(KIRKLARELİ) SANCAĞI Hümmet KANAL

27 Pages·2016·0.66 MB·Turkish

Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS)
Haziran 2016 June 2016
Yıl 9, Sayı XXVI, ss. 145-171. Year 9, Issue XXVI, pp. 145-171.

DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh932

SALNÂMELERE GÖRE 19. YÜZYIL SONLARINDA KIRKKİLİSE
(KIRKLARELİ) SANCAĞI

Hümmet KANAL

Özet
19. yüzyıl sonlarında Kırkkilise sancağı, Edirne vilâyetine bağlı altı sancaktan
biriydi. Bu dönemde sancak, Kırkkilise, Lüleburgaz, Babaeski, Midye, Ahtapoli, Vize,
Tırnova isimlerindeki 7 kaza, 21 nahiye ve 241 köyden müteşekkildi. Osmanlı
topraklarının Balkanlar’a açılan kapısı konumunda olan Kırkkilise, sahip olduğu
konum itibariyle son derece önemli bir mevkideydi. Çalışmanın amacı, Osmanlı
devletinin son yıllarındaki Kırkkilise sancağının idari, demografik ve ekonomik
yapısını salnâmeler ışığında ortaya çıkarmaktır. Bu konuda Edirne vilâyet salnâmeleri
ve devlet salnâmeleri detaya varan bilgiler sunmaktadır.
Çalışmada, Kırkkilise sancağının 1890-1902 yılları arasındaki idari
yapılanması, kurumları, gelir ve giderleri, panayırları, madenleri, tarım ve
hayvancılığı, fabrikalar, imalathaneleri ve hapishaneleri ilmi bir disiplin içerisinde
analiz edilmiştir. Giriş kısmında Kırkkilise adının ve şehrin tarihine kısaca
değinilmiştir. Sancağın idari yapısı incelenirken meselenin bütünselliği adına 1880-
1912 yılları arasında sancağa bağlı kazalar ve nahiyeler liste verilmiştir. İdari
yapılanma, sancağın nüfusu ve ekonomik durumu incelenirken tablo ve grafikler
yapılarak konu daha anlaşılır hale getirilmiştir. Ayrıca Edirne vilâyetine bağlı
Gümülcine, Dedeağaç, Tekirdağ, Gelibolu ve Edirne sancaklarıyla kıyaslamalar
yapılarak, Kırkkilise’nin vilâyet içerisindeki durumu irdelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Kırklareli, Edirne, Sancak, Nüfus, Ekonomi.

 Dr., Sakarya Üniversitesi.
Hümmet Kanal
Kirkkilise (Kırklareli) Sanjak Accordıng to the Annuals at the end of the
19th Century
Abstract
Kırkkilis (Kırklareli) Sanjak, at the end of the 19th century, was one of the
sanjaks that were the provinces of Edirne. During this period, Sanjak was composed
of seven towns named Kırkkilise, Lüleburgaz, Babaeski, Midye, Ahtapoli, Vize and
Tırnova, 21 townships and 241 villages. Kırkkilise, the oppening door to the Balkans
of the Ottoman Empire, was in the location that was extremely important. The aim of
this study was to reveal the administrative, demographic and economic structure
through the light of Annuals of Kırkkilise Sanjak. In this regard, Edirne province
annuals and state annuals offered detailed information.
In the study, Kırkkilise Sanjak’s administrative structure, institutions, income
and expense, fairs, mines, agriculture and farming, factories and prisons were
analyzed in a scientific dicipline. In the introduction, the history of Kırkkilis name and
the city was briefly discussed. While examining the administrative structure of Sanjak,
on behalf of the integrity ofth matter, towns and townships lists, connected to Sanjak,
were given between 1880-1912. While examining the administrative structure,
Sanjak’s population and economic situation, the subject was made more
understandable by being made tables and graphics. In addition, the situation of
Kırkkilise in province was analyzed by comparing Gümülcine, Dedeağaç, Tekirdağ,
Gelibolu and Edirne that connected to Edirne province.
Key Words: Kirklareli, Edirne, Sanjak, Population, Economy.

