Kinderlijke angst door Frits Boer

22 Pages·2004·0.09 MB·Dutch

Automatismen van kinderlijke angst
Vossiuspers UvA is een imprint van Amsterdam University Press.
Deze uitgave is totstandgekomen onder auspiciën van de Universiteit van Amsterdam.
Omslag: Nauta & Haagen, Oss
Opmaak: JAPES, Amsterdam
Foto omslag: Carmen Freudenthal, Amsterdam
ISBN 90 5629 370 2
© Vossiuspers UvA, Amsterdam, 2004
Allerechtenvoorbehouden.Nietsuitdezeuitgavemagwordenverveelvoudigd,opgeslagenineengeautoma-
tiseerdgegevensbestand,ofopenbaargemaakt,inenigevormofopenigewijze,hetzijelektronisch,mecha-
nisch,doorfotokopieën,opnamenofenigeanderemanier,zondervoorafgaandeschriftelijketoestemming
van de uitgever.
Voorzoverhetmakenvankopieënuitdezeuitgaveistoegestaanopgrondvanartikel16BAuteurswet1912j0
hetBesluitvan20juni1974,St.b.351,zoalsgewijzigdbijhetBesluitvan23augustus1985,St.b.471enarti-
kel17Auteurswet1912,dientmendedaarvoorwettelijkverschuldigdevergoedingentevoldoenaande
StichtingReprorecht(Postbus882,1180AWAmstelveen).Voorhetovernemenvangedeelte(n)uitdezeuit-
gaveinbloemlezingen,readersenanderecompilatiewerken(artikel16Auteurswet1912)dientmenzichtot
de uitgever te wenden.
Automatismen van kinderlijke angst
Rede
uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van
hoogleraar in de Kinder- en Jeugdpsychiatrie aan de
Universiteit van Amsterdam op donderdag 17 juni 2004
door
Frits Boer

Mijnheer de Rector Magnificus,
Geachte aanwezigen,
Iederkindisweleensangstig,maarbijruim5opde100kinderenneemtangstsoms
extremevormenaan.Oudersmerkendatwanneerhethunnietmeerlukthunkind
op een gewone manier te kalmeren.Wanneer het bijvoorbeeld niet naar school
durfttegaan,merkenzedatsteunenaanmoedigingniethelpen.Inplaatsvanmoed
teverzamelen,verzethunkindzichwoedend,daarmeepaniekverradend.Ofwan-
neerdeangsttotgepiekerleidt,stelthunkindheneindeloosvragentergeruststel-
ling.Maar omdat die uitblijft,gaat het vragen door totdat iedereen uitgeput is.
Oudersdieditmeemaken,zijnergetuigevandathetnuttigeeffectvandeemo-
tieangst,namelijkhetbeschermdwordentegengevaar,tekortschiet.Terwijlzijbe-
schermingbieden,blijftdeangsttochbestaan.Inmedischetermeniserdansprake
van een decompensatie,een tekortschieten van het vreessysteem.
Vandaagwilikmetubesprekenhoeditsysteemfunctioneertbijkinderen,hoe
automatismenvanditsysteemkinderengevangenhoudeninangst,enhoewijvan
dezekennisgebruikkunnenmakenomdebehandelingvanjeugdigenmetangst-
stoornissen te verbeteren.
Het vreessysteem
Steltuzichvoordatuopeenstormachtigedagdoordestadloopt.Plotselingver-
schijntrechtsboveninuwblikveldeenvoorwerpdatuwrichtinguitvalt.Vooruhet
weet,treedtereenreflexmatigereactieop,waarbijuwpaswordtonderbroken,uw
ogenzichevensluiten,uineenkrimptenmetdearmeneenafwerendebeweging
maakt.Hetgebeurtineenfractievaneenseconde,wanttussenhetmomentwaarop
hetvallendevoorwerpinuwblikveldverscheenenhetmomentwaaropustilstond
5
FRITS BOER
endeafwerendebewegingmaakte,zijnongeveer80millisecondenverlopen.Pas
daarna ziet u bewust wat er in uw richting kwam.Misschien ziet u een van een
bouwwerk losgewaaide plaat en beseft u ternauwernood aan gevaar te zijn ont-
snapt,alzultuzichdirectafvragenofernogmeerkunnenvolgen.Ofmisschienziet
ueenvandewaslijnlosgeraaktkleedjeenhaaltuopgeluchtadem.Overdezekennis
beschiktupasnacirca150milliseconden(Valls-Soléetal.,1999).Ookinhetgeval
vanhetkleedjezegtu‘ikschrokmeeenongeluk’,wantdatiswaterna80millise-
conden gebeurde:er was eenschrikreflex.
