Klasik Dönemden Tanzimat'a Osmanlı Kenti Ve Yerel Yönetimler Mustafa ÖKMEN* Abdullah

22 Pages·2011·0.43 MB·Turkish

Keywords: Ottoman city, in the classical era, local
administrations, the Reformation Era

GİRİŞ

Klasik Dönemden Tanzimat’a Osmanlı Kenti Ve Selçuklular, Anadolu Selçukluları ve Beylikler
Yerel Yönetimler döneminde giderek gelişen ve kurumlaşan siyasi-idari
sistem ve kent yönetimine ilişkin yapılanmalar,
Mustafa ÖKMEN* Osmanlı siyasi- idari sistemi ve kent örgütlenmeleri
Abdullah YILMAZ** üzerinde oldukça etkili olmuştur. Hem geleneği hem
de dini ortak paydayı içeren bu miras, Osmanlı gibi
Özet: Selçuklu’dan Osmanlı’ya miras kalan hem mekan hem de zaman boyutunda devasa bir
birikimlerle zenginleşen Osmanlı kenti, Klasik örgütlenmenin ana referanslarından birini
dönemde iyi bir örgütlenmeye sahipti ve yerel oluşturmuştur. Bu miras niteliğinin ötesinde, bu
yönetim hizmetleri etkin bir biçimde sunuluyordu. çalışmanın konusu klasik dönemden Tanzimat’a
Klasik dönem Osman kenti ve yerel yönetim uzanan çizgide siyasi-idari sistemin ve yerel yönetim-
hizmetlerinin sunumu, Tanzimat’la birlikte hem kent hizmetlerinin işleyişi, örgütlenmesi ve
örgütsel hem de işlevsel anlamda önemli değişimlere kurumlaşması olmakla birlikte, bütüncül bir nitelikte
uğramıştır. Tanzimat’ın, ekonomik, mali, askeri ve işleyen bir sistemin diğer parametreleri olarak, sözü
idari parametreler bağlamındaki çıktılarının en somut edilen dönemde Osmanlı toplumunun ekonomik ve
yansıdığı alanlardan ve kurumlardan birisi, Osmanlı sosyal yapısına da ayrıntılarına girmeden
kentidir. Özellikle, yerel hizmetlerin sunumuna değinilecektir. Tanzimat sonrasında belirginleşen
ilişkin gerek anlayış ve gerekse örgütlenme zihniyet dünyası ve kurumlaşmalarıyla bu nitelikler,
bağlamında kentler, bu dönemde yepyeni bir süreçle Osmanlı’dan Cumhuriyet’e ve günümüze kadar pek
karşı karşıya kalmışlardır. Bu durum, Osmanlı’dan çok güncel sorunun kavranması, anlaşılması ve bu
Cumhuriyet’e devreden zihinsel, örgütsel ve işlevsel noktada çözümler üretilebilmesi açısından önem
birçok parametrenin şekillenmesinde de önemli taşımaktadır.
olmuştur.
KLASİK DÖNEM ÖNCESİNDE KENTLERİN
Anahtar kelimeler: Osmanlı Kenti, Klasik Dönem, DURUMU VE YEREL HİZMETLER
Yerel Yönetimler, Tanzimat Dönemi
Selçukludan Osmanlıya Ekonomik Yapı, Siyasi -
Ottoman City and Local Administrations: From İdari Sistem ve Kent
the Classical Era to the Reformation Era
Osmanlıdan Cumhuriyete yerel yönetim hizmetleri ve
Abstract: The Ottoman city, enrichened by means of kent yapısının, gerek anlayış gerekse kurumlaşma
inheritance from the Seljoukian times, possessed an anlamında oluşumunda, sözü edilen faktörlerin
impresive local administration organization in the Osmanlı öncesi durumuna da genel olarak
classical era, henceforth, local services were provided değinmekte yarar vardır. Bu, hem Anadolu'da
effectively. The services offered by local yaşayan Müslüman Türklerin ekonomik, siyasi- idari
administrations and the Ottoman city in the classical ilişki ve yapılarının anlaşılması hem de o dönem
era were subject to important changes throughout the yerel yönetim hizmetleri ve kent yapılarının bu
Reformation Era in terms of organizational and bağlamdaki durumunun anlaşılmasını
functional aspects. Indeed, one vitally important and kolaylaştıracaktır.
concrete impact of Reformation era, in the context of
military, financial, military and administrative Selçuklular döneminde Anadolu normal olarak, tarım
parameters, has been upon the Ottoman city. In toplumu özelliklerinin özgün bir şekilde yaşandığı bir
particular, cities have come across a new mekan olmuştur. Bu dönemin ekonomik yapısına
transformation period in regard to the delivery of bakıldığında, Selçuki Türkiye'sinin iktisadi
local services in terms of understanding and kuvvetinin, ziraat, sanayi ve ticaret gibi üç çeşit
organization. This new situation has contributed to faaliyete dayandığı görülmektedir. Özellikle, miri
the shaping and evolution of mental, organizational toprak sistemine dayanan siyasi-idari ve mali
and functional parameters from the Ottoman times to sistemin ana dayanaklarının temelinde bu zirai sistem
the Republican Era bulunmaktadır. Bu zirai sistemin işlemesinde daha
ileriki aşmalarda ise vakıf sisteminin ağırlığı giderek
* Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Salihli MYO artmıştır.
** Doç. Dr., Dumlupınar Üniversitesi, İİBF Kamu
Yönetimi Bölümü
91
Bu tarım ağırlıklı yapının yanında, o dönemde Vezir Nizamülmülk, ikta sistemini mükemmel bir
Anadolu'da şehir hayatı çok gelişmiş olduğundan, şekilde örgütleyerek Selçuklu yönetiminin temel
tarımdan öte sanayi ağırlıklı bir yapı ve bunun normal kurumlarından biri haline getirmiştir.
bir sonucu olarak geniş bir ticari faaliyetin bulunduğu
görülmektedir. Selçuki Türkiye'sindeki şehirlerin Dini örgütlenmeye gelince, Selçuklular zamanında
içtimai- mesleki bakımdan teşkilatlanmalarına İslamiyet siyasi- dini bir bütün olarak örgütlenmesini
bakıldığında, iktisadi faaliyette tekelci bir zümre yitirmiş, söz konusu yapılar birbirinden ayrılmaya
teşkil eden esnafın, kendi aralarında fütüvvet denen başlamıştır. Bunu, Sultanın Halife ile olan
dini- iktisadi bir tarikat içinde birleşmiş olduğu, ilişkilerinde ortaya çıkan gelişmeler ve İslamiyet'in
hiyerarşik bir teşkilatlanmaya gitmiş oldukları dikkati ilk dönemlerinden beri dini bir faaliyet olarak ortaya
çekmektedir. İlim ehli ya da Danişmend denen dini çıkan adliye hizmetlerinin, bu dönemde şer'i ve örfi
zümre ise, müderrisler etrafında gruplar teşekkül diye ikiye ayrılması örneklerinde açıkça görebiliriz
etmiş olup, onların üzerinde de Şeyh'ul-islam yer (Dursun, 1992a: 76- 82).
almaktadır. Şehir halkı ise, semtlerine göre,
mahallelerine ayrılmış bulunmaktaydı. Her bir XIII. yüzyılın başlarından itibaren bütün Anadolu'yu
mahallenin başında bir iğdiş ve onların üzerinde siyasi egemenliği altına alan Anadolu Selçuklu
iğdişbaşı vardı. Ayan, hiyerarşide iğdişlerle beraber devleti, B. Selçuklu devletinin devamı olan ve iyi
geliyordu ve iğdişbaşı onların da şefi bulunmaktaydı. işleyen bir yönetim sistemini kurmuştur. Merkezde
Mahalli teşkilatlanma bakımından şehrin içtimai ve oluşturduğu güçlü kurumlar ile buradan uzak Uç
iktisadi yapısının genel hatları kısaca bu şekildeydi. bölgelerindeki güçlerin bağımsızlık eğilimlerini
Şehirlerde son bir grup olarak ise, askerlerden, asayiş, kontrol altında tutmayı bilmiştir. Merkezde ve
maliye ve idare memurlarından ibaret hükümet eyaletlerde örgütlenen elit tabaka, yönetici
adamlarını da kaydetmek gerekmektedir (Akdağ, bürokratlardan, din adamlarından, tüccar ve
1995: 24- 27). zanaatkarlardan, yazar ve hukukçulardan oluşmuş ve
İslam'ı kabul ettikten ve siyasal anlamda halifeliğin toplumun yönetiminde aktif rol oynamışlardır. Devlet
merkezi olan Bağdat'ı ele geçirdikten sonra, dönemin yönetiminde İslam normlarından oluşan bir hukuk
örgütlenmiş Müslüman Türk sultanlıkları arasında en sistemi, uygulamada olmakla birlikte Devlet kendi
güçlü konumu elde eden Selçuklular, menfaatini ve idaresini her şeyin fevkinde tutmuştur
gerçekleştirdikleri siyasi- idari örgütlenme ile (Dursun, 1992: 85). Bu nedenle Anadolu
kendilerinden sonra gelen Anadolu Selçuklu ve Selçuklularını tümüyle İslami bir devlet olarak
Osmanlı yönetimlerini etkilemişlerdir. Osmanlı düşünmek fazla doğru olmaz. Köprülü'nün belirttiği
yönetiminin kurumları, Büyük Selçuklu, Anadolu gibi, Anadolu'daki Selçuki idare asla teokratik bir
Selçuklu ve Anadolu Türkmen beyliklerinin bir mahiyette olmamıştır (Ateş, 1996: 70). Bu sistemi
devamı olarak ortaya çıkmıştır denilebilir. Dini ve belki, yarı-dini bir nitelikte görmek mümkündür.