Giriş
Tarih boyunca, Traklar, Persler, Makedonlar, Bitinyalılar, Roma ve
Bizans hâkimiyetinde kalan Kırklareli1, Osmanlı padişahı Murat
Hüdavendigâr tarafından 768/1367 tarihinde fethedilmiştir2. Bizans
hâkimiyeti yıllarında Saranta Ekklesies (Kırkkilise) olarak anılan kentin adı,
Osmanlılar zamanında değiştirilmeden Türkçe karşılığı olan Kırkkilise
kullanılmaya devam edilmiştir. Tarihi kaynaklar, şehrin adının Cumhuriyet

1 “Kırklareli”, Yurt Ansiklopedisi, c. VII, İstanbul, 1982:, s. 4808.
2 Kırklareli’nin Osmanlılar tarafından hangi tarihte fethedildiğiyle ilgili salnamelerde farklı
bilgiler geçmektedir. 1310 Edirne vilâyet salnâmesine göre şehir, 768/1366-1367 yılında
Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. “Kırk Kilise- Hirakliya- Kasabası Hüdâvendigâr Gâzi Aydos
ve Karinâbâd ve Pınarhisar ve Vize ve Süzebolu kasabalarını feth ve teshîr buyurdukları 768
tarihinde Timurtaş Paşa mârifetiyle dâhil-i daire-i Memâlik-i Osmâniye eylediği rivâyet-i
tarihiyyedendir.” (bkz. Edirne, Salnâme 1317, s. 492. 1317 ve 1319 yıllarına ait Edirne vilâyet
salnâmelerinde ise, fetih tarihi olarak 769/1367-1368 yılı verilmektedir. “Kasaba-i mezkûre
Hüdâvendigâr Gâzi tarafından 769 tarihinde zamîme-i mülk-i Osmâni kılınmıştır.” (bkz.
Edirne, Salnâme 1317, s. 398; 1319 s. 1009.
[146]
Salnâmelere Göre 19. Yüzyıl Sonlarında Kırkkilise (Kırklareli) Sancağı
devrine kadar Kırkkilise olarak kullanıldığını göstermektedir3. Nihayet,
dönemin Kırkkilise milletvekili Dr. Fuat Umay’ın teklifi ile Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nde kabul edilen 20 Aralık 1924 tarihli kanunla şehrin ismi
Kırklareli olarak değiştirilmiştir4.
Tarihi seyir içerisinde Kırkkilise, çok az bilimsel çalışmaya konu olmuş
bir şehirdir. Özellikle 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nden sonra Edirne
vilâyetine bağlı altı sancaktan biri olan Kırkkilise hakkında kapsamlı bir
çalışmanın bulunmadığı tespit edilmiştir. Bu eksiklikten yola çıkılarak Edirne
vilâyet salnâmeleri ve devlet salnâmeleri ışığında sancağın idari, demografik
ve ekonomik durumu irdelenmeye çalışılmıştır. Kırkkilise sancağına dair
bilgiler Edirne vilâyet salnâmeleri içerisinde yer almaktadır. Çalışmamızı
ilgilendiren Edirne vilâyet salnâmeleri 1287/1870 ile 1319/1902 yılları
arasında yayımlanmış olan 28 salnâmeden ibarettir5. Bunlar içerisinde
Kırkkilise sancağıyla ilgili en kapsamlı bilgilere sahip olanları 1310, 1317 ve
1319 tarihli salnâmelerdir. Adı geçen salnâmelerde Kırkkilise’nin tarihi, idari
yapısı, kurumları, demografik ve ekonomik yapısı hakkında ayrıntılı bilgi
mevcuttur.
Çalışmanın kapsamını 1890-1902 yılları arasını esas alarak
sınırlamamızdaki temel gaye ise, bu yıllara ait salnâmelerde sancak hakkında
yoğun bilgilerin yer almasıdır. Sancağın idari yapısının belirlenmesinde,
devlet salnâmelerinden de faydalanılmıştır. Bilindiği gibi, devlet salnâmeleri
ilk olarak 1847 yılında Mustafa Reşit Paşa’nın öncülüğünde Ahmet Vefik
Paşa tarafından hazırlanarak Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye adıyla
neşredilmiştir. Bu salnâmelerin faydalarının görülmesi üzerine vilâyet
salnâmeleri de çıkarılmaya başlanmıştır6.

