kentsel alanda et talep analizi: batı akdeniz bölgesi örneği

205 Pages·2009·1.33 MB·Turkish

by  Ozalit 3

T.C.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI

KENTSEL ALANDA ET TALEP ANALİZİ: BATI
AKDENİZ BÖLGESİ ÖRNEĞİ

DOKTORA TEZİ

ALİ RIZA AKTAŞ

TEZ DANIŞMANI
DOÇ. DR. SELİM ADEM HATIRLI

ISPARTA-2008

ÖNSÖZ
Tüketim harcamaları, iktisat teorisinde ve ekonometride üzerinde yoğun
olarak çalışılan konuların başında gelmektedir. Tüketim harcamaları ile ilgili
araştırmaların başlangıcı ise XVIII. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Tüketim
harcamalarının bu kadar çok üzerinde çalışılan bir konu olmasının nedeni, tüketimin
birey hayatında çok önemli bir yere sahip olmasıdır. Bireyler, daha iyi bir hayat
yaşamak, daha fazla fayda elde etmek, daha fazla mal ve hizmete sahip olma
mücadelesi içerisindedirler.
Tüketim olgusu, istek, ihtiyaç ve arzularının tatmin edilmesi amacıyla nihai
mal ve hizmetlerin kullanılması şeklinde tanımlanmaktadır. Tüketim, bireysel veya
fiziksel tatmine yönelik bir faaliyet olmasının yanı sıra bireyin sosyal konumunu
belirleyen bir faaliyettir. Tüketimin bu sosyal ve kültürel yönü kapitalizmin gelişimi
boyunca giderek daha çok önem kazanmış ve günümüzde gerek tüketimi, gerekse
diğer sosyal ilişkileri açıklarken dikkate alınması zorunlu hale gelmiştir.
Tüketiciler yaşamlarını devam ettirmek ve hayat standartlarını yükseltmek
için sahip oldukları imkânları farklı alternatifler arasında optimum bir şekilde
dağıtma sorunu ile karşı karşıya bulunmaktadırlar. Bireysel tüketicilerin sınırlı
kaynakları ile ihtiyaçlarını karşılama ve tüketim davranışlarıyla maksimum faydayı
elde etme çabaları talep teorisinde ele alınmakta ve teori doğrultusunda istatistikî
verileri ile uygulamalı talep analiz çalışmalarına konu olmaktadırlar. Uygulamalı
talep analizinin gelişim sürecinde, başlangıçta talep çalışmaları çoğunlukla tek
denklemli modeller çerçevesinde yapılırken birden fazla denklemden oluşan ve talep
sistemleri olarak bilinen modeller son dönemlerde yaygın olarak kullanılmaya
başlanmıştır. Böylece talep denklem sistemleri üzerine yapılan ekonometrik
çalışmalar yeni modellerin ortaya konulması ve onların ampirik geçerliliklerinin test
edilmesi şeklinde gelişme çizgisini sürdürmüştür. Geliştirilmiş olan bu modeller
çeşitli araştırmacılar tarafından farklı ülkelerin/farklı bölgelerin tüketim harcama
verilerine uygulanarak tüketici davranışları incelenmeye çalışılmıştır.
Talep denklem sistemleri ile hanehalkı tüketici harcamaları analizi yapılırken
uygulamada genellikle zaman serisi verileri kullanılmakta birlikte son dönemlerde
yatay kesit verileri ile yapılan çalışmalara da sıkça rastlanılmaktadır. Ülkemizde
ii
hanehalkı tüketim harcamalarına ilişkin veriler ya Türkiye İstatistik Kurumu’nun
belirli aralıklarla yapmış olduğu hanehalkı tüketim anketleri sonuçlarından veya
bireysel olarak yapılan hanehalkı tüketim anketlerinden elde edilmektedir.
Hanehalkı tüketim harcamalarının analizinde, talep teorisinin kısıtlarının
sağlandığı hipotezinden hareket edilmiştir. Bu varsayımlar altında Antalya, Isparta
ve Burdur illerini kapsayan Batı Akdeniz Bölgesi Kentsel alanında hanehalkı et
tüketim harcamaları Doğrusal Formda İdeale Yakın Talep Sistemi (LA/AİDS)
yaklaşımı ile analiz edilmesi amaçlanmıştır. Sistem tahmin edicisi olarak görünüşte
ilişkisiz regresyon analiz metodu kullanılmıştır.
Çalışma, teorik ve uygulama olmak üzere başlıca iki ana bölümden
oluşmaktadır. Çalışmanın uygulama kısmı Antalya, Isparta ve Burdur il
merkezlerinde ikamet eden 490 aile ile yapılan anket uygulamasına dayanmaktadır.
Öncelikle saha çalışması aşamasında anket sorularına büyük bir sabırla cevap veren
aile bireylerine teşekkür ediyorum.
Çalışma konusunun belirlenip proje aşamasına, buradan son noktasına
kadarki her aşamasında yer alan, bana destek olan ve engin bilgisini her zaman
paylaşan tez danışmanım Sayın Doç Dr. Selim Adem HATIRLI hocama en içten
teşekkürlerimi sunuyorum.
Çalışmanın başlangıcından sonuna kadar her zaman yanımda yer alan, engin
bilgisiyle bana destek olan, yol gösteren, moral veren SDÜ. İİBF. Ekonometri
Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ÖZTÜRK hocama en içten
saygı ve teşekkürlerimi sunuyorum.
Çalışma süresince katkılarını gördüğüm bu konuda çalışmış ulusal ve
uluslararası araştırıcılara, bir yolla çalışmaya emeği geçen bütün arkadaşlarıma ve
özellikle Gökhan ÖZKUL’a, çalışma süresince destek olan, moral veren ve bana
katlanma zahmetinde bulunan sevgili ev arkadaşlarım Yasin TUNCER’e, Muharrem
AKSU’ya ve ofis arkadaşım Oğuzhan ÖZALTIN’a teşekkürlerimi sunuyorum
Ayrıca, çalışmayı Doktora Tez Projesi olarak destekleyen Süleyman Demirel
Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Yönetim Birimine, proje süresince her zaman
yakın ilgi ve özverili katkılarını gördüğüm BAB Şube Müdürü Zeynel TUFAN’a ve
birim çalışanlarına teşekkürlerimi sunarım.