siyasi iktidarların birbirinden ayrılmaya başladığı bir
dönemin ardından, X. Yüzyılda teşekkül eden Ayrıntılarına girmemekle birlikte, Selçuklu
Selçuklu yönetimi, İslam geleneklerini ve Türk devletinin, ekonomik, siyasi- idari ve askeri
örfünü bağdaştırarak ortaya koyduğu iktidar pratiği örgütlenmesinin son derece birbirine bağlı bir bütün
ile kendisinden sonra gelecek yönetimleri etkileyecek niteliğinde ortaya çıktığını söylemek gerekir. Başında
bir örgütlenme oluşturmuştur. Selçuklular, yapı ve Sultanın bulunduğu Anadolu Selçuklu yönetiminde
örgütlenme itibariyle Sasani ve Abbasi yönetimleri kamu yönetimi, merkezde ve taşrada divanlar
gibi merkeziliği ağır basan bir yönetim sistemi değil, şeklinde örgütlenmişti. Askeri, mali, idari, şer'i-
ülke, hükümdar ailesi ve üst seviyedeki yöneticiler hukuki ve tahriri olmak üzere beş bölüm halinde
arasında bölüştürüldüğü için daha çok federal örgütlenmiş olan kamu işlerinin askeri nitelikte
nitelikte bir siyasi- idari organizasyondu. Eski Türk olanlarından beylerbeyi, idari ve mali nitelikte
devletlerinde hakim nitelik olan adem-i merkezilik, olanlarından Vezir sorumluydu. Şer'i ve hukuki işler
Selçuklu yönetiminde ve Fatih dönemine kadar Kadıyulkutatlık altında örgütlenmişti. Devletin
Osmanlı devletinde de ağır basmıştır. yönetiminden birinci derecede sorumlu olan
merkezdeki Divan-ı Ali, Sultan veya vezirin
Siyasi örgütlenmenin Sasani, İslam ve Eski Türk başkanlığında toplanır ve her türlü sorunlar burada
geleneklerinin etkisi altında oluştuğu Selçukluların çözüme kavuşturulurdu. Ayrıca bunun dışında ikinci
oldukça ileri seviyede, iyi işleyen bir siyasi sisteme derecede divanlarda vardı. Şehzade ve Atabeylerinin
sahip oldukları görülmektedir. Bu bağlamda yönetiminde bulunan eyaletlerde ise merkezdekine
Selçuklular yönetimde, güçlü bir kamu bürokrasisi benzer bir örgütlenme vardı (Dursun, 1992a: 88). Bu
kurdukları gibi, orduda ve kamu bürokrasisinde görev yönetim örgütlenmesinin yanında, mülk, vakıf ve
yapan memurlara ödenecek ücretler için, Osmanlı miri ayrımına dayanan toprak sistemi ve kapıkulu,
Devletinde tımar sistemi olarak teşekkül eden tımarlı sipahi ayrımına dayanan bir askeri örgütlenme
sistemin benzeri olan ikta sistemini geliştirmişlerdir. bir bütün oluşturuyordu.
92
Kısaca bu şekilde özetleyebileceğimiz bir ekonomik duymuşlardır. Bu çağın Türkiye'sinde bir kent ve Uç
yapı ve siyasi- idari örgütlenmeye sahip Osmanlı ayrımı tabii olarak vardır. Bu gerçekten hareketle
öncesi Anadolu Selçuklu devletinin, hem yerel toplum yapısını kentlerde ve uclarda ayrı ayrı ele
hizmet sunumu hem de yönetimin bir parçası olarak almak daha açıklayıcı görünmektedir (Dursun,
kentlerine de değinmek gerekir. Bu dönem 1992b: 129). Merkez ve Uç ayrımına dayanan bir
kentlerinin yapısı ile ilgili incelemeler, ekonomik ve teşkilatlanma bağlamında Selçuklular, Anadolu'da
sosyal yapının daha iyi anlaşılmasını, siyasi- idari başta kent yönetimi olmak üzere önemli hizmetlerin
sistemin işleyişinin daha net bir şekilde görülmesini kurumlaşmasını sağlamışlardır. Merkez kentlerinin
sağladığı gibi, Osmanlı öncesi dönemde Anadolu'daki yanında, Selçuklu taşra teşkilatında Eyalet bağımsız
yerel yönetim hizmetleri ve yapılanmaları ile ilgili bir birim ifade etmekte ve idari birimin esasını
daha ayrıntılı bilgiye sahip olmamızı sağlayacaktır. oluşturmaktadır. Eyalet, Şehir ve Vilayet (Kent
Burada bir noktaya dikkat çekmekte yarar vardır. Bu dışında kalan alan) olarak adlandırılan yerlerin
yerel yönetim yapılanmaları, tarihi süreklilik toplamından oluşuyordu (Doğru, 1995: 39).
bağlamında demokratik bir yönetim birimi olma
içeriğine sahip Batı tipi bir yapılanma değil, yerel Selçuklular, Anadolu'ya gerçekleştirdikleri akınlar ve
hizmetleri sunma keyfiyetine sahip bir yapılanmayı fütuhat sonrasında, dönemin şartları ve gereklerine
anlatmaktadır. Hem bu bağlamda hem de İslam göre son derece sağlam temellere dayalı sayılabilecek
dininin şekillendirdiği bir içeriğe de sahip Batı/Batı- nitelikleri içeren bir sosyal yapı oluşturdular. Bu
dışı ayrımı bağlamında, Osmanlı öncesi Anadolu sosyal yapı, gereksiz bir takım bürokratik
kentlerinin durumunu görmek, Osmanlıdan yığılmalardan, bölümlemelerden ayrılmış; daha çok
Cumhuriyete uzanan çizgide Türk yerel yaşanılan yerin halkının katılımının fazla olduğu
yönetimlerinin ve kentlerinin gelişim, dönüşüm yönetim unsurlarına ayrılan bir şehirli yapılanmayla
çizgisini anlamakta yararlı olacaktır. Türk kentleri ve şekillenmişti. Göz ardı edilmemesi gereken husus,
yerel yönetim hizmetlerinin gerek şekillenmesinde elbette bunu sağlayan temelin İslam olmasıdır. Yani
gerekse niteliklerini ortaya çıkmasında din Müslüman Selçuklu toplumu göçebelikten ve yerleşik
faktörünün oldukça etkili olduğu gerçeği de bu düzendeki mevcut dağınıklıktan kurtulamamış
şekilde görülebilecektir. bulunan Anadolu topraklarına, önemli uygulamaları
sayesinde bir şehirli sosyal hayat düzeni getirmişti.