3 Veysi Akın, “Kırklareli Adının Tarihçesi”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,
2, Denizli 1997, s. 9-10.
4 A. Rıza Dursunkaya, Kırklareli Vilâyetinin Tarih, Coğrafya, Kültür ve Eski Eserler Yönünden
Tetkik, Yeşilyurt Yayınevi, Kırklareli 1948, s. 55.
5 Hasan Duman, Osmanlı Salnâmeleri ve Nevsâlleri, c.1, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
2000, s. 97-99.
6 Aynı eser, s. 1-5.
[147]
Hümmet Kanal
a. Kırkkilise Sancağında İdari Yapılanma
Osmanlı klasik döneminde Kırkkilise, XVI. yüzyılda Rumeli eyaletinin
Vize sancağına7 bağlı bir kaza merkeziydi. Bu kaza, XVII. yüzyılın sonlarında
yörüklerin iskânı ile büyümüş ve Rumeli eyaletine bağlı bir sancak haline
gelmiştir8. 1273/1857 devlet salnâmesindeki idari taksimatta Edirne merkez
sancağına bağlı bir kaza olduğu görülmektedir9. 1877 yılına kadar idari
yapılanma bu şekilde devam etmiştir. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda
Ruslar’ın işgal ettiği şehir, bu savaşın ardından 3 Mart 1878’de imzalanan
Ayastefanos Antlaşması ile Bulgaristan Prensliği’ne bırakılsa da hemen
akabinde imzalanan Berlin Antlaşması (13 Temmuz 1878) ile yeniden
Osmanlı hâkimiyetine girmiştir10.
Kırkkilise, mes’ele-i zâile’ye 11 değin kaymakamlıkla idare olunduğu
halde, 1295/1879 senesinde Edirne vilâyetine bağlı birinci sınıf bir sancağın
merkezi haline gelerek mutasarrıflığa yükseltilmiştir. Sancak olduktan sonra
uzun yıllar idari yapılanmasında bir değişim olmamıştır. 1880-1910 yılları
arasında yaklaşık otuz yıl sancağın kazaları Kırkkilise (merkez kaza),
Lülebergos (Lüleburgaz), Baba-yı Atik (Babaeski), Midye, Ahtapoli, Vize ve
Tırnova’ydı. 1911 yılına gelindiğinde merkez kazaya bağlı bir nahiye olan
Pınarhisar kaza statüsüne yükseltilmiştir. 1880-1912 yılları arasındaki kazalar
şöyleydi:

7 Kanuni Sultan Süleyman döneminde (1520-1566) Vize, Rumeli vilayetine bağlı otuz üç
sancaktan biridir. Vize sancağına, vize merkez nahiyesiyle birlikte bağlı kazalar şunlardı:
Kırkkilise, Bergos (Lüleburgaz), Babaeski, Hâshâ-i İstanbul, Hâtûn-ili Hayrabolu, Çorlu,
Silivri, Pınarhisar ve Hasköy-Mahmud Paşa. (Geniş bilgi için Mehtap Özdeğer, “Vize Kazası
Vakıfları- XVI. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre-”, Marmara Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, c.
XXII, 2007, s. 168; bkz. Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I
Anadolu’nun İdari Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988, s.
177 ).
8 Metin Tuncel, “Kırklareli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 25, İstanbul 2002, s.
479.
9 1273/1857 devlet salnâmesindeki idari taksimata göre Edirne eyaletine bağlı livalar şunlardı:
Edirne, Tekfurdağı, Gelibolu, İslimye ve Filibe. Bu dönemde Kırkkilise, Babaeski, Pınarhisar
Edirne livasına; Vize, Saray, Midye, Lüleburgaz kazaları ise, Tekfurdağı livasına tabi idi. Bkz.
1273 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye (Bundan sonra kısaca Devlet Salnâmesi
denilecektir.), s. 82. Yaklaşık on yol sonrasına ait 1284 (1867) devlet salnâmesinde de idari
yapılanmanın bu şekilde devam ettiği görülmektedir. (bkz. Devlet Salnâmesi 1284, s. 164.)
1879 yılında Kırkkilise sancak olduktan sonra adı geçen kazalar Kırkkilise sancağına
bağlanmıştır.
10 Kırklareli İl Yıllığı, 1967, s. 182; Tuncel, a.g.m., s. 479.
11 Mesele-i zâile: 1877/1878 Osmanlı-Rus Harbi anlamında kullanılan bir tabirdir.
[148]
Salnâmelere Göre 19. Yüzyıl Sonlarında Kırkkilise (Kırklareli) Sancağı
Tablo 1: Kırkkilise Sancağına Bağlı Kazalar (1880-1912)12.
1880-1910 1911-1912
1. Kırkkilise Kırkkilise
2. Vize Vize
3. Lüleburgaz Lüleburgaz
4. Babaeski Babaeski
5. Tırnova Tırnova
6. Ahtapoli Ahtapoli
7. Midye Midye
8. - Pınarhisar
1893 yılı itibariyle sancak; Kırkkilise, Lülebergos (Lüleburgaz), Baba-
yı Atik (Babaeski), Midye, Ahtapoli, Vize, Tırnova isimlerindeki 7 kaza, 21
nahiye, 241 köy ve 29.529 haneden müteşekkil iken13, yaklaşık on yıl sonra
nahiye sayısı değişmemiş ancak köy sayısı 235’e düşmüştür14. Devlet
salnâmelerindeki bilgilere göre sancağın 1890-1902 yılları arasındaki kaza ve
nahiye dağılımı şöyleydi:

Tablo 2: Kırkkilise Sancağının Kaza ve Nahiyeleri (1890-1902) 15.
Kırkkilise Vize Tırnova Babaeski Lüleburgaz Ahtapoli Midye
Kazası Kazası Kazası Kazası Kazası Kazası Kazası
(merkez/nefs)
Üsküp Yenice Garametik Kara Ahmed Bey Ayastefanos Samakocuk
Nahiyesi Nahiyesi Nahiyesi Halil Nahiyesi Nahiyesi /Samakov

12 Tabloda geçen bilgiler devlet salnâmelerinden faydalanılarak hazırlanmıştır. Geniş bilgi için
bkz. Devlet Salnâmesi sene 1297, s. 191; sene 1298, s.53; sene 1299, s. 52-53; sene 1301, s.
30; sene 1302, s. 40-41; sene 1303, s. 38; sene 1304, s. 39; sene 1305, s. 35; sene 1306, s. 651;
sene 1307, s. 733-736; sene 1308, s. 725; sene 1310, s. 761-764; sene 1311, s. 791-794; sene
1312, s. 809-812; sene 1314, s. 853-856; sene 1315, s. 522-523; sene 1316, s. 632-635; sene
1317, s. 589-596; sene 1318, s. 630-637; sene 1319, s. 687-690; sene 1320, s.707-709; sene
1321, s. 757-759; sene 1322, s. 771- 773; sene 1323, s. 844-846; sene 1325, s. 905-905; sene
1326, s. 904-907; sene 1327, s. 486-489; sene 1328, s. 506-509.
13 Edirne, Salnâme 1310, s. 493.
14 Edirne, Salnâme 1319, s. 1008.
15 Tabloda geçen Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Salnâmelerinden derlediğimiz bilgiler için bkz.
Devlet Salnâmesi sene 1307, s. 733-736; sene 1308, s. 725-727; sene 1310, s. 761-764; sene
1311, s. 791-794; sene 1312, s. 809-812; sene 1314, s. 853-856; sene 1315, s. 522-523; sene
1316 s. 632-635; sene 1317, s. 589-596; sene 1318, s. 630-637; sene 1319, s. 687-689.
[149]
Hümmet Kanal
Nahiyesi Nahiyesi
Kavaklı Saray Denizoba Çengerli Büyük - -
Nahiyesi Nahiyesi Nahiyesi Nahiyesi Karıştıran
Nahiyesi
Eski Polos Evrencik Dere-i Mandıra - - -
(Yoğuntaş) Nahiyesi Cedid Nahiyesi
Nahiyesi Nahiyesi
Koyva Hasboğa Çıknahor - - - -
(Kuzulu) Nahiyesi Nahiyesi
Nahiyesi
Pınarhisar - - - - - -
Kofçığaz - - - - - -
(Kofcaz)
Nahiyesi
Terzidere - - - - - -
Nahiyesi 16
Edirne vilâyet salnâmelerindeki veriler ışığında, bu dönemde sancağa
bağlı 7 kazada genel yapılanma şöyleydi:
Kırkkilise Kazası: Kuzeyde Doğu Rumeli, doğuda Tırnova ve Vize,
güneyde Lülebergos ve Babaeski, batıda Havsa kazalarıyla çevriliydi. Kazaya
bağlı Pınarhisar, Kofçığaz (Kofçaz), Kavaklı, Koyva (Kuzulu), Üsküp, Polos
(Yoğuntaş) isimlerinde 6 nahiye ve 71 köy bulunuyordu. Kazanın demografik
yapısında İslam, Rum, Bulgar ve Yahudi unsurlar hâkimdi. 1893 yılında
nahiye ve köylerle birlikte kazada 43 mahalle, 11.966 hane ve 56.982 nüfus
bulunmaktaydı17. 1902 yılında merkez kazanın nüfusu 18.325 olup, 1 hükümet
konağı, 1 kışla, askeri ve gureba hastaneleri, 1 telgrafhane, 8 cami, redif
taburlarına mahsus birer debboy (depo), 1 gazhane, 1 âşâr ambarı, 3 yağhane,
kadın ve erkeklere mahsus birer hamam, 1 metropolithane, 1 havra, 1 idadi, 1
kız rüşdiyesi, 3 iptidai mektebi, 3 Bulgar kilisesi, 4 Rum kilisesi, 5 Bulgar
mektebi, 9 Rum mektebi vardı. 6 nahiye ve 71 köyle birlikte kaza genelinde
97.280 dönüm arazi, 231.000 dönüm tarla, 74.500 dönüm bağ, 2.370 dönüm