iii
ÖZET

KENTSEL ALANDA ET TALEP ANALİZİ:
BATI AKDENİZ BÖLGESİ ÖRNEĞİ

Ali Rıza AKTAŞ

Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisat Bölümü Doktora Tezi, Kasım-2008, 193
sayfa

Danışman: Doç. Dr. Selim Adem HATIRLI

Bu çalışmada, Batı Akdeniz Bölgesi kent merkezlerinde 2006 yılına ilişkin
hanehalklarının aylık et talebini (Dana-sığır, koyun-keçi, tavuk ve balık)
hanehalklarının geliri ve ilgili ürünün fiyatı gibi ekonomik özellikler yanında, sosyo-
demografik özelliklerini de dikkate alarak tahmin etmek, ilgili ürünlerin fiyat-talep,
gelir-talep esnekliklerinin hesaplanması ve sosyo-demografik özelliklerine ilişkin
değişkenlerin talep üzerine olan etkilerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç
doğrultusunda, Doğrusal Formda Yaklaşık İdeal Talep Sistem (LA/AİDS) modeli
kullanılmıştır. Tahmin edilen modele fiyatlar, hanehalkı büyüklüğü, hanehalkı
bireylerin ikamet ettiği bölge, hanehalkı reisinin öğrenim düzeyi, hanehalkı reisinin
yaşı gibi demografik değişkenler ilave edilmiş ve talep teorisinin kısıtları altında
tahminler yapılmıştır. Araştırma bölgesi için incelenen ürünlere ilişkin, harcama,
Marshalcı ve Hicksci esneklikleri hesaplanmıştır. Harcama esnekliğinin işareti bütün
ürünler için pozitif değerli hesaplanmış olup dana-sığır, balık ve tavuk etinin zorunlu,
koyun-keçi etinin ise lüks mal olduğu görülmüştür. Marshalcı çapraz fiyat
esnekliğine göre, dana-sığır eti, balık ve tavuk eti ile ikame iken koyun-keçi ise dana-
sığır etinin tamamlayıcısı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Batı Akdeniz Bölgesi, Tam Talep Sistemi, LA/AİDS,
Marshalcı Esneklik, Hicksci Esneklik, Ayrılabilirlik

iv
ABSTRACT

ANALYSIS OF MEAT DEMAND IN URBAN AREA:
EVIDENCE FROM WEST MEDITERRENIAN REGION

ALI RIZA AKTAS

Suleyman Demirel University, Department of Economics, Ph.D., November-
2008, 193 pages.

Supervising: Assoc. Prof. Dr. Selim Adem HATIRLI

In this study, it was aimed to examine socio-economic factors affecting
households’ monthly meat (beef, sheep-goat, chicken and fish) demand and calculate
price and income elasticities of each product in urban area of Western Mediterranean
region of Turkey. For this purpose, linear approximate almost ideal demand system
(LA-AIDS) was utilized. The model was estimated under constraints of demand
theory considering factors affecting meat demand such as prices of each product, size
of household, residing region of households, education level of hosehold’s head and
age household’s head. From the structural model, Marshalian and Hicksian
elasticities for each investigated product were calculated. Based on the results, it was
found that expenditure elasticities for each product were calculated as positive, and
beef, fish and chicken were necessities but sheep-goat was luxury good. Moreover,
the reults of the estimated model indicated that beef is a substitution good with fish
and chicken but complementaray with sheep-goat.