Anadolu Kentinin Durumu, Yönetim İçindeki Yeri İslam devletlerinin önemli geleneklerinden olan ticari
ve Yerel Hizmetler faaliyetler ve bu faaliyetleri besleyen sanayi, şehir
teşkilatını zorunlu kılıyordu. Bu yüzden İslam
Çok genel bir ayrım çerçevesinde ekonomik dönüşüm medeniyetinde şehirlerin önemini açık bir biçimde
sürecinin ilk aşamasını teşkil eden tarım toplumunda vurgulamak gerekir. Selçuklular da bu bağlamda aynı
kent, ekonominin, yönetimin ve kültürün merkezi geleneği sürdürmüşlerdir (Tabakoğlu, 1994: 82).
olma anlamında ve ekonomik, sosyal, siyasal, idari ve
kültürel alt sistemlerin bütüncül işleyişi bağlamında Ancak, Büyük Selçukludan Anadolu Selçuklu
ilişkilerin, yapılanmaların ve kurumlaşmaların devletine geçişte, şehir yapısı ve özelliklerine ilişkin
odağında yer alır. Osmanlı öncesi Anadolu kentleri bazı farklılaşmalar da görülmüştür. Büyük Selçuklu
için de bu durum söz konusudur. Bu özellikler devletinde büyük ölçüde devam eden Arap (İslam)
yanında, bu dönem Anadolu kentlerinin gerek işleyiş tarzı şehirler kurulması meselesi, özellikle Türk
gerekse kurumlaşma nitelikleri bakımından din boylarının yoğun bir şekilde Anadolu'ya göç ettiği
faktörünün oldukça etkisinde olduğu, başka bir dönemlerden itibaren geçerliliğini kaybetmeye
deyişle İslam kenti özelliklerinin geleneksel başladı. Anadolu Selçuklu devleti ile kendine has bir
değerlerle birlikte ağırlıklı bir şekilde kendini biçim almaya başlayan Anadolu kentlerindeki en
gösterdiğini de belirtmek gerekir. XIII. Yüzyılda kent kayda değer gelişme, artık yeni baştan ordugah
merkezli bir yapıya sahip olduğu gözlenen şehirler kurmak yerine, mevcudun yeni fonksiyonlar
Anadolu'da merkezle, buralardan uzak Uçlarda verilerek kullanılmaya devam etmesi şeklinde kendini
birbirinden farklı bir sosyo- politik yapı ve dini göstermiştir. kiliselerin camiye çevrilmesi,
nitelikler dikkat çekmektedir. Merkez ve Uç ayrımı, manastırların, tekke ve zaviye olarak kullanılması
esas itibariyle siyasi- coğrafi bir niteleme olmakla gibi uygulamalar daha sonra inşa edilen orijinal
birlikte bu konuda daha çok dini- sosyal farklı eserlere rağmen devam edegelmiştir (Gökaçtı, 1996:
özelliklere sahip iki ayrı ve hatta, zıt toplum yapısını 44).
ifade etmektedir.
Özellikle XIII. Yüzyılda hızlanan Anadolu'daki
XIII. Yüzyıl Anadolu'sunun toplum yapısı üzerinde kentleşme hareketi sonucunda, doğudan batıya doğru
duranlar, kent merkezlerindeki hayatla, devlet gittikçe gelişen, farklı büyüklükte ancak düzenli bir
merkezinden uzak, Uç diye nitelenen sınır gelişme gösteren kentler ortaya çıkmıştır. Büyük ve
bölgelerindeki hayatı ayrı ayrı ele almak ihtiyacını önemli kentler, geniş sokakları, kalabalık çarşıları,
93
cami, medrese, tekke ve sarayları bulunan ve belli ihtisab emini ve bir çeşit zabıta fonksiyonu gören
sanayi alanlarına sahip olan bayındır merkezler şurta teşkilatını içeren İslam şehir geleneği,
şeklinde gelişmişlerdir. Bu dönem Türk kentlerini Selçuklu’dan Osmanlı’ya uzanan boyutuyla yerel
Avrupa kentlerinde olduğu gibi birer cite veya komün yönetim ve kente ilişkin yapılanma ve
saymak mümkün değildir. Ancak bu kentlerde örgütlenmelerin ortaya çıkmasında oldukça etkili
yaşayan halk, mesleki ve dini örgütlenme veya küçük olmuştur.
yerleşme birimleri şeklinde yönetim ilişkilerine girme
durumundaki bir topluluk karakteri göstermektedir. TANZİMAT ÖNCESİ DÖNEMDE SİYASİ-
Zaten, şehir yönetimi Bizans'tan itibaren eski İDARİ SİSTEM, KENT VE YEREL YÖNETİM
Hellenistik- Roma Devrinin özerk yapısına sahip
değildi. Doğu'da bunu gerektiren bir yapı da, çevre de Klasik Dönemde Osmanlı Ekonomik- Sosyal Yapısı
yoktu. Şehir, eski Bizans praefectus veya eparhının ve Siyasi- İdari Sistem
yerine bir kadı, agoranomos yerine onun gibi
görevler gören muhtesib (aslında İslam'da muhtesib Toplumsal sistemin alt sistemlerini oluşturan
daha geniş bir denetici, hisba işini gören birisi olması ekonomik ve sosyal sistemin siyasi- idari sistemle
gerekirken, bizim muhtesibin görevleri dar anlamda bütüncül ilişki niteliği bütün toplumlar için olduğu
belediye amirliğiydi) ve subaşı denen bir emniyet gibi, Osmanlı toplumu için de geçerlidir. Çalışmanın
amiri tarafından yönetilirdi. Şehirlerde, idarecilerin sınırlılığına rağmen, siyasi- idari sistemin ve bu
görevsel yardımcıları esnaf gruplarıydı. Her esnaf bağlamda kent yapısının daha da netlik kazanması
sınıfının ahi denen reisleri o şehrin ahi baba dene açısından bu gereklidir. Osmanlının kuruluşundan,
umumi esnaf reisine tabi idi. Ahi denen reislerin yanı İstanbul'un fethi, Kanuni Sultan Süleyman dönemi
başında yiğitbaşı denen esnaf ileri gelenleri o iş gibi dönemleri de içerecek biçimde, Osmanlı
kolunun yönetiminden sorumluydular. devletinin güç açısından zirvede olduğu bir zaman
dilimini anlatan klasik döneme ve Tanzimat'a kadar
Selçukilerin her şehrin ilmiye sınıfının reisine uzanan bir dönem ayrımı içinde bu parametrelerin
şeyhülislam denmektedir. Müderris, nakib ve talebe incelenmesi oldukça zor olmakla birlikte, yalnızca
grubu, şeyhülislamlar tarafından temsil edilirdi. siyasi- idari sitemin ve kent yapısının örgütlenmesi,
Selçuki şehirlerinde, özellikle ticari merkezlerde işleyişi ile ilgili noktaları aydınlatma fonksiyonunu
hemen hizmetlerin çoğu vakıflar tarafından yerine görecek biçimde, bu yapılacaktır. Bu anlamda,
getiriliyordu. Anadolu'da sağlık, kentsel altyapı, kurumlaşma ve örgütlenmeye ilişkin analitik ve
imaret, eğitim hizmetlerini oluşturan bu altyapı ayrıntılı bir bilgilendirme yerine, özellikle, yerel
sistemi esas itibariyle Selçukiler ve Beylikler yönetim ve kent bağlamında, ekonomik dönüşüm
devrinden kalmıştır (Ortaylı, 1996: 161). Anadolu'da süreci ve Batı/Batı-dışı ayrımı gibi
şehirlerin, özellikle küçük Türk şehirlerinin çeşitli kavramlaştırmalarla ilgili analizlere yardımcı olacak
faaliyetlerin merkezi olmak gibi bir fonksiyonları temel anlayışlar/pratikler vurgulanacaktır.
vardır. Bu fonksiyonlar sırasıyla ticari, dini, kültürel
ve sağlık hizmetleri şeklinde kendisini göstermiştir. Kuruluştan, klasik döneme ve Tanzimat'a kadar
Yine buralardaki hizmetlerin görülmesi, oralardaki uzanan uzun zaman dilimi için de geçerli olmak
vakıflar vasıtasıyla olmaktaydı. üzere, Osmanlı iktisadi sistemi Osmanlı hayat tarzı
ile yakından ilgilidir. Hayat tarzının ise toplumsal
Bütün bunları ötesinde, Selçuklularda belediye zihniyetle yakın ilgisi vardır. Zihniyet, hayat tarzını
hizmetlerine ait meselelerde birinci derecede yetkili şekillendiren düşünce yapısıdır. Osmanlı düşünce
kadı olmuştur. Selçukluların yıkılmasıyla ile tarih yapısını ve dolayısıyla zihniyetini belirleyen unsurlar
sahnesine çıkan Osmanlı Beyliği de tabiidir ki bu çeşitli kaynaklardan gelmektedir. Bu unsurların
geleneği devam ettirmiştir. Selçuklu’dan Osmanlı’ya esasını İslam çerçevesinde inceleyebileceğimiz
uzanan çizgide, gerek Anadolu kentlerinin durumu ve ilkeler oluşturmaktadır.
yerel hizmetlerin sunulmasına ilişkin özellikleri ve
gerekse ekonomik, sosyal ve siyasi-idari sistem Osmanlı iktisadi ve toplumsal sistemini klasik ve
içinde kent ve yerel yönetim birimlerinin yerini, bu yenileşme (Tanzimat sonrası) dönemleri olarak iki
şekilde özetlemenin ötesinde, bir noktaya dikkat dönemde ele alabiliriz. Klasik dönemi devletin
çekmekte yarar vardır. Bütün bu ilişki, yapılanma ve kuruluşundan hatta Türklerin Anadolu'ya geldikleri
kurumlaşmaları ele alırken, yerel yönetimin anlam ve XI. Yüzyıl sonlarından XVIII. Yüzyıl sonlarındaki
içeriği ve yerel yönetim- kent sürekliliği bağlamında yenileşme dönemine kadar uzatabiliriz. Osmanlı
Batı/Batı-dışı ayrımı ile İslam faktörünü göz ardı Klasik Dönemi, oluşma, olgunlaşma ve esnekliğini
etmemek gerekir. Geleneksel ve örfi değerlerin kaybetme alt- dönemlerine ayrılarak ele alınabilir.