16 Terzidere nahiyesi sadece 1307/1890 devlet salnâmesinde yer almaktadır. (Bkz. Devlet
Salnâmesi sene 1307, s. 733). Ancak,1891 yılından itibaren nahiye statüsünden düştüğü
anlaşılmaktadır. Zira, 1891-1902 yılları arasındaki devlet salnâmelerinde adı bu statüde
geçmemektedir.
17 Edirne, Salnâme 1310, s. 493.
[150]
Salnâmelere Göre 19. Yüzyıl Sonlarında Kırkkilise (Kırklareli) Sancağı
çayır, 190.484 dönüm mera, 1.848 dönüm bahçe, 13.088 hane, 1.800 dükkan
ve mağaza, 80 fırın, 81 han, 144 değirmen, 5 fabrika, 51 cami ve mescit, 42
mektep, 47 türbe ve tekke, 1 medrese, 35 çeşme ve sebil, 44 kilise ve
manastır, 33 tuğla ve kiremithane bulunmaktaydı18.
Tırnova Kazası: Kırkkilise’nin 45 km. kuzey doğusunda yer alıyordu
ve birinci sınıf kazalardan olup, doğuda Midye, güneyde yine Midye ve Vize,
batıda Kırkkilise, kuzeyde Ahtapoli kazalarıyla sınırdı19. 1892-1893 yılında
Garametik, Dere-i Cedid, Cıknahor, Denizoba isimlerinde 4 nahiye, 28 köy ve
tamamında 3.726 hanede 12.615 kişiden oluşan nüfusa sahipti20. Kaza
merkezinde 1 cami, 1 hükümet konağı, 1 kışla, 1 hastane, 1 hamam, 1
muntazam otel, 1 belediye dairesi, 1 kilise, 1 İslam mektebi, kız ve erkeklere
mahsus 1’er Bulgar Katolik ve Bulgar Ortodoks mektepleri vardı. Köylerle
birlikte 6 cami, 4 İslam ve 4 Bulgar mektebi, 29 kilise, 4.000 hane, 150
dükkan, 25 han, 10 tuğla ve kiremit ocağı, 400 arsa, 200 dönüm çayır, 252.555
dönüm arazi, 1 mermer taşı ocağı bulunuyordu21.
Lülebergos (Lüleburgaz) Kazası: Eski ismi Bergola olan Lülebergos
kazası, kuzeyde Kırkkilise, doğuda Vize, güneyde Çorlu, batıda Babaeski ve
Hayrabolu kazalarıyla çevriliydi. Büyük Karıştıran ve Ahmetbey isimlerinde 2
nahiye ve 32 köyden müteşekkil ikinci sınıf bir kazaydı. Dönemin şartları
içerisinde Edirne’nin 14 saat güney doğusunda ve Kırkkilise’nin 8 saat
güneyinde bulunuyordu. Kaza merkezinde adliye, telgrafhane, jandarma
daireleri ile 1 hükümet konağı, 3 cami, 2 mescit, 1 tekke, 1 kışla, 1 kilise
bulunmaktadır. Kaza genelinde 25’i İslam, 7’si Rum, 1’i Yahudi olarak 33
mektep, 2.560 hane, 1.073.411 dönüm arazi, 329 dükkân ve mağaza, 29 fırın,
10 han, 1 hamam, 22 değirmen, 149 ambar ve samanlık, 1.605 kıta bağ,
24.350 kıta tarla, 531 kıta çayır, 41 kıta mera, 35 arsa, 29 cami ve mescit, 7
kilise, 1 havra, 17 çeşme ve sebil vardı22.
Ahtapoli Kazası: Vilâyetin kuzeydoğusunda ve Karadeniz sahilinde
üçüncü sınıf bir kaza olup, kuzeyde Doğu Rumeli, doğuda Karadeniz,
güneyde Midye, batıda Tırnova kazalarıyla çevriliydi. Kırkkilise’nin takriben
80 km kuzeydoğusunda ve Karadeniz sahilinde 2 koy arasında bulunmaktadır.
1902 yılında, Ayastefanos isminde 1 nahiye ve 14 köyden müteşekkildi.

