftiler ve kasat-i mtiberrat-i gadmani dAyir ve sdyir ol- nakleden eserlerdir. 5o s" ilk Mutasavlr,Jlar, zi4;
du" ' Meclistekiler sarhoq oldular, "sultan durup harem- i visAline ve harim- i ce - Bu donemde Turkmen halla dini taassuptan uzaktr; derriE alp- (Dii-eo"s tanlaOr a'"h/^a"khnda bk. F.
lAline vardr", adamlarrna "il ve reliyet" verdi CfazrcrzAde, 236_217. bagka igret erenler, $ii ve tasawrrfi akrmlarla Orta-Asya Turk geleneklerinin (Turkm enl er) . T anhl en. B o y
tasFvirirdleervi siiq $ine hb'kn.a ms. ers8to'n_dr8e3ki , gzizb|_i ?S2e9l,q2u4k3h-2 ,4"5.",y lz"r7r)nda bir zaferin ardrndan blairn k-ia rRrgarmm,rYnur,n ubsu hEamlkrae )t.e Slkoinn reatlamrer kbteu iqdeilweer le(Ardhem eB ed kYtea gseilviki, Aobr tad,ya a- Ter 9etrp9ak9fillird tDb, eiDrs ebtasibntohlanyrlo ohgnar,ak 5fky.r anb,ds.a
ndteizrelne-rleinnei ng ovse tgetrindliekrlceeri ssiiarenna t iqtorepti amnetrclalisnlyedrir, . EIi.ir ivzez emdudsiink i KtiesytakdAlavurrsn r(nr zhroii-- grkSaeclaqku kvleu ttUrmc bdoel grveigle trainrdikea tkleernindi ilkeurcinaip ngadzaa ytao paladaymacraqk larrlp.Sla'rrn ve C)Mge.u leAmnqedaim,,t Oevesg Atr,u nnIdtsaatmaltnepcbtu\r,lk
tzzo)' Sinop fethi iizerine dtizenlendip boyle bir tEret meclisinde nedimleri- alp-erenlerin yaEam ve faaliyetlerini menaktbnanle ve destanlar- zoo3, 2$r-293; S. Tezcan,
ne ve qAirlere c6mertqe in'amlarda bulunmuEtur (yazrcrzade, r37). dan d$reniyoruz. Sfrfi geyhlerin yahut gazA yolunda savaEanlann DU ezde.rein Ke oNrhouttl oOr,g uismtadnm-beuslt
suSltealnqu bkleur aintEry6l ad ranteaknlderrgi ri qkeareynd ebdiirlm keitakptetad ir, .m4?e hkMue'sl-iskuu''aqr-dg,nur'na,r ab uM puayheyyied dbinir n"mameen ktiairbi.ie, "eledreinbiiy, atbrmaqrzarnri la6nnneim klui tblairm kaoklu diquirn. Ayaqzrkrl aPna gmazeAndaek itba-- Dam oaeontrilns. m.N eCenacdma -t nbi drDimdegeme, ,it reM naksist.l,i
Abu'l-Feza'il'e bu ayncairk, 6zelbazrgdrev ve hizmetleri doia;nsryle verilmiE- rihini yazarken "mendkibi ihtisar" etti$ini agrklar (Biz Gazavdt-t" Harvard University, zoo?,
tir: Selquk devletinde NizAmeddin Ahmed, Baha'eddin Kani'i gibi qairterin SuItAn ltrlurad'dan ervel qAir Ahmedi'nin kaleminden qrkmrE bu s' ilk lv[utasasvr,for, ar4 not
meliku'q-qu'arAhga atandtgrnr biliyoruz. Selquklularda tespit meli- tiirden iki menakrbnAme "teqhis" ettik' bk. ileride' Ahmedi). lrr.r,c Elrrimmdeil rrbrk, A.Y.Ocak'rn
"drgr-i,
--/),r )+l HaIiL Inala'h Klasik edebiyat men5ei. lrani gelenek, saray igret rneclisleri ve musahib sairler Haltl lnalcr.k Klasik edebiyat men5ei: iranigelenek, saray igret meclisleri ve mus6hib g6irler 2i5
Ogumame destamnda beyler srk srk toylarverir.Toy,hanedanda dogum, ilk av, Sultan Veled'in eserlerindeki Tiirkqe giirler, sayr ve iqeri$ s? Koprulii'niin dnemli ma-
ybairf edt ilbeikr, qbeirq ifte Alaykient i(nr itsiiaelul)g tnuirtuellmisiansdr,e bdiirr . zaOferrh ugnib iA vreustlialenle,nrldea ve(7ri3leen, ghernke^l _zri-, bakrmrndan yeterince zengindir, herhalde onu "bir Tiirk gAiri" kIaanl eTsain"'hAi nruand oYleur lSi eKlagyurkraluk--
saymamrza yeter.s? Mevleviligi yaymak iizere yazdrp Farsqa eser- lan" , Belleten (TTK. 265).