yanında, hem fiziksel hem de örgütlenme açısından o Sistem esnekliğini kaybederken yenileşme ve
dönemlere göre son derece gelişmiş olan bir şehir Batılılaşma hareketleri görülmüştür. 1789'da başlayan
yapılanmasını, hem de bir nevi belediye başkanı olan Nizam-ı Cedid hareketi bunun ilk örneğidir. Sistem
94
oluşurken çok yönlü ve karmaşık bir etkileşim söz yansıtır. Osmanlı ülkesi, mahalli geleneklerin
konusuydu. Evvela, zihniyet ve kurumların belirlemesiyle birbirlerinden az çok farklı birçok
oluşmasında geçmiş İslam devletlerinin büyük bir iktisadi bölge oluşturmuştur. Geleneğin
önemi vardır. Hatta Osmanlı devletinin bu devletlerin değerlendirilmesi, merkezi devlet oluşturma
mirasçısı olduğu inkar edilemez. İkta- timar, örneğinde olduğu gibi, aynı zamanda onun
mukataa, fütüvvet- ahilik- esnaf, hispe- ihtisap gibi ayıklanması anlamına da gelir. Osmanlı sistemi,
kurumların büyük ölçüde, bir kısmı da Türk olan tecrübe birikimini değerlendirerek en mükemmeli
geçmiş İslam devletlerinden tevarüs edildiğini bulduğu kanaatindedir. Bu yüzden Aydınlanma
biliyoruz. Burada özellikle zihniyet açısından ahiliğin zihniyetinin getirdiği gelişmeci- ilerlemeci yaklaşım,
önemini belirtmek gerekir. Ahiler, özgün bir iktisat klasik dönem Osmanlı zihniyetinde mevcut değildir.
sujesi oluşmasına katkıda bulunmuşlardır. Hatta Buna göre değişme, ancak bozulma yönünde olabilir
Osmanlı sistemini Batıdan ayıran en önemli ve bunun da çaresi kanun-ı kadime yani asıl sisteme
özelliklerin ahilikten kaynaklandığını söylemek pek dönüştür (Tabakoğlu, 1994: 126, 127).
yanlış değildir (Tabakoğlu, 1994: 126). Bu özellik
zihniyetten ekonomik- sosyal ve siyasi-idari Osmanlı kültür, iktisat ve sosyal sistemi, talep yönü
örgütlenmelere kadar geniş bir alanda etkili olmuştur. değil arz yönü ağır basan bir niteliğe sahiptir. İnsan,
toplum ve ekonomi gibi parametrelerin her biri için
Kapitalist Batı medeniyetini şekillendiren en önemli geçerli olan bu durum, her arzın kendi talebini
faktör burjuva zihniyeti iken Osmanlı toplum ve oluşturacağı tezi doğrultusunda bir işleyişe sahip olan
ekonomisine büyük ölçüde ahi zihniyeti yön vermiştir kapitalizmin Osmanlı toplumu içinde gelişmesini ve
denilebilir. Bu zihniyetin hakim olmasından dolayı dolayısıyla bir burjuva sınıfının oluşumunu
Osmanlılarda Batı kapitalizmini oluşturan sömürgeci önlemiştir. Tanzimat, işte böyle ekonomik, sosyal,
faaliyetler, sınıf mücadeleleri görülmemiştir. kültürel ve siyasi- idari bir kırılma noktası
Kapitalizmin oluşturup idealize ettiği homo oluşturduğu içindir ki, Osmanlı ile ilgili sözü geçen
economicus'un temel saiki ferdi menfaattir ve bunun alanlarda yapılan ayrımlarda ölçü olarak alınmıştır.
müşahhas şekli burjuvadır. Osmanlılarda ise toplum Çünkü Tanzimat, mal güvenliği gerekçesiyle böyle
yararını kendi çıkarından üstün tutan fakat bir sosyal sınıfın doğuşunu desteklediği gibi,
müteşebbis insan tipi idealize edilmiştir. Anadolu ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi- idari anlamdaki
iktisadi hayatının ilk örgütleyicileri olan ahiler bu içeriğiyle, modernleşme, Batılılaşma gibi hareketlerle
tipin muşahhas örnekleri olmuşlardır. Sistem paralel yürümüştür. Tabii ki konunun diğer yönünü
içerisinde toplum çıkarını kendi çıkarından üstün de, bu gelişmelerin yukarıda sayılan Osmanlı iktisadi,
tutan insan tipi, zaman içerisinde zayıflasa da sosyal ve kültürel dinamiklerinde görülen gevşeme ve
hayatiyetini sürdüregelmiştir. Hatta Tanzimat sistemin esnekliğini kaybetmesi sürecinde ortaya
döneminden beri bütün çabalara rağmen Türkiye'de çıkmış olması gerçeği oluşturmaktadır. Bu bütüncül
kapitalizmin muharrik gücü olan burjuva sınıfının nitelikteki esneklik kaybı her alanda yenileşme
oluşmamasının en önemli sebeplerinden biri de ihtiyacını doğurmuştur.
budur.
Ekonomik anlayış ve yapılanmalar, sosyal yapı ve
Kuruluşundan Tanzimat'a kadar geniş bir dönemi ilişkilerden ayrı düşünülemez. Osmanlı'da sosyal
etkileyen bu iktisadi temele ilişkin anlayışlar, tabakalaşmayı belirleyen ana unsur, yönetenler
ekonomik ve sosyal yapılanma ve kurumlaşmaların (askeri zümre) ve yönetilenler (Reaya) ayrımıdır.
yanında, kent ve yerel yönetim hizmetlerinin Yöneten ve yönetilen şeklindeki bu ayrım Osmanlı
örgütlenmesi ve işleyişi üzerinde de oldukça etkili ekonomik, sosyal ve siyasi- idari sisteminin kesişme
olmuştur. Ekonominin ve yönetimin merkezi olan noktasını oluşturmaktadır. Kuruluş döneminden
kentin ekonomik ve sosyal yaşantısı üzerinde etkili klasik döneme doğru gelişen ve 17. Yüzyıldan
olan bu temel anlayışlar yanında önemli bir faktör de itibaren ekonomik, sosyal ve siyasal birtakım
gelenekçiliktir. Gelenekçilik, klasik dönem Osmanlı nedenlerle başlayan gevşemenin ardından Tanzimat'la
zihniyetini belirleyen unsurların başında gelir. sonuçlanan bir gelişmenin odağında yer alan siyasi-
Gelenek, bir başka deyişle tecrübe birikimi öncelikle idari sistem, Osmanlı toplumunun ekonomik ve
yok edilmesi gereken değil değerlendirilmesi gereken sosyal yapısı ve işleyişinden ayrı düşünülemez.
çok önemli bir unsurdur. Bu birikim (Pareto'nun Ayrıntıları, ekonomik anlamda yukarda ele alınan ve
ifadesiyle tortular) İslam ve Osmanlı sistemine yeni sosyal anlamda ise daha çok kent bağlamında ele
şartlara intibak ve esneklik özelliği kazandırmıştır. alınacak olan bu bütünün siyasi- idari boyutunun
Bu özelliği dikkate aldığımızda bu sistemin çok odağını ise, yöneten- yönetilen ayrımı
renkli, dinli ve kavimli bir sosyal teşkilatı nasıl oluşturmaktadır. Ekonomik, sosyal ve siyasi- idari bu
asırlarca bir arada tuttuğunu, gerçek anlamıyla işleyişin her biri hem ayrı ayrı hem de bütüncül
çoğulculuğu nasıl gerçekleştirdiğini anlayabiliyoruz. olarak, kent olgusu ile yakından ilgilidir.