18 Edirne, Salnâme 1319, s. 1009.
19 Edirne, Salnâme 1319, s. 1014.
20 Edirne, Salnâme 1310, s. 493.
21 Edirne, Salnâme 1319, s. 1014-1015.
22 Edirne, Salnâme 1319, s. 1023-1024.
[151]
Hümmet Kanal
Vasilikoz kasabasında, 1 telgrafhane, 1 hükümet konağı, 1 cami, 400’e yakın
hane, 40 dükkân, 6 fırın, 10 kahvehane, 18 odalı 1 taş han, 1 un fabrikası, 1
mektep bulunuyordu. Puturnak köyünde 1 tabur askerden oluşan bir kışla ve
kaza dahilinde toplam 6 han, 66 yel değirmeni, 40 su değirmeni; nefs-i
Ahtapoli’ de 1 cami, 97 dükkân, 9 fırın, 2 çeşme, 12 kahvehane, Vasilikoz ve
Ahtapoli’de 5 kilise ve Kosti, Ulgari, Berdikoz, Ayastefanos köylerinde 1’er
kilise ve Ulgari haricindeki köylerde 1’er mektep mevcuttu23.
Vize Kazası: Vilâyetin doğusunda, kuzeyde Midye, doğuda Çorlu,
güneyde Lüleburgaz, batıda Kırkkilise ile çevriliydi. Saray, Yenice, Evrencik,
Hasboğa isimlerinde 4 nahiye, 49 köyden oluşan ikinci sınıf bir kazanın
merkeziydi24. 1902 yılında kazada 4 cami, 4 mescit, 1 tekke, 1 medrese, 1’i
rüşdiye ve 4’ü iptidai 5 mektep, müştemilatıyla beraber oldukça muntazam bir
hükümet konağı, 1 metropolithane, 1 hamam, 2 kilise, 3 Hristiyan mektebi,
794 hane, 10 han, 12 değirmen, 249 dükkân, 4 mağaza, 2 debbağhane, 27
çeşme, 14 fırın, 22 kahvehane mevcuttu. Yenice, Evrencik, Hasboğa
nahiyelerinin halkı genellikle Hristiyan olup, Yenice nahiyesinde 352 hane ile
2 kilise, 2 mektep, 4 han, 9 değirmen, 41 dükkân, 1 kiremithane, 5 çeşme, 6
han, 11 kahvehane bulunuyordu. Evrencik nahiyesinde 322 hane ile 1 kilise 1
mektep 2 han, 11 dükkân, 1 fırın, 6 kahvehane ve Hasboğa nahiyesinde, 1
kilise, 1 mektep, 5 han, 11 dükkân, 1 fırın, 6 kahvehane vardı25.
Midye Kazası: Doğuda Karadeniz ve Vize kazası, kuzeyde Tırnova
ve Ahtapoli, güneyde Çatalca sancağıyla sınırdı. 1892 yılında Samakov
nahiyesiyle birlikte 6 köy ve 1.370 hanede 7.108 kişilik nüfusa sahipti26.
Midye kasabası, Edirne’nin 120 km. ve Kırkkilise’nin 72 km. güney
doğusunda bulunmaktaydı. Kazada 1 liman dairesi, 1 cami, 1 mescit,
köylerle birlikte kazada erkeklere mahsus 2’si, İslam ibtidai, 1’i rüşdiye olmak
üzere 5 erkek ve 2 kadın Hristiyan mektebi, 6 kilise, 16 han, 3 kiremithane, 24
fırın, 110 kahvehane, 160 dükkân, 6 mağaza, 3 kayıkhane, 37.181 dönüm
ekili arazi, 80 dönüm çayır, 70 dönüm bahçe, 2.785 dönüm bağ, 23 su
değirmeni, 12 çeşme vardı27.
Baba-yı Atik (Babaeski) Kazası: Üçüncü sınıf kaymakamlıklardan
olan Babaeski, kuzeyde Kırkkilise, doğuda Lüleburgaz, güneyde Hayrabolu ve