baqhca ridevi h'allu' d,o2urmaktv. Toy; be$ srnrfi, alplar, asker ve hallan katrhmry- lere yer yer ilAve etti$i Turkge beyitler, dil ve nazrm tekni$ sB ibid, ?68.
ll$air dgsiea.5npe' llr Bdburi r.T zYuiyrekan feiAlitp db eiitqqi iiFlmiar,irn so i elaudhnerbl,a iysra iyotrayns nadala-nt orhrdp,, lnuz-miry, asyfaaelg tnsdoLianiz ue(nynadingamv akar pzzkgiayeacgafeikmtyi)ae gdzrebnyirargm eery.dLlei-- b/b aeSykrtrriml aorrnrn udknai mnam, TKaaccnlinpgrrn udaliaqi'nyrk eld aerg,$"oTdriet irb k"izgibeet" i bdGialseier"my d(iiyilmkaen bhl)e dmnir ue. ysVdiheeirlbed idmE'iA nis rilzEeeur sZGngao .Ai'7ti.kf. i rTM.g eIuetk[tv aianinrs,its au"iv' Znit ia-zf iTeiofariri,yn rd'z et6n 8b,k.
slgeie rqiidnedir..e KC beatzniAydt' iakOr ogbugizrrr laltloarryrn rv veikerii lObirudsymi.t iakBn kuho lraliurtid.i ea[/l q,b -ioekhip ltnaar rvhaeef rBa$roainzs-r onihkdlaion rbdyari lrdvrqaa vkbeii rd saoarsraatylyuadk ag iemhladgliekk a-- tggizderereqr,i5enBkd ekb iuEd doilioggnr uevdmea Tinn u erktkuk Eigskdinuirsil eutezri s epiinzit e dernintetdim$eilm i etitzek miGsisi ilhiqlcaeikhskrirdi,n idrK.a oB pburl lugqluiAm'iyriiezn KN(6rou9t ls7lMihy8aea)s.tt irrns nl.A{r arn.o kY?Ske-r. rnnL2die5 av.b"e,i nr/dT,S. II
aqrk ziyafet sofrasr hazrrlamasr,S3 bir devlet gorevi olarak onemle siiregelmiEtir. Mannkuttay, A-nkara,
N{ohag zaferinden dciniiEte (r526) Kanfini de orduya biiyuk bir roy vermigtir. aEzadmrrr.5qetr r G(util.E He.h 7rir, 7X'dIeIIn. yoyn. ciek)i.n AcitytAarn'rsnr nudnalt,a XMfaVn. tyry'lr. ub'ta-Tqlaayrrr'ntmdagyea-- 51'9 F5.7 .Taeschner,
niEleterek Turkqeye gevirmig olmasr,6o Gulqehri'nin Tiirkmen GiiI s chehrt s M e sn evL auf
Sef guklu doneminde Trirkge edebiyat gevrelerine verdigi onemi g6sterir. Bili.yoruz ki, Krrqehir bu d6- AKcthrsrh, cEhverehntr duennd I,l ePilatgtoenn dv,oenr
nemde, Farsi ktilttrriin egemen oldugu Konya'ya karEr bilinqli bir Turktschen Zunr.fte.
Turkmen merkezi idi. Giilqehri, hemqehrisiftttiivvet piri Ahi Ev- Wiesbaden, r955.