Osmanlı iktisadi yapısı gelenekçiliğini çok iyi
95
Başlangıçta savaşçı- fetihçi bir grup gazi tarafından Klasik Osmanlı yönetim sisteminin oluşması ve
kurulan Osmanlı İmparatorluğunun temelinde, kurumlaşmasında II. Mehmed'in düzenlemeleri bir
yeniden- üleşim düzeni de denilen, askeri fetih dönüm noktası teşkil edecek önemde ise de fetih
sonrası elde edilenlerin belirli kurumlarca, askeri öncesindeki yapı bütünüyle değişmeyip, I. Bayezid
kahramanlık göstermiş bir savaşçı grubuna ve II. Murad tarafından geliştirilen yapılar iyice
dağıtılması yatmaktaydı. Bu savaşçı grup, göçebe pekiştirilmiş ve klasik Osmanlı yönetim sistemi
ruha sahip Türkmen aşiretlerinden teşekkül merkezi bir nitelik kazanmıştır. Bu itibarla Osmanlı
etmekteydi. Ancak Osmanlı devleti genişleyip daha Devletinde merkeziliği ağır basan idarenin iyice
şehirli bir karakter kazanmaya başladıktan sonradır yerleştiği dönem II. Mehmed dönemi olmuştur. Tüm
ki, yeniden üleşim düzeni ve bu düzen üzerine kurulu devlet yetkilerini elinde toplayan ve üç kıtaya yayılan
sistem, yerini başka toplumsal formasyona Osmanlı ülkesini bir merkezden yöneten padişah
bırakmakta gecikmedi. İbn-i Haldun'un devlet örneğini kişiliğinde temsil eden II. Mehmed, merkezi
çözümlemeleri çerçevesinde, başlangıçta asabiyyet niteliği ağır basan bir yönetim sistemi kurmuştur”
bağları güçlü olan Türkmen savaşçılarının her (Dursun, 1992a: 142). Halil İnalcık'a (İnalcık, 1959:
fetihten sonra şehirlere yerleşmek sorunu ile karşı 575) göre ise aslında, Osmanlı İmparatorluğu gerçek
karşıya kalmalarına paralel olarak, bürokratik işleyiş ve kesin bir şekilde Fatih devrinde kurulmuştur.
ve düzenli ordu ihtiyacı ortaya çıktı. Bu bağlamda, Olağanüstü fütuhat ve kuruculuk faaliyetine muvazi
göçebelikten yerleşik hayata (şehir medeniyetine) olarak kanun koymada da, onun devri misli
geçtikçe asabiyyet bağı da yavaş yavaş erimeye görülmemiş bir gelişmeye şahit olmuştur. Aslında
başladı. Osmanlı yönetimi baştan beri merkezi nitelikte ise de
esas merkezileşme, Fatih'ten önceki dönemde
Osmanlı siyasi- idari sisteminin oluşumunda etken başlamıştır. İlk örgütlenme döneminde taşradaki
olan çeşitli öğeler bulunmaktadır ve bu bağlamda mahalli aristokrasinin yönetimdeki etkinliği büyük
Osmanlı yönetimi, değişik kültür ve medeniyet olmuş ve geleneksel Osmanlı siyasi-idari sistemi
dünyalarından devralınan yapıların bütünleşmesiyle merkez-çevre kopukluğu üzerinde kurulmuştur. Bu
oluşmuştur. Şerif Mardin'e (Mardin, 1992: 80- 85) yapı içerinde merkez yerleşik kant hayatının
göre, "Türklerde ilk tabakalaşmanın ne gibi öğeler yaşandığı yer iken çevre, göçebe unsurların yurdudur.
içerdiği ve bunun değişmesinin merkez- çevre Osmanlı Beyliğinin örgütlenmesi sürecinde
oluşumuna katkısının ne olduğu bağlamında, kökene görüldüğü gibi, çevre (Uc) din sapkını akımların,
ait etkenlerin yeri çok önemlidir. Türklerin budunsal merkezlerden kaçan siyasi kişilerin sığındıkları,
kökenini oluşturan Oğuzların, tepede bir han ya da buralarda hayat buldukları bir melce işlevi görmüştür.
aşiret başkanına, onun altında bir aristokrat tabakanın Başka unsurları ve nitelikleri de içeren bu merkez-
(beyler) ve son olarak da alt sınıflar ya da halkın yer çevre yaklaşımının ayrıntıları, yönetim yapısı ve
aldığı bir tabakalaşma düzeni ve bu düzenin altında merkeziyetçi- adem-i merkeziyetçi yapılanmalar
yer alan yeniden- üleşimci sistem, Türklerin İslam'ı başlığı altında ele alınacaktır. Ancak, siyasi-idari
kabulüyle beraber değişmeye başlamıştır. Devlet sistemin merkezi ve yerel yapısını incelemeden önce
hizmetlerinde ve askeri örgütlenme işlevinin yerine klasik dönem Osmanlı örgütlenmesini biraz açmakta
getirilmesinde etkin olarak kullanılmaya başlayan bir yarar vardır.
bürokrasi mirası, sonuçta daha önce bu tür işlevleri
yürüten aristokrasinin tepkisini çekmiş ve giderek Osmanlı siyasi- idari sistemi ve kurumları, ekonomik,
bürokrasi- aristokrasi mücadelesi kızışmıştır. askeri ve toplumsal yapı ve örgütlenmelerle bir bütün
oluşturur. Yukarda değinilen ve ekonomik, sosyal ve
Osmanlı siyasi- idari sisteminin bir yönünü, eski Türk idari bir çok yönü bulunan yapı ve kurumlaşmalar
gelenek ve kurumları oluştururken diğer yönünü ise mali, askeri ve siyasi- idari bir örgütlenmenin de
Selçuklular aracılığıyla aktarılan İslami kurum ve esasını teşkil eder. Ahilik kurumundan Tımar
gelenekler oluşturmaktadır. Bu kökenler üzerinde sistemine kadar bütün bu yapılanmaların ötesinde asıl
kurulan Osmanlı Devleti, toprak açısından XVI. konumuzu oluşturan siyasi-idari sistemin
Yüzyılda en yüksek seviyeye ulaştığında yönetim örgütlenmesine bakacak olursak, Osmanlı Devletinin
sisteminin klasik örgütlenmesi de en olgun noktaya kamu yönetimi açısından Beylerbeylik, Sancak ve
ulaşmış bulunuyordu. Bu yüzyılın sonlarından Köylere bölündüğünü görmemiz mümkündür. Klasik
itibaren Klasik Osmanlı yönetim örgütünün bozulma dönem Osmanlı idaresini ve merkezi yapısını Divan-ı
işaretleri göstermeye başladığı görülmektedir. Hümayun temsil etmektedir. Bütün devletlerde temel
“Fütuhat ideali üzerine kurulu bir devletin toprak fonksiyonlar olan idare, hukuk, maliye ve bürokrasi
genişlemesindeki duraklama etkisini yönetim orada en üst seviyede nihai karar verebilecek kapasite
kurumlarında ve toplum örgütlenmesinde ile temsil edilmektedir. Ayrıca mükemmel bir
göstermekte gecikmemiştir. bürokratik altyapıya da sahiptir.
Klasik Osmanlı sistemi dediğimiz yönetim biçiminde
İmparatorluk geniş birtakım eyaletlere ayrılmıştı.
96
Beylerbeyi tarafından yönetilen eyaletler birkaç merkeziyetçilik boyutlu niteliklerinin incelenmesine
sancağın bir araya getirilmesiyle oluşuyordu. geçebiliriz.
Sancaklar ise Sancakbeyi tarafından yönetiliyordu. Yönetim Yapısı, Merkeziyetçi- Adem-i Merkeziyetçi
İlk dönemlerde beylerbeyinin sancakbeyi üzerinde Niteliği ve Batı/Batı- Dışı Ayrımı
idari-askeri denetimi söz konusuydu. Beylerbeyi
eyalet sınırları içerisinde bulunan bütün sancakların Osmanlı Devletinde sosyal tabakalaşmayı da
tımarlı sipahilerin birinci derecede yöneticisi, belirleyecek bir yöneten- yönetilen ayrımı
komutanı idi. Ancak sivil yönetim açısından paşa bulunmaktadır. Mali düşünce merkezli
sancağı denilen merkezde sancak beyi olmaktan öte tabakalaşmanın bir tarafında, kendilerine tımar
yetkisi yoktu. 16. yüzyılın ortalarından itibaren bu kesiminden, hazineden veya vakıflardan gelir ayrılan
durum değişmeye başlamıştır (Çadırcı, 1997: 10). askeri zümre yer alırken diğer tarafta ise üretim
Hem mali, hem de askeri içerikli bir takım gelişmeler yapan ve vergi veren reaya yer almaktadır. Askeri
mevcut sistemin işleyişinde bozulmalara yol açmıştır. zümre ilmiye, kapıkulları ve tımarlı sipahilerden
meydana gelmektedir. Tımarlıların bir devlet memuru
Osmanlı Devletinde, toprak rejimine dayalı, merkezi olarak kalmalarına büyük bir önem verilmektedir.