23 Edirne, Salnâme 1319, s. 1030-1031.
24 Edirne, Salnâme 1319, s. 1018.
25 Edirne, Salnâme 1319, s. 1018-1020.
26 Edirne, Salnâme 1310, s. 493.
27 Edirne, Salnâme 1319, s. 1033-1034.
[152]
Salnâmelere Göre 19. Yüzyıl Sonlarında Kırkkilise (Kırklareli) Sancağı
Cisr-i Ergene (Uzunköprü), batıda Havsa kazalarıyla çevriliydi. Edirne’nin 12
saat güney doğusunda, Kırkkilise’nin 6 saat güneyinde düz bir mevkide
bulunmaktaydı. 1902 yılında 17.257 nüfusla Mandıra, Çengerli, Karahalil
namında 3 nahiye ve 35 köyden ibaretti28. Kaza merkezinde 4 mahallede 682
hane ve 2.763 nüfus, 2 cami, 1 tekke, 17 oda ve 2 salonu bulunan taştan
yapılmış muntazam bir hükümet konağı, 1 emlâk-ı hümayun idaresi,
telgrafhane, 1 rüşdiye, 3 ibtidai mektebi, Ali Paşa-yı Cedid Vakfı’ndan 1
hamam, 6 çeşme, 2’si kasabada 3’ü istasyonda 5 otel, 4 han, 1 kilise, 2 su
değirmeni bulunmaktaydı. Nahiye ve köylerle birlikte kaza genelinde,
Müslim ve gayrimüslimlere mahsus 39 mektep, 8 Rum ve 3 Bulgar kilisesi, 11
değirmen, 6 kiremit ve tuğla ocağı, 3.412 hane bulunmaktaydı29.
1890-1902 yılları arasında sancaktaki yönetim ve kurumsal
teşkilatlanma diğer Osmanlı kentleriyle aşağı yukarı aynıydı. Bu dönemde
sancağın mülki âmiri mutasarrıf; kazaların mülki âmirleri ise
kaymakamlardı30. Mutasarrıfın başkanlığını yaptığı liva idare meclisi,
sancaktaki en üst yönetim organıydı. Sancağın mali, idari, bayındırlık ve diğer
işlerinin görüşüldüğü bu mecliste nüfusa uygun sayıda âzâ görev yapmakta
idi31. Kırkkilise Liva İdare Meclisi, mutasarrıfın başkanlığında 10 âzâdan
oluşuyordu32. Buna göre mecliste müftü efendi, muhasebeci, metropolit
vekili, tahrirat müdürü ile 3 Müslim ve 3 gayrimüslim üye bulunmaktaydı33.
Salnâmelerde Nefs-i Kırkkilise olarak zikredilen sancak merkezinde
bulunan idari, adli, iktisadi ve askeri kurumlar şunlardı: Tahrirat kalemi,
muhasebe kalemi, nüfus idaresi, defter-i hâkânî idaresi, vakıflar idaresi,
tahrirat ve vergi idaresi, orman idaresi, adliye dairesi, mahkeme-i şer’iye
kalemi, mahkeme-i bidayet kalemi, maarif meclisi, muhacirin komisyonu,
evkaf komisyonu, ticaret ve ziraat ve sanat odası, ziraat bankası şubesi, telgraf
ve posta idaresi, düyûn-ı umûmiye idaresi, reji idaresi, polis dairesi, jandarma
dairesi, belediye dairesi, Cemaat-i İslamiye Meclisi, Rum Cemaati Meclisi,