KcipniLlu ye gore Anadolu'da Selquklu ddneminde yazrlan en eski Ttirkge eserler- ren (Nasireddin Mahmfrd) tizerinde bir risilenin yazandtr'6' 6" I{etin ve Turkge analizi
tT-d,re5irn'Gk mS^euelletranrrleer krsSineal n ,t.co"arprr'r;a r' ,id hkiimllll la l geddes,zesear l egMrai nrep vaelarn"'a . o'A nr,Suernmk l(PiHsaig. aG6, oaM r4i be- ns6an7me3v)e il 'vd"t eeb snni r e ilmvhia'e smsinn ieanlv m"idtreiq rst.r irrA;i SbSruke ylqPtiuakEk lmau, ibkTyiUlairnskdqqaeli TnriiiGrrnkugel'eEs ienghadzre ie,6 l*lG e.arRiz,r ahMn' u eH ncm atuan n'aanti .si(' 1anl2 - 9Nk4a a-yzrna3laro'k 5eta) i nrlmt hdiua qnf tyiera.tytai$ ii nFiEa rmsgean aFzeLLleinh-i Ainganinmk aebr.ka h. ,ar 9Gz.8u Szls.. eKhonc vaet tFrrekl,ek-
bk;.ii'! .K;J;;;;, olarak Ttirkrnen-ler igin Tiirkqe yazmakta, onlara hiiap etmekte idi. tasvir eder. Tasvirlerden birinde, Ruh'u bir menzilde iqret meclisinde buluruz'
n,,t ;#:$;,i*'," ]#'if:fl il];"itJ"l*.,l+ vmDeainr mia- misquatficiryr.,a ,BnAeuq 'kbg aePslaemqnaae 'ktkr ,a'n,l iapTz urfmirkkdiqral,e Ybriui igyneiuinLsi E GE Tmairiirrbekn' dah,ema lekba itidyahbu akek sateelanmnnnse i lacv yiisi caiyun -ti Ed"ieaqnrrae, ptmeta anbt ae'agmklahad tivrklea, rri,ul mhmu-i si hAnafiipirclefeitmrt e,o btkuirmrrdayukal,r vlh eae rip"l ms. Fin-eidtleaeh bcniodaq,tmkvueen'd Jeg.u rqake mbqeaitrEldi laeiAdnr -, dssldnAzik eiildleimirli rkl.e rBzrr-ul
kt"tt,t(,iJar]n2d.rer Xorlu,n''l lKi;foi1rr';}:#* bulmuEtur. Mo$ol istilAsrnda, Konya Selquklu sara)a iranhbtirolcatla- arada, "ilm-i musikj"d.en soz edip musi]<i iletlerinin (geng, r/LbAb, borbut vb.)
'il.:l:,+:o! Iip'". nn kesin ethsi altrna grrmiqken, IGrgehri'nde (Gtilgehri) ve Batr Uc ulumu iizerinde durur. Bu niteligiyl eFel,ekname, Germiyan-h musAhib qAirierin
"tI"rs^'tHim'"'l"dl,a;1i lR-;a:'k;isti i"UT^zr1e}r5ifn ,e t1becs i1ligd,aei.slsehsr ninMddaee v T"lasunrrrak{s'rrnauelnikJ lrFekarvir esiq rEaT aiiMrdk eqmsena,ek vbsi,aishdLnr,yqnlelai ygbaeizrl rinltmecpreEk,i yKai c}trielpamrktisil-iitil,a yeseta mwgeoukrfei- im.iseStasednlrqe uovlkidleluurg ildueO vaneye Anmrh inkmadeteed giT oiUirziryekerq inesd oyek^ zukmluaawbyierii trld.i eGenttekilimEsiei qbh urbil'uun niqnd iu$irgeluey hrbo ie$lellui r GtiMlemurmslgtiatyifara.n'n'drna
Is.td nittt ttnr.rvtLtortluoilservte"' ' ot.s"rinlfa;rtlh _ vdeid altrk" bir eqsaeirrdleirr.i nB um ceizsenllwigiille,leri,y lbei rkbaarlqormlaag trGntlaitqbenhr.ri (bk. ilende) r3ro-r4Zo dOneminde hAmiieri olan beyler iqin geniq qapta mesnevile r yaza'
!1ru1anJr cak "musdhib gAirler" arasrnda dil ve qiir sanatr bakrmrndan do$rudan dogru-
53Atpz. t urn Kciprulti' Selguklu ddneminde Farsqayanrnda Ttirkqeye gere-
ya ba$lantr oldugu aqrLtrr.