ve fakat etkin bir yönetim sistemi ağırlıklı olarak Devlet, bürokrat ve toprak asilleri sınıfının
uygulanmıştır. Topraklar; mülk, vakıf ve kamusal oluşmasını değişik yollarla önlerken yine aynı
olmak üzere üçe ayrılmıştır. Ancak toprakların maksatla devlet kadrolarına kölelikten yetişmiş
büyük bir kısmı kamusal araziden oluşmuştur. Yani olanları yerleştiriyor, tahakküm eğilimi taşıyanları
toprakların büyük çoğunluğu devletindir ve devlet bu görevden alabiliyor, ortadan kaldırabiliyor ve
toprakları özel bir şekilde işletmektedir (Cin, 1978: mallarına da el koyabiliyordu (müsadere). Bu tür
67). Söz konusu bu sistem, bütün ülke düzeyinde uygulamalar yönetici zümrenin bir sosyal sınıf
kurulmuş olan askeri ve idari bir şebeke ile oluşturacak devamlılıktan ve sınıf şuurundan mahrum
gerçekleşmiştir. Böylece merkezden çevreye doğru, olmalarına yol açmıştır (Tabakoğlu, 1994: 139).
kademe kademe yayılan hiyerarşik bir örgütlenme Osmanlı Türk sosyal tabakalaşmasını ve siyasi- idari
vücut bulmuştur. Böylece, ülke topraklarının belli örgütlenmesini Batı toplumlarında ayıran
şartlarda belli kişilerle irtibatlandırılması yoluyla, özelliklerden biri olan bu nitelik, bazı değişim ve
ülkenin en küçük parçasıyla merkezi yönetim dönüşümlere uğramakla birlikte, Tanzimat
arasındaki mali, askeri ve idari bağı ifade eden Tımar döneminde daha da belirginleşmiştir.
sistemi kurulmuştur. Tımar sistemi, ülkenin zirai
iktisadiyatı ile askeri yapısının temeli olarak, klasik Sözü edilen sınıf yapısının oluşamamasının ötesinde,
dönemde kendisini önemle göstermiştir (Tabakoğlu, Osmanlı İmparatorluğunda toplumsal yapı, yatay ve
1997: 378). Osmanlı Devletinde Tımar bir tahsis ve düşey olarak iki yönde farklılaşma göstermiştir.
havaledir. Padişahın verdiği tımar tevcih vesikası, Yatay olarak farklılaşması millet esaslı idi.
devlete ait muayyen bir gelir toplama selahiyetini Müslüman, Rum- Ortodox, Ermeni ve Musevi
veren havale vesikasıdır. Toprak üzerinde doğrudan milletleri vardı. Her millet de kendi içinde düşey
doğruya tasarruflar, bu sistemin soysuzlaştığı olarak sınıfsal farklılaşmıştı. Bu sınıflar sultana
zamanlarda meydana çıkan anormal bir şekildir uzaklık derecelerine ya da toplumsal saygınlıklarına
(İnalcık, 1996: 27). göre, askeri sınıf, ilmiye sınıfı, tüccarlar ve
zanaatkarlar, reaya ya da köylü olarak sıralanıyordu
Eyalet ve sancakları temel alan bu yapılanma (Tekeli, 1982: 14). Eryılmaz'a göre, millet sistemi
yanında, en küçük yönetim birimi olan köylerde olarak nitelendirilen bu sosyal, dini ve idari
yaşayan müslim ve gayrimüslim halka reaya deniyor örgütlenme biçimi Türk yönetim ve medeniyet
ve dirlik şeklinde sipahilere verilen tımarlar, vakıf ve tarihinin en önemli konularından birini
mülk araziler üzerinde, tarımla uğraşıyorlardı. oluşturmaktadır (Eryılmaz, 1982: 9). Millet sistemi
Köylerin, idari ve kazai olarak birleştirilmesiyle Kaza Osmanlı'da hem ekonomik, hem sosyal hem de
birimleri oluşturulmuştu. Kazalarda hukuki sorunları siyasi- idari yönü bulunan bir örgütlenmeyi
çözmek için merkezden atanan kadılar ve güvenlik içermektedir.
işleriyle ilgilenen subaşılar, devleti temsil eden
görevlilerdi. Büyüklük olarak kazalardan sonra gelen Osmanlı siyasi- idari sisteminin önemli bir yönünü
idari birimler olan sancaklar, Osmanlı sisteminin de, klasik dönemdeki örgütlenmenin ve bu
taşra örgütünün temelini oluşturur. örgütlenmenin temelini oluşturan toplumsal
tabakalaşma düzeninin meşrulaştırılmasında,
Siyasi- idari sistemin ekonomik, askeri ve sosyal imparatorluğun fikir hayatında Platoncu kalıpların
boyutları bağlamında ortaya çıkan klasik dönem önemli bir yer tutmasına ilişkin görüşler
Osmanlı yönetim örgütlenmesini kısaca ve oluşturmaktadır. Platonun bu düşüncesi, Farabinin el-
konumuzla ilgisi ölçüsünde bu şekilde özetledikten Medinetül Fazıla ve benzeri çalışmalar yoluyla
sonra, yönetim yapısının merkeziyetçilik ve adem-i Osmanlıya geçmiştir. İki yönü bulunan bu geçişin bir
97
yönünü, toplumun, tabii olarak üreticiler, askerler, özel mülkiyeti yahut sorumsuz tasarrufu olduğundan,
devlet adamları şeklinde üçlü bir gruplaşmadan Osmanlılar toprak rejimleri sayesinde memleketi
teşekkül ettiği ve bunların başına bir bilge hükümdar tehlikeye karşı adeta aşılı tutmuşlar; merkezi
gerektiği fikridir. Diğeri ise, hükümranlığın özünün otoritesini sarsacak, devleti parçalayacak güçlerin
adalet olduğudur (Çaylak, 1998: 101). Bu bağlamda, oluşmasına uzun süre imkan vermemişlerdir.
Osmanlı sistemi; kendi öncesinden tevarüs ettiği Bürokratik bir devlet olarak Osmanlı devletinin en
gelenek yoluyla; Platonun ideal ütopik devlet belirgin özelliği merkez ile çevre arasındaki uzaklıkta
modelini temel siyaset anlayışının ufkuna yatmaktadır. Çevreden bağımsızlığı ve bu anlamda
yerleştirecektir. sahip olduğu otonomi, devletin kendine özgü
örgütlenme ve yapılanma biçimini ortaya çıkarmıştır
Gerek millet sistemi, gerek merkez-çevre pratiğinin (Çaha, 1996: 375).
nitelikleri ve gerekse Osmanlının kendine özgü bazı
uygulamaları, Osmanlı yönetim sisteminin Osmanlı devletinin bu merkeziyetçi niteliğini kent
merkeziyetçi ve adem-i merkeziyetçi niteliklerin iç bağlamında ve loncalar boyutundaki uygulamalarda
içe olduğu bir görünüm almasını sağlamıştır. Osmanlı da görmek mümkündür. Merkezi yönetimle loncalar
devlet yönetimindeki başarının tılsımı, Cem'e (Cem, arasındaki dengeler, devletin gücüne ve yerel
1995: 100) göre, çok karışık ve geniş toplulukların unsurların özerklik derecesine bağlı olarak zaman
merkeze sıkıca bağlanırken, onların ayrıcalıklarının içinde ve bölgelere göre farklı niteliklerde ortaya
da göz önünde tutulabilmiş olmasıdır. Kesinlikle çıkmıştır. Devletin gücünün sınırlı olduğu 14. ve 15.
çelişen iki özellik arasında yaratılan bu uyum, Yüzyıllarda loncalar daha özgür ve daha güçlüydüler.
İmparatorluğun bütünlüğünü sağlamış, devlete hem Osmanlı toplumunda merkeziyetçilik eğilimlerinin
otorite, hem de bir çeşit esneklik kazandırmıştır. güçlendiği 16. Yüzyılda ise, devlet bir yandan
Osmanlı devletinin gelişip güçlenmesini sağlayan bu loncalar dışından gelebilecek tehdit ve rekabete karşı
özelliklerden ilki, miri toprak rejiminin bir sonucu loncaları desteklemiş, loncaların koydukları
şeklinde belirmektedir. kuralların uygulanmasına, geleneksel lonca
hiyerarşisinin korunmasına büyük önem vermiş, öte
Viyana'dan Hicaz'a, Kırım'dan Kuzey Afrika'ya kadar yandan da loncaları daha yakından denetlemeye
uzanan bir imparatorluğun var olabilmesi için, devlet başlamıştır. Devlet, ekonomik, sosyal ve idari bir
en uzak köşelerde bile sözünü geçirmek, otorite takım nedenlerle loncaları denetlerken aynı zamanda
sağlamak zorundadır. Osmanlılar bu otoriteyi kurmuş devletin korumaya ve sürdürmeye çalışıldığı
ve uzun süre yaşatabilmiştir. Devlet, güçlü ve düzenli geleneksel düzeninin bir parçası olarak görmüştür.
memur kadrosuyla, idare örgütüyle ülkenin her Merkezi devlet tarımsal kesimde tımar düzenini ve
köşesine egemen olmuştur. Merkezi otoritenin gücü küçük köylü işletmelerini mali ve siyasi nedenlerle
ve ülkedeki denetimi 1600 yıllarına kadar hemen her nasıl destekliyorsa, kentlerdeki loncaları da benzer
alanda kendini belli etmektedir. Devletin güvenlik nedenlerle destekliyordu (Pamuk, 1993: 61).