Onzekennisoverdefunctievanhetvreessysteemdankenwijvooreenbelang-
rijkdeelaandeneurobioloogJosephLedoux,dieoverzijnwerkeentoegankelijk
boekschreef:TheEmotionalBrain(1996).Degenenonderudieditboekkennen,
zullenbijmijnverhaalvandaarnetgedachthebbenaandebekendeillustratieuitdit
boek,dielaatziendatertweewegenzijnnaardekerndiezo’ncentralerolvervult
indevreesreactie:deamandelkernofamygdala.Weziendaardatprikkelsvanbui-
ten,geluiden,beelden,geuren,enzovoort,snelmaarweiniggedifferentieerdviade
zogenaamde ‘subcorticale route’ worden doorgegeven aan de amygdala, die op
grondvanaangeborenpatronenenlateropgedaneervaringenbepaaldeindrukken
als gevaarlijk kan inschatten – bijvoorbeeld een snel naderend groot voorwerp.
Wanneer de amygdala gevaar herkent,wordt er meteen een aantal automatische
processen in gang gebracht,waarvan de schrikreflex er één is.
Ondertussenbesteedtonzehersenschors,dietoteenveelsubtielereanalysein
staatis,aandachtaandezelfdeinformatieenstuurtdienaardeamygdala.Datkost
meertijd,maarmaakthetbetermogelijkominteschattenwatergebeurenmoet.
Dietweeprocessenschelenduszo’n70milliseconden.Maaktdatuit?Jezouden-
kenvanniet,totjebedenktdateenvoorwerpdatjemeteensnelheidvan60kilo-
meterperuurnadert,in70milliseconden116centimeterverderisgekomen,en
dat kan net het verschil zijn tussen vol geraakt worden of veilig ontsnappen.
Uitervaringweetudaterbijschrikkenmeergebeurtdandatereenbepaalde
bewegingwordtgemaakt.Wevoelenonshartbonkenenvoeleneenscheutinde
maagstreek.Dit komt omdat de amygdala niet alleen zorgt voor de schrikreflex,
maarookvooreentweetalhormonalereacties.Viadezogenaamde‘sympathoadre-
no-medullaire as’ (SAM-as) wordt het bijniermerg gestimuleerd de hormonen
adrenalineennoradrenalineinonzebloedbaantebrengen.Dezehormonendoen
ons hart sneller kloppen,verhogen de bloeddruk en zorgen dat de spieren over
meersuikervanuithetbloedkunnenbeschikken.Kortsamengevatbrengenzeons
6
AUTOMATISMEN VAN KINDERLIJKE ANGST
lichaamineenoptimaleconditieomopgevaartereageren,bijvoorbeelddoorte
vechten of te vluchten.
Hormonaalisernogeentweedereactie.Nadesnelleactivatievanhetautonomeze-
nuwstelselviadehormonenadrenalineennoradrenaline,wordtookhetstresssysteem
vanhetlichaamgeactiveerd.Ditsysteemwordtvaakaangeduidalsde‘hypothalamus-
hypophyse-bijnieras’(HHB-as,ofinhetEngels:HPA-as).Hetgaatomeenregelkring
tussenhersenenenbijnier,dieervoorzorgtdatdebijnierhethormooncortisolgaat
aanmaken.Cortisolheefteenbredewerking.Evenalsadrenalinestimuleerthetdeorga-
nenenweefselsdienodigzijnomstresstebestrijden.Daarnaastremthetandereopdat
moment minder belangrijke lichaamsfuncties, zoals spijsvertering en voortplanting.
Daarmeewordtenergiegespaardenkandestressvollesituatielangerwordendoor-
staan.Tenslottespeeltcortisolookeenrolbijhetweerstoppenvandestressreactie.
Datgebeurtviadeterugkoppelingnaardehippocampus,diehierpopulairgezegd
de functie van thermostaat vervult.
DeactiveringvandeSAM-as,dieonsmeeradrenalinegeeft,maaktdatwemeer
kunnendóendannormaal.Adrenalineishethormoonvandecompetentie.Ishetniet
mogelijkietsteondernemen,dankunnenwedankzijcortisoleenbelastendesituatie
langer doorstaan.Maar daarbij verkeren we in een toestand van verhoogde arousal.
Cortisolishethormoonvandegespannenheid(zieookOlff,1999).
De angstreactie
Zojuistnoemdeikdevreesreactiedemeestprimairereactie.Zehoortbijoverdui-
delijkgevaar,waarbijslechtsaandeordeishoejekuntoverleven.Inwerkelijkheidis
onzeconfrontatiemetgevaarmeestalmindereenduidig.Wanneerweopwatgrote-
reafstandzijnvandebronvandreiging,hoevenweniettevechtenenmisschienook
niettevluchten,maarkunnenwevolstaanmetuitdebuurtblijven.Eendergelijke
vermijdingvangevaarkanerookvoorzorgendatwegeenheftigeemotieshoeven
te ervaren,hooguit een gevoel van ‘even oppassen’.