\+ ltk l\,[utasavnJlar.255: ken cinem verilmedi$ni belirterek der ki, "selquklular milli ]isa-
bk. Ktipruiii, ''Anadoiu na krymet ve ehemmiyet vererek onun inkiEafrna qahEaydrlar, da-
Selguklulan Tarihir
lerli Ka.r(.rTraTktK ^)r\Ti.,I B(1r9t4k3::):. zhean Ogisnr nbairn }e ddeebvliyeatitn vinii ctuedq ebkuktliultrinddue"n. Beunn'uenl -Alan baedroalub'edra Kooldpurikilqiia. Germiyanh S6irlerin iham kaynaft: Niz6mi
,"0,,,;1,'1,:Jl,l;"\:.:il;iil XIII. Xry_ ;'zyrllarda Anadotu'da "birTtirk edebiyatr inkiiaf et- Buyukfueri giiriNizrirni, asrl adryla NizAmeddinAbfr Muhammed b. AbiY0suf, Batr
u,n"t,,e'0uzi, ,"k,0"u.,\r:it;,e,1:t:t;'e ii ,lo5-rit"'a,^1v'a:1 Tkii:;o,::J:i*'l GnHraiiigmlqtizera"h , rgDid'yezihl,e hTmAtirnnrisi, uySnau pFlataar.nk B ihVu 'eiv iaeaddni davere., Sy$ueeynlghu, skS tauEn 'mAdnrc e;Kn'yrfsim,s oAi'sgdl'renkr, , p g$aeei1layy aAudde AsAnahdlbo lqu dTirtlierlr<inrn eiinh a[/mc b ko"lgloes"ignd oel mklausgitku rT. irBrku eE dAeibrleiyra, tNuiuzla im]ki 'on rinne khlieihriiLnmi vdearrelanr miqui n-
ytiksek bir Eiir d,iiiyie yaz&g geleneksel irani aqk ve macera hikayelerini, pafronlan
3i' itk L r u, a s av, n ",,:,X\ I"ffi?, ::l". lfr l; H ;i.Tffi il,1J,$Ltil il, " r a yaz,r m, q, iqin Ti.iLrkqe Eiir diliyle ad,apte etmiqlerdir. Bu eserler, kadim iran'dan kaynaklanan
igret meclislerinde dtinyevi bir yaqam felsefesi, yuksek bir qiir dilryle sr.rnulacaktu.
216
Hah'l [nalc*Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib sairler Hal;,L inalctk Klasik edebiyat mengei: lrani gelenek/ saray igret meclisleri ve musahib Sairler 237
u's-:q AteE, "Nizami", Bi-rzahithayah strrdtigti63 belirtilen NizAmi dahi, bir ar anedimbkhiz- binlerce Ttirkmen Batr'ya, Anadolu'ya goq etmoekld zouru'n6d5a kaldr ve 65 Famk Stimer, "Anado-
I'{EB' 14 6'+ s i'b 3idr'8' -33re97'' rmigelti inbii ri fpaa etdroenr.6 b+ uBlaemlkai dor .d aA mFuaz 0olni ugnib, i,i qbrue th mayeactrl iasrleadrirnger hhaitldaep eeldveen- buA gndaqdtoinlu S Telugrukklulug uid, arrze4sio i-qr3in5york drccri neetmiliiinedrie dogudan ve batrdan l(lr#97,Ho)-"s".rq-r:4'.57;#M: 1Giuol.''