28 1893 yılında 3 nahiye 34 köyle birlikte kaza genelinde 3.468 hanede 14.104 nüfus
bulunuyordu (Bkz. Edirne, Salnâme 1310, s. 493 ). 1902 yılına kadar kaza nüfusunda
yaklaşık 3.000 kişilik artış olduğu görülmektedir
29 Edirne, Salnâme 1319, s. 1026-1027.
30 “1871 İdare-i Umûmiye Nizamnâmesi“, Düstur, I. Tertip, c.1, s. 634-635.
31 Aynı yer, s. 644.
32 Edirne, Salnâme 1311, s. 153; Edirne, Salnâme 1312, s. 153; Edirne, Salnâme 1313, s. 157;
Edirne, Salnâme 1314, s. 158.
33 Edirne, Salnâme 1314, s. 158; Edirne, Salnâme 1315, s. 160; Edirne, Salnâme 1316, s. 159;
Edirne, Salnâme 1317, s. 181; Edirne, Salnâme 1319, s. 747.
[153]
Hümmet Kanal
Bulgar Cemaati Meclisi ve Musevi Cemaati Meclisi34. Ayrıca, 1895 yılından
itibaren bütün kazalarda Tedârik-i Vesâit-i Nakliye-i Askeriye
Komisyonu’nun kurulduğu görülmektedir 35.
Babaeski, Lüleburgaz, Vize, Ahtapoli, Tırnova ve Midye kazalarında
ise, kaymakamın başkanlığını yaptığı kaza idare meclisi, belediye dairesi, mal
müdürlüğü, ziraat bankası şubesi, ticaret ve ziraat ve sanat odası, bidayet
mahkemesi, telgraf ve posta idaresi, nüfus idaresi, tapu dairesi gibi kurumlar
bulunmaktaydı36. Cemaat meclisleri, kazaların demografik durumuna göre
değişiklik arz etmekteydi. Mesela Bulgar nüfusun yoğun olduğu Tırnova
kazasında sadece Bulgar Cemaati Meclisi37; Rum nüfusun çoğunlukta olduğu
Ahtapoli kazasında Rum Cemaati Meclisi bulunuyordu38. Lüleburgaz, Vize,
Babaeski ve Midye kazalarında ise, Cemaat-i İslamiye Meclisi ve Rum
Cemaati Meclisi faaliyetteydi39.

b. Sancağın Demografik Durumu
Kırkkilise sancağı demografik yapısı itibariyle gayrimüslim nüfusun
yoğun olarak yaşadığı ender Osmanlı kentlerinden birisiydi. 1881-1893
Osmanlı genel nüfus sayımlarında sancağın nüfusu, iki eserde farklı
gösterilmiştir. Kemal Karpat’a göre, 1893 yılında genel nüfus 36.327 İslam,
89.002 gayrimüslim olmak üzere toplamda 125.329’dur40. Aynı yıllara ait
1310/1892-1893 Edirne vilâyet salnâmesindeki nüfus verilerinde ise,
sancağın toplam nüfusu 138.678 olarak gösterilmektedir41. Müslim ve
gayrimüslim nüfusu ayrıntılı olarak veren Karpat’a göre sancaktaki
gayrimüslim nüfus %71, Müslüman nüfus ise %29’luk bir oranı teşkil
etmekteydi. 1902 yılına gelindiğinde nüfus oranları Müslümanlar lehine
değişse de gayrimüslim nüfus hâla çoğunluktadır. Aşağıda da ayrıntılı bir

34 Edirne, Salnâme 1307, s. 128-138; Edirne, Salnâme 1308, s. 128-138; Edirne, Salnâme 1309,
s. 132-142; Edirne, Salnâme 1312, s. 153-162; Edirne, Salnâme 1313, s. 157-162; Edirne,
Salnâme 1319, s. 747-760.
35 Edirne, Salnâme 1313, s. 160, 166, 170, 174, 177, 180; Edirne, Salnâme 1314, s. 161, 171,
175, 178, 179, 182; Edirne, Salnâme 1316, s. 162.
36 Edirne, Salnâme 1311, s. 161-174; Edirne, Salnâme 1314, s. 167-182.
37 Edirne, Salnâme 1307, s. 139-158; Edirne, Salnâme 1308, s. 139-158; Edirne, Salnâme 1309,
s. 143-162; Edirne, Salnâme 1312, s. 162-164; Edirne, Salnâme 1313, s. 166-168.
38 Edirne, Salnâme 1311, s. 170-171; Edirne, Salnâme 1314, s. 177-178.
39 Edirne, Salnâme 1313, s. 165-180; Edirne, Salnâme 1316, s. 171-184.
40 Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Timaş Yayınları, İstanbul 2010, s. 260-262.
41 Edirne, Salnâme 1319, s. 493.
[154]