Dieemotiestredenjuistwelopwanneerweineenconflictverkeren–alsweaan
deenekantredenhebbenomoptepassen,maaraandeanderekantdewensom
dichterbijtekomen,bijvoorbeeldwanneerweopdiestormachtigedagopwegwa-
renomonskinddatonderwegnaarhuiswastegemoettegaan.Ookalvoelenwede
7
FRITS BOER
dreigingvanvallendevoorwerpen,tochwillenwenietomkeren.Welvoelenwe
ons op onze hoede,gespannen.
Ookindezetoestandvanbehoedzaamheidisereenverhoogdeactiviteitvanhet
autonomezenuwstelselenvandehormonalestressreacties.Naarmatehetgevoel
bestaat dat de toestand te beïnvloeden valt,zal vooral het adrenalinesysteem de
overhandhebben.Wanneerdesituatiewaarmeementemakenheeftmoeilijkvaltte
beïnvloedenofergonvoorspelbaaris,zaljuisthetcortisolverhoogdzijn.Ookde
schrikreflex is in deze toestand sterker.
Dezelaatstetoestandvanangstheefthetmeestewegvandatwateraandehand
is bij iemand met een angststoornis.Zo kan piekeren worden beschouwd als het
blijvenhangenineentoestandvanrisicotaxatie,waarinmennietkankomentoteen
besluit tussen twee neigingen.
Datweangstmoetenonderscheidenvanvrees,wordtookgesteunddoordier-
onderzoek. De circuits van deze beide reacties verschillen enigszins van elkaar
(Walker & Davis,1997).
Informatieverwerking
Hetautomatischekaraktervandeangstreactiegaatverderdandeschrikreflexende
hormonalereacties.Ookonzewaarnemingdraagtvooreendeeleenautomatisch
karakter.Datheefttemakenmetonswerkgeheugen.Alleswatuopditmomentaan
indrukkenengedachtenheeft,bevindtzichinditwerkgeheugen,datindeprefron-
talehersenschorsmoetwordengezocht.Decapaciteitvanonswerkgeheugenisbe-
perkt.Wekunnenletterlijknietaantweedingentegelijkdenken.Ikhoopnatuurlijk
datnuuwwerkgeheugenvooralgevuldismetdatgenewatikuwilvertellen,maar
hetvaltniettevermijdendatuwaandachtzonuendanwordtgetrokkendooriets
anders,ofdatuingedachteneenmomentblijfthangenbijeeneerdereopmerking.
Hetgevolgisdatuevendedraadvanmijnverhaalkwijtbent.Tochwildatnietzeg-
gendatumijnverhaalnietmeerhoorde–uhaderalleengeenaandachtvoor.Dater
ondertussenopniet-bewustniveauweldegelijkopgeletwordt,kuntumakkelijk
nagaantijdensdereceptienadezeoratie.Hetzaldaarwaarschijnlijkeengeroeze-
moesvangesprekkenzijn.Wanneeruprobeertdegenemetwieuingesprekbentte
verstaan,ontgaanaldiegesprekkenu,tothetmomentwaaropeldersinderuimte
uwnaamvalt.Danwordtdirectuwaandachtgetrokken.Hieraanzienwedaterook
8
AUTOMATISMEN VAN KINDERLIJKE ANGST
cognitief van alles automatisch gebeurt aan scanning van de omgeving, waarbij
waarschijnlijkeenanderonderdeelvandefrontalehersenschors,decortexcingu-
lusanterior,bepaaltwaaraanhetwerkgeheugenmetzijnbeperktecapaciteitselec-
tief aandacht dient te besteden.Bij deze selectie is het vreessysteem invloedrijk
(LeDoux,2002).Datisgoedtebegrijpen,wantdreigendeinformatiewiljeliever
niet onopgemerkt laten.
De vrees- en angstreactie bij kinderen
Hoeisditallesvoorkinderen,dieveelminderinstaatzijndingenzelftedoen?Zou
eenjongkindvechten,danzouhetverliezenenwanneerhetzouvluchten,zouhet
makkelijkverdwalen.Bijkinderenzienwijalsprimairevreesreactiedeactiveringvan
hetgehechtheidssysteem:waarbijhetkindprobeertzodichtmogelijkindebuurtte
komen van een vertrouwde volwassene.