örgütü ülkenin her yanında asayişi sağlamakta;
vergiler düzenli toplanmakta; mahkemeler bütün Ekonomik, sosyal ve idari öğeleriyle Osmanlı
yurtta işlemektedir. Değişik şehirlerle ilgili mahalle, merkeziyetçiliğinin temel dayanağını ise, Timur'a
nüfus, arazi ve vergi tahrirlerini içeren belgelerden, (Timur, 1994: 263) göre yeniçeriler ve ücretli süvari
Anadolu'ya sürekli gelen göçlerin iskan keyfiyetine bölükleri oluşturmaktadır. Osmanlı merkeziyetçiliği
kadar birçok konuda devletin merkeziyetçi ve otoriter kısmen içgüdüsel, kısmen de bilinçli olarak
yönü açıkça görülmektedir. uygulanan böl ve yönet ilkesine dayanıyordu.
Sistemin temel dengesini merkez ordusu-tımarlı
Avrupa ülkelerinin genellikle yerleşmiş bir merkez sipahiler çelişkisi belirliyordu. Tımarlı sipahiler
otoritesinden yoksun bulundukları bir dönemde, merkeze karşı feodal eğilimleri temsil ederken, birçok
Osmanlı devleti, kendi merkeziyetçi yapısını önlem sayesinde, köylüye karşı da merkeziyetçi
öncelikle kendi toprak rejimine borçludur. Merkez kuvvetleri temsil ediyordu. Feodal eğilimler ağır
otoritesine aman vermeyen derebeylik düzenini, bastığı takdirde de yeniçeriler harekete geçiyordu.
Osmanlılar miri toprak rejimleriyle yıkmışlar ve Ancak imparatorluğun Kanuni devrinde ulaştığı
yeniden filizlenmesine aynı rejim sayesinde imkan sınırlar göz önünde bulundurulursa, böyle bir denge
tanımamışlardır. Derebeyliğin var olabilmesi için ve fren politikasının yeterli olamayacağı açıktı. Bu
belirli kişilerin büyük toprak parçalarının yüzden devlet başka birçok denge ve fren unsurları
mülkiyetine, hiç değilse sorumsuz tasarrufuna sahip kullanmıştır. Bunların başında millet sistemi
olmaları gerekir; Avrupa'da olduğu gibi. Oysa, gelmektedir. Bu unsurlar da güçlü bir posta ve ulaşım
Osmanlılar fethettikleri yerlerin toprağını hemen teşkilatı ve derbent örgütü gibi yapılanmalarla
devlet mülkiyetine alarak karanlık derebeylik desteklenmiştir. Osmanlı devletinde, millet sistemi ve
düzenini ortadan kaldırmışlardır. Bu tutucu düzenin bu bağlamda oluşturulan örgütlenmeler aynı zamanda
var oluş nedeni, can damarı büyük toprak parçalarının merkeziyetçilikle adem-i merkeziyetçi uygulamaların
98
kesişme noktasını oluşturmaktadır. Bünyesinde bir uzlaşmayı kösteklemiyor, bilakis teşvik ediyordu.
araya getirdiği halk toplulukları çok değişik renk ve Bunu geniş anlamda Millet Sistemi siyaseti olarak
büyüklükteki mozaik parçalarını andıran Osmanlı değerlendirmek gerekir.
İmparatorluğu, bu ayrıcalıklı topluluklar üzerindeki
merkez otoritesini, garip bir çelişmeyle, adem-i Osmanlı Devletinin bu hem merkeziyetçi hem de
merkeziyetçiliği kullanarak sağlamıştır. adem-i merkeziyetçi uygulamalarının bir yönünü de
eyaletler ve taşra yönetimi ile ilgili bazı nitelikler
Bu karmaşık toplumda devlet büyük bir anlayışla oluşturmaktadır. Osmanlı devleti, idari bakımdan
davranıyor, her birinin temel niteliklerine, merkeziyetçi bir sisteme sahip olmakla beraber,
geleneklerine ve düşüncelerine en küçük ölçüde eyaletler arasında özellikle yönetim biçimleri
karışıyor ve hatta, kendi düzen anlayışıyla çelişen bakımından bazı farklılıklar vardı. Bu farklılıkların en
önemli yanlarını bile hemen değil, yavaş yavaş dikkate değeri, birçok Osmanlı eyaletinin has ve
değiştiriyor. Devletin bu tutumu hem toplulukların bazısının ise salyane ile idare edilmesiydi. Has ile
sert müdahaleler karşısında başkaldırmalarını, idare edilen eyaletlerin, coğrafi bakımdan daha çok
merkeze kafa tutmalarını önlüyor, hem de fetihlerde imparatorluğun iç kesimlerinde ve Anadolu ile
yerli halkın direncini azaltan bir etken oluyor. Rumeli topraklarında toplandığı görülmektedir. Bu
Osmanlı devletinin bu temel ilkesi iki alanda eyaletlerde, toprağa bağlı oturmuş bir sistem vardı.
incelenebilir: Toprak rejimi ve dini hoşgörü. Salyane ile idare edilen eyaletlerde, Osmanlı tımar
sistemi mevcut değildi. Bunlar daha çok Cezayir,
Toprak konusundaki büyük merkeziyetçiliğin yanı Tunus gibi Osmanlının büyük askeri harekatlarının
sıra, akılcı bir esneklik vardır. İmparatorluğa yeni dışında kalan uc bölgelerde yer almaktaydı. XVI.
katılan topraklarda geleneksel sosyo-ekonomik Yüzyıl Osmanlı taşrasında haslı, salyaneli ve
kurumlar hemen değiştirilmemiş, zamanın akışı imtiyazlı eyaletlerin dışında, başka yönetim biçimleri
içinde törpülenerek temel düzene uydurulmuştur. de vardı. Ancak bu yönetim şekilleri, bir eyalet
Burada, Osmanlının fethettiği yerlerde bulduğu halinde değil, normal bir Osmanlı eyaleti içinde
Derebeyi görünümündeki oluşumları, gerek vergi küçük idari birimler halinde idi. Bu idari birimlerin
yükünün azaltılması gerekse hukuk dışı uygulamaları bir kısmı, yurtluk-ocaklık statüsünde idi (Şahin,
ortadan kaldırma şeklinde bertaraf etme boyutunu 1997: 239). Osmanlı memleketlerinin başka
unutmamak gerekir. Buralarda Osmanlı uygulaması memleketlere benzemeyen bu bir eyaletin başka bir
derebeylik kalıntılarını temizleme ve halkı koruyucu eyalete, belki bir sancağın başka bir sancağa
nitelikte gelişmiştir. benzemez (Karal, 1954: 270) niteliği o dönemin
özellikleri açısından gerekli sıkı bir merkeziyetçiliğin
İkinci boyuta yani dini hoşgörü boyutuna bakacak yanında adem-i merkeziyetçi uygulamaların da var
olursak, Osmanlıları Selçuklu geleneklerini olabilmesini mümkün kılan önemli bir etkendir. Ve
sürdürerek sağladıkları dini hoşgörü, çağının bunun ekonomik, sosyal, dini, kültürel, askeri ve
çerçevesinde, bir ihtilal niteliği taşımakta idi. siyasi-idari birçok yönü bulunmaktadır.