ta-
aqk ve macera mesnedlerinden her birini, bir patrona sunmuq ol- gelen istilacr iki biiyuk girq, Mogollar ve Haqhlarin krskacrnda !i'r:#rffifl:;:L?;y
dugunu gormekteyiz: Mahzenu'L-EsrarveHusrawu $trtn SultanTugrul b. Arslan'a, tihioitt en bunahmh bir donemini yaEamrqtrr' Her iki cephede di- Mogot Hakimtyerl' istanbul
LeyliwaMacnun (telif tarihi rrBB), $iwAnEahCelaluddevlet'e,Haft-PaykerMera- renci ve keyasrya miicadelei savagqr Anadolu Tiirkmenleri iistlen- zoo5'
gahakirniAlaeddin'e (telif rr97),ishendemarne (telif r2ro),AtabegNusreddin'e miE, TUrkmen beyliklerinin kurulmasryla beraber, Anadolu tari-
ithaf edilmiEtir. O, patronlarrndan herhdlde cAize ahyordu. Sultan Cihan-Pehli- hind.e yeni uzun bir siyasi-kUlttrrel siireq baElamrgtrr. TUrkqenin devlet ve
van'dan ifd koyu ve Sultan Tugnrl'dan bir kasaba gelirini in'am olarak kabu-l et- klasik edebiyat dili olmasr bu siirece ba$hdrr. Mucadelenin dnciileri, XIII. niz-
mdei qgtiit.t rNk qizeA mdai,h ad mqio k- aahqlak kvie i qme aricgei rkau mrve esntlie Mv iashi zteanrzur' nI rE sbred,nr'i mdasne ys eo cneraktkiri . e sEe srleerrleinr i,- ygreldsain dKea rGaemrmaniyoagnuhlllaanr, (A1y2d7 7r'ndo,e g Kulolanny av'yer OiEsmgaanlleo rig),u l)lialVrr.d ryru. zMplod$ao lulazra kv eU Hc abqthi l--
patrona temel dinive ahlaki bilgrleri, devlet idaresi, egemenlig koruma (adalet), iar ikisi de islAm'rn dUEmanr olarak dUEUnUldti$ii iqin, TUrkmen dlrenq hare-
savaq taltigi, egemenlikle ilgrli olarak astroloji, sa$hk korumasr ve ozellikle igret keti daha ziyade gaza ideolojisini benimsemiq, almr zamanda bu iki saldrrrya
meclisi ddAbr gibi ansiklopedft-didaktik bilgrleri verme.Ii amaqlar. Germiyanh hedef olan Mrsrr Memluk sultanhgr, Anadolu'daki direnq hareketiyle dogrudan
musAhib EAirlerde, qogu kez Nizami'den qeviri olarak, aynr didaktik-ansiklope- dognrya igbirli.gine girmiqtir (Baybars'rn Anadolu seferi, :.277)'
dik tertibi bulacaplz. Iczrlrmak batrsrnda iran Mo$ollannrn dogrudan kontrolu drErnda Turk-
iran, Ttirkistan ve Hindistan'da pAdiqAh saraylarrnda geliqmig bu klasik men beyliklerininyiikseliEi, Anadolu tarihinde yeni bir donemin baqlangrcr-
yiiksek kiilttir mirasr, Anadolu'da Konya Selquklu sarayrnda ve nihayet [/c nr mtijdeliyordu. Bu beyliklerde merkezin yiiksek Fars kUlttrrti Otesinde' Io-
Ttirkmen beyliklerinde 6rnek ahnacaktrr. Uc beyliklerinin en giigltisii ve en gqn r"t"q.i Ttrkmen gruplannrn egemen olmasr, Tiirkqenin devlet ve kUlttrr
ittinXttl'
zengini Germiyan beyligrnde, saray musdhi,b gAirleri, iqte bu kulturu patronJa- dil, olrnrrrnr sa$layacaktrr. Bu siireq, iki aqamada gerqekleqecektir'
rrna al'.1armak gabasrnda idiler. yuzyll ikinci yarrsrnda Selquklu devleti srnrrlarr iqinde Uc bolgesinde' Kara-
Sarayrn ve seqkin hilttrr sahibi qewelerin (zurefA), geleneksel ytiksek ktilttir manogullarr (Larende), Eqrefogullarr (BeyEehri), Sahip Fahreddin o$ullan
zevkine hitap eden bu mesneviler, belii bir edebiyat geEidini temsil etmekle (Sahlbin-Karahisan), Germiyanogullan (Ktitahya), Qobano$ullarr (Kastamo-