Wanneerkinderenineenconflictverkerentussendreigingenaantrekking,zul-
lenzijbijhetmakenvaneenrisico-inschattingeerstenvooralkijkennaarhetgelaat
vaneenvoorhunvertrouwdevolwassene,zoalshunmoeder.Ditverschijnselnoe-
menwesocialreferencing.Bijeenbekendexperimentdatditzichtbaarmaakt,isge-
bruikgemaaktvandezogenaamde‘visualcliff’(Sorce,Emde,&Klinnert,1985).
Wanneereeneenjarigebabyovereenglasplaatnaarzijnmoederkruiptenonder-
wegopeendiepteonderhetglasstuit,zalhijnaarzijnmoederkijken.Wanneerdie
gerustkijktendebabymetgeluidjeslokt,zaldezedoorkruipen.Wanneerdemoe-
dergeschrokkenkijkt,zaldebabystilblijvenzittenengaanhuilen.Interessantge-
noegisdeamygdala,dekerndiecentraalstaatindeherkenningvandreiging,óók
hethersengebieddatmenseninstaatstelteenangstigegelaatsuitdrukkingteher-
kennen (Thomaset al.,2001).
Niet geheel onverwacht zien wij dus dat zowel bij de vreesreactie als bij de
angstreactiekindereneenberoepdoenopdeomgeving.Dieomgevingbeïnvloedt
daarmeeookhuninformatieverwerking.Doortelettenopdereactievanvertrouw-
de volwassenen wordt de aandacht van het kind gericht,waardoor het bepaalde
prikkelseerderopmerktdanandere.Demanierwaaropoudershunkinduitlegge-
ven, waarschuwen of geruststellen, draagt bij aan de manier waarop informatie
wordt begrepen en herinnerd.
9
FRITS BOER
Individuele verschillen
Totnutoezijndevreesreactieenangstreactieslechtsbesprokeninalgemenezin,
maarhetisgoedtebedenkendatindematewaarinzijoptredengroteindividuele
verschillenbestaan,endatismaargoedook.Datwilikgraagillustrerenaandehand
vanhetfenomeenbehaviouralinhibition.Wezagendatineensituatiewaarindreiging
enaantrekkingzichgezamenlijkvoordoengedragsremmingoptreedt.Hetismak-
kelijk in te zien dat elke nog onbekende situatie aan deze karakteristiek voldoet,
wantalseensituatienieuwis,kandezezowelnieuwemogelijkhedenalsnieuwege-
varenmetzichmeebrengen.Zo’nsituatiewektonzenieuwsgierigheid,maarmaakt
ons ook behoedzaam.
Nuisditduidelijkietswaarinmensenvanelkaarverschillen.Bijdeéénleidtde
confrontatiemetietsonbekendsvooraltotmeerbehoedzaamheidendedaarmee
verbondengedragsremming,bijdeanderwekthetonbekendejuistnieuwsgierig-
heidenwordteerdervooractieveexploratiegekozen.Bijallehogerediersoorten,
variërendvankoolmezentotvarkensenmensapen,isbijonderzoekeendergelijke
variatiebinnendegroepgevonden.Hetzalduidelijkzijndatditeengoedezaakis.
Sommigeomstandighedenvragenomvoorzichtigheid,andereommeerbrutaliteit.
Juisteencombinatievandebeidekaraktereigenschappenwerkthetbestindesocia-
lecontextvaneenpopulatie.Zoalsuwaarschijnlijkweet,noemenwedergelijkein
aanlegaanwezigeverschillentussenindividuen‘temperament’.Hettemperament
datmeteenneigingtotterughoudendheidinonbekendesituatiesgepaardgaat,heet
indevakliteratuur‘behaviourallyinhibited’,maarkanookwordenbeschrevenals
verlegenheid (Kagan,1994).
Verlegenkinderenhebbeneengevoeligafgesteldvreessysteem.Datisbijvoor-
beeldtezienwanneerjedeschrikreflexopwekt.Dieisheftigerenneemtsterker
toewanneerzijangstigzijn,dandoorgaanshetgevalis.Dereactiesvanhetautono-
mezenuwstelselzijnsterker,zoalsblijktuitdelagereweerstandvoorstroomvande
eerderbezwetehuid.Enwanneergekekenwordtnaarhetniveauvancortisolinhet
speeksel,eenmaatvoordeactiviteitvandestressreactieviadeHPA-as,blijktdit,
wanneerditovereenlangeretijdwordtgemeten,bijdezekinderenhogertezijn.
Samenvattendkunnenwezeggendatdeamygdalagevoeligerisafgesteld,waardoor
ereerdereenvreesreactieoptreedt.Bedenkdatdeamygdalaookeenrolspeeltbij
deherkenningvaneenangstigegelaatsuitdrukking.Wanneerdeamygdalagevoeli-
ger is afgesteld,zal een gelaatsuitdrukking eerder als angstig worden beschouwd.
10