Devletin bozulduğu 17. Yüzyıla kadar da bu
uygulama devam etmiştir. Dini hoşgörü, çeşitli Bu, merkeziyetçi niteliğinin yanında adem-i
birimlerden kurulu İmparatorluğun dağılmasında merkeziyetçi uygulamaların da yer aldığı Klasik
önemli bir etken olmuştur. Merkeziyetçilikten bir Osmanlı Yönetim sisteminin diğer önemli özelliği de
çeşit uzaklaşma niteliğindeki dini çeşitlilik ve yapıların ayrışmamış olması hususudur. Ordunun
hoşgörü, gene garip bir çelişmeyle, kitlelerin devlete örgütlenmesiyle yönetimin örgütlenmesi iyice iç içe
bağlanmalarını, baş kaldırmamalarını, merkez girmiş bir tablo arzetmektedir. Bunun için Osmanlı
otoritesini kabullenmelerini sağlamıştır. Nedenleri ne toplumunda yöneticileri askeri denmektedir. Osmanlı
olursa olsun, bir Fransız tarihçisinin belirttiği gibi, idari sisteminin bu niteliği yalnızca askeri ve idari
Engizisyonun resmi devlet kuruluşu olduğu ve yapılar için söz konusu değil, aynı zamanda, dini
Yahudilerle Arapların İspanya'dan kovulduğu bir kurumlar ile idari kurumlar için de benzer bir durum
çağda, Osmanlılar, Hıristiyanlara karşı en küçük bir caridir.
düşmanlıkta bulunmamışlardır (Cem, 1995: 101-
106). İnalcık'a (İnalcık, 1996: 108) göre, İslam idare Osmanlı siyasi- idari sistemine Batı ve Batı-dışı
ananesinin ehli zimmet hakkında eski dini müsamaha toplumlar ayrımı açısından bakarsak bazı noktaları
ve himaye prensipleri, Osmanlı devletinde bu sayede tespit etmek mümkün olacaktır. Ekonomik, sosyal,
yerleşmiş ve İmparatorluk idaresinin temelini teşkil dini, kültürel ve siyasi-idari parametrelerin her biri ile
etmiştir. Uc devletinin gaza ve cihat ideolojisi, fiilen ilgili ve bütüncül bir nitelik taşıyan bu analiz
onun, azami derecede müsamahacı, telifçi bir uc çerçevesinde Osmanlı toplumu ve siyasi-idari
cemiyetinin realist temayüllerini benimsemesine yapılanması ile batılı toplumların aynı noktadaki
mani olmamıştır. Hülasa, bizzat Osmanlı Devletinin yapılanmaları arasında bir karşılaştırma yapmak söz
asli karakteri, yerli müesseselerle ve sınıflarla bir konusu olabilir. Kent ve yerel yönetimleri de
99
yakından ilgilendirir bir içerikle aynı dönem Batı önemlisi, şehirlere tüzel kişilik ve bağımsız hükümet
toplumlarına baktığımızda feodal bir yapılanma tanımayarak tüccar kapitalist oligarşilerinin
görülmektedir. Bu dönemde kasaba ve kentler de kurulmasını önledi. Batıda iktisadi siyasetle karşıtlık
feodal üretim tarzının bir parçası olarak ele alınabilir. keskin olduğu halde, Osmanlıda, Batıdaki gibi
Ancak, feodal üretim tarzının önemli bir özelliği şehirlere ayrıcalıklar tanımanın yararlarını kabul
kasabalarla kentlerin, kentlerde loncalar çerçevesinde etmek söz konusu olmadığı gibi ticaret azaldıkça yeni
örgütlenen mamul mallar üretiminin ve hem yerel pazarlar aramayı teşvik de yoktu. Osmanlı iktisadi
hem de uzun mesafeli ticaretin feodal beylerin kontrol siyasetinin saiki, hisbe olduğu kadar, askeri
denetiminden büyük ölçüde bağımsız olarak yapıyı da desteklemektir.
gelişmesidir. Siyasal egemenliğin feodal beyler
arasında parçalanmış olması, güçlü bir merkezi Yine Mardin'e göre, Osmanlı devleti, hem
devletin olmaması kasaba ve kentlere bu özerkliği Machiavelli, hem de Montesquieu'nin, doğu istibdadı
sağlıyordu. Kentler, zanaatlar ve ticaret, feodalizmin ile Batı feodalizmi arasındaki ayrılığı meydana
gelişmesi sırasında değil, daha geç aşamalarında ve getiriyor diye gördükleri ara tabakalardan yoksundu.
özellikle bu üretim tarzının çözülüşü ve kapitalizme Hegel'in medeni toplum diye adlandırdığı o temel
geçiş sürecinde önem kazanmışlardır (Pamuk, 1993: yapı unsurundan, merkez hükümetinden bağımsız
19). olarak işleyebilen ve mülkiyet haklarına dayanan
toplum bütünü burada görünmüyordu. Bu zengin
Aynı noktadan Osmanlı toplumuna baktığımızda, tüccarlar topluluğunun zamanla oluşmuş olduğu
kent ve yerel yönetim hizmetlerinden, ekonomik ve kabul edilse bile bunlar hiçbir zaman Batı
sosyal örgütlenmeye ve siyasi-idari yapılanmalara Avrupa'daki gibi kentlerin siyasi hayatını tek başına
kadar çok farklı özelliklerin ortaya çıktığını görürüz. yönlendiren oligarşiler oluşturamamışlardır. Bu
Bütün uygulamalara genel olarak bakıldığında, noktalar, Batı ve Batı dışı toplumlar içinde yer alan
örneğin, Osmanlı'da merkezi devlet gücünün doruğa Osmanlı Türk toplumunun yerel yönetim ve kent
ulaştığı 16. Yüzyılda, sipahilerin toprağa bağlı bir örgütlenmelerinin ortaya çıkış ve gelişim keyfiyetleri
yerel aristokrasi oluşturamadıkları görülmektedir. ile de yakından ilgilidir. Kentler, Osmanlı'da siyasi-
Merkezi devlet gücü sürdükçe, sipahiler devletin idari sistemin ve yerel yönetim hizmetlerinin
taşradaki idari, mali ve askeri temsilcisi konumunda ayrılmaz bir parçası niteliğinde ortaya çıkmışlar ve bu
kaldılar. Devletten bağımsız hatta devlete karşı bir yönde fonksiyonlar görmüşlerdir. Ancak, bu noktada
yerel güç, siyasi odak, ya da bir toplumsal sınıf Batı Avrupa kentleri ile aralarında önemli farklılıklar
durumuna gelemediler. Bu nedenlerle, 15 ve 16. da bulunmaktadır.
Yüzyıllardaki tımarlı sipahileri, sahip oldukları geniş
toprakları kendileri işleyen veya başkalarına işleten Osmanlı siyasi- idari sitemi ekonomik, sosyal, dini ve
toprak zenginleri veya Avrupa'daki feodal beylere kültürel öğelerle de bir bütünlük arz ettiği için, hem
benzeyen bir toplumsal sınıf olarak değil, devlet Batı/Batı-dışı ayrımı, hem siyasi- idari sitem içindeki
adına vergi toplayan, asker yetiştiren ve devletin yeri ve hem de yerel yönetim geleneği ve Tanzimat
denetleyebildiği görevliler olarak değerlendirmek öncesi kentlerin genel durumunun görülebilmesi
daha yerinde olur. Bu durum Osmanlı siyasi-idari bağlamında Osmanlı'da yerel yönetim hizmetleri ve
yapılanmasını ve toplumsal özelliklerini Batılı kentlerin görünümüne burada değinmek gerekir.
toplumlardan ayıran önemli farklılıktır.
Klasik Dönem Osmanlı Kentlerinin Durumu,
Osmanlı toplumsal ve siyasi- idari örgütlenmesiyle Siyasi-İdari Sistem İçindeki Yeri ve Yerel Hizmetler
batı toplumlarında ortaya çıkan yapılanmalar
arasındaki fark yalnızca bunla sınırlı değildir. Şerif Kentler, Osmanlı devletinde yerel yönetim
Mardin'e (Mardin, 1997: 106- 116) göre, Batı’da hizmetlerinin örgütlendiği ve etkin bir şekilde
ortaçağ toplumunu ayırt eden patrimonyalizm ve sunulduğu yerler olmanın ötesinde, siyasi-idari
feodalizm ilkelerinden Türkiye'de en ağır basan ilke sistemin de önemli bir parçası özelliğini taşımaktadır.
patrimonyalizm olmuştur. Hatta daha da ileri Ekonomik ve sosyal tabaklaşma bağlamında ve siyasi
gidilerek, kuruluşundan az sonra, patrimonyal örgütlenme boyutunda Batı Avrupa kentlerinden
bürokrasi çizgilerinin Osmanlı devletinin en oldukça farklı olan Osmanlı kentlerinin bu
ayırdedici yönü olarak belirdiği söylenebilir. Yine, özelliklerini bu farklı iki toplumun kurumlaşmaları ve
padişahın, şehirlerde uyrukların babası olmak için yerel yönetimle ilgili yapılanmalarında da görmek
duyduğu zorunluluk, lonca zanaatları karşısında mümkündür (Ökmen ve Parlak, 2008: 95).
ticareti elverişsiz bir duruma sokmuştur. Batı'da
feodal beyler ve krallar çoğunlukla esnaftan çok Osmanlıda kentlerin işlevi ve yapısını en iyi şekilde
tüccarları destekledikleri halde, Osmanlı devletinde yukarda ele aldığımız taşra örgütlenmesi
durum tersine idi. Devlet, loncaları, tüccarların anlatmaktadır. Osmanlı sisteminde kent, siyasi- idari
tekelci davranışlarına karşı koruduğu gibi, daha da sistemin bir parçasıdır ve ekonomik, sosyal, dini ve
100