idi. Hikdye-roman ti.irti, beyitlere dayananmesnevi tarzr idi. Germtyanh qAir- nu), do$rudan dogruya Selquklu-Mo$ol devletine ba$h Uc beylikleri hAlinde
ler, qogu zaman bu tarzr ye$lemiqler, eserlerine arada gazel ve terci,-i bend,Ier ortaya q,ktr. B.. uq beyliklerin gerqekleqmesi siireci E6yle olmuEtur: Anado-
serpiEtirmiElerdir. Mesnevi ttirti, IX. ve X. ytizyrllarda Dogu iran'da ilk qahe- lu'da Hristiyan devletler, Selquklu iilkesinin etrafinr qeviriyor ve Batr Haqh
serlerini vermiq (RAdeki, Firdevsi); sonradan, dzellikle Fars ve Azerbaycan'd,a giriqimleriyle iqblrh$i yapryorlardr. Giineyde Kilikya'da ktiqiik Ermenistan
biiy-uk Selquklular d0nemi iran'rnda geligmiEtir. NizAmi, eserlerini Selquklu Lrralhgrve Iftbns Kralhp, kuzeyde Trabzon Rtrm imparatorluguve Gflrcistan'
atabeyleri adrna yazmrg, onlara sunmuqtur. Kadim iran ktilttir gelene$nin Batr'da Rfim iznik Laskaridleri (rZoB - rZ6r) ve r?6r'den sonra Konstantinilye
kunretle stiriip geldigi bu dcinemde, saray patronajr altrnda nedim-musAhib- Paleologlarr. Batrhlar, yalnrz IGbrrs'ta de$1, Ege Denizi'nde adalarda yerleq-
Ier,meclts-iLSret qerqevesinde patronlarrna, eskininaqkve macerahikAyeleri- miElerdl, PapahkveAvmpa Hristiyan devletleriyle iqbirligr hAlinde idiler. Iq-
ni luksek bir edebi tarz olarak sunmakta idiler. Bu giirler aynr zamanda pat- te bu genel stratejik durum Selquk sultanlannr seferlere zorlamrE ve Kastamo -
rona bir centilmen iqin gerekJi ttim bilgi ve kurallari ogretmei amaqhyordu. nu, Eskiqehir, Ktitahya, Denizli, Larende-Ermenek merkezlerinde [/c emir-
likleri kurmak zorunda brrakmrqtrr. Bu b6lgelerde Selquklu devletinin
slpehsa|ar, emir-L Uc unvanlannr taEryan Uc beyleri yerleEti; ilkin Selquklu sul-
Molol istilasr, Uc Ttirkmen beyliklerinin kurulugu tanrna ba$h bu beyler, zamanla yarl ba$rmsrz hanedanlar durumuna geldi'
Sa$ kolda Bizans'a karqr Kastamonu'da yerlegen Qobanogullarr Sakaqya lrma-
Mo$ol egemenligi (r243-r336), Anadolu tarihinde yalnrz siyasi de$il, demog_ grna kadar fetihler yapacaktrr. Osman Gazi baElangqta, Qobanogullannrn emri
rafik yapr ve ktiltur tarihi bakrmrndan da devrimsel sonuglar dogurmuEtur. altrnda ktiqiik bir gazi grubunun baqrnda faal.iyette idi. Sol kolda Ankara merke -
r22o'den baElayarak Mo$ol istilasr ve baskrsr sonucu, Orta-Asya ve iran'dan zinde lSzrlbey, emiril'I-'ilrnerd unvarunr taEryan goglii bir beydi. Ankara, Selguk-
Anadolu'ya yeni btiyuk bir goq hareketi baqladr. Azerbaycan'da Karabag, Arran iu sultamn Rfimlara karEr seferlerinde baqhca harekat merkezi rolUnii iistlendi,
ve Meraga gibi ova ve yaylaklara gelen Mogol kabilelerinin baskrsryla buradan 1224- p3 o doneminde I. AlAe ddin KeykfibAd Ankara' dan hareketle Laskaridle -
?-3S IIaltI In"alu,kKlasik edebiyat mengei. lrani gelene( saray igret meclisleri ve musahib sairler Halrl Inala,kKlasik edebiyat mengei: lrani gelenek, saray igret meclisleri ve musahib gairler 239