Keywords: Western Mediterranean Region of Turkey, Linear Approximate Almost
Ideal Demand System, LA/AIDS, Marshalian Elasticities, Hicksian Elasticities,
Separability

v
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ÖNSÖZ ........................................................................................................................ ii
ÖZET .......................................................................................................................... iv
ABSTRACT ................................................................................................................. v
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... vi
KISALTMALAR DİZİNİ ........................................................................................... ix
TABLOLAR DİZİNİ ................................................................................................... x
ŞEKİLLER DİZİNİ ..................................................................................................... xi

I. BÖLÜM .................................................................................................................... 1
1. GİRİŞ ....................................................................................................................... 1
1.1. KONUNUN ÖNEMİ, AMACI VE KAPSAMI .............................................................. 1
II. BÖLÜM ................................................................................................................... 6
2. TÜKETİM, TÜKETİCİ VE TALEP TEORİSİ ....................................................... 6
2.1. TÜKETİM VE TÜKETİM HARCAMALARI KAVRAMI ............................................... 6
2.2.TÜKETİM HARCAMALARININ YAPISI VE EKONOMİK AÇIDAN TÜKETİM
HARCAMALARININ ÖNEMİ ......................................................................................... 8
2.3. TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE TÜKETİM VE TÜKETİM HARCAMALARI ............... 10
2.4.TÜKETİM HARCAMALARI ARAŞTIRMALARININ TARİHSEL GELİŞİMİ .................. 14
2.5. TÜKETİM HARCAMASI ARAŞTIRMALARININ AMAÇLARI ................................... 16
2.6. TÜKETİM HARCAMALARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER ........................................ 19
2.6.1. Ekonomik Faktörler ................................................................................... 19
2.6.1.1. Gelir .................................................................................................... 20
2.6.1.2. Gelir Dağılımı ..................................................................................... 21
2.6.1.3. Servet .................................................................................................. 24
2.6.1.3.1. Finansal Aktifler .............................................................................. 25
2.6.1.3.2. Dayanıklı Mal Stoku ........................................................................ 26
2.6.1.4. Geçmiş Tüketim .................................................................................. 27
2.6.1.5. Fiyatlar ve Para Aldanımı ................................................................... 28
2.6.1.6. Beklentiler ........................................................................................... 28
2.6.1.7. Faiz Haddi ........................................................................................... 30
2.6.1.8. Tüketici Kredileri ................................................................................ 31
2.6.1.9. Vergilerdeki Değişiklikler ................................................................... 33
2.6.1.10. Enflasyon .......................................................................................... 34
2.6.2. Demografik Faktörler ................................................................................ 34
2.6.2.1. Eğitim .................................................................................................. 35
2.6.2.2. Meslek ................................................................................................. 36
2.6.2.3. Yaş ...................................................................................................... 37
2.6.2.4. Hanehalkının Bileşimi, Büyüklüğü ve Yaşadığı Yerleşim Biriminin
Büyüklüğü ........................................................................................................ 38
vi
2.6.3. Psikolojik Faktörler ................................................................................... 39
2.6.4. Sosyal Faktörler ......................................................................................... 40

III. BÖLÜM ............................................................................................................... 41
3. TALEP TEORİSİ VE TALEP MODELLERİ ....................................................... 41
3.1. TALEP TEORİSİ .................................................................................................. 41
3.2. AKSİYOMLAR .................................................................................................... 42
3.2.1.Tercihlerin Bütünlüğü ................................................................................ 42
3.2.2.Tercihlerin Geçişliliği ................................................................................. 43
3.2.3. Dönüşümlülük ........................................................................................... 43
3.2.4. Tercihlerin Sürekliliği ............................................................................... 43
3.2.5. Tercihlerin Doymazlığı ............................................................................. 44
3.3. TÜKETİCİ TALEP FONKSİYONU.......................................................................... 44
3.3.1. Fayda Maksimizasyonu ve Talep Sistemi ................................................. 44
3.3.2. Talep Fonksiyonlarının Özellikleri ............................................................ 47
3.3.2.1. Homojenlik .......................................................................................... 49
3.3.2.2. Simetri ................................................................................................. 51
3.3.2.3. Toplama ................................................................................................ 53
3.3.2.4. Negatiflik ............................................................................................ 54
3.3.3. Tüketici Tercihlerine İlişkin Varsayımlar ................................................. 56
3.3.3.1. Toplanabilirlik Varsayımı ................................................................... 56
3.3.3.2.Ayrılabilirlik Varsayımı ....................................................................... 56
3.3.3.2.1. Zayıf Ayrılabilirlik ........................................................................... 58
3.3.3.2.2. Güçlü Ayrılabilirlik .......................................................................... 60
3.3.3.2.3. Yarı (Zımni) Ayrılabilirlik ............................................................... 61
3.4. UYGULAMALI ÇALIŞMALARDA KULLANILAN TALEP MODELLERİ .................... 62
3.4.1. Tam Talep Sistemi Yaklaşımı ................................................................... 65
3.4.1.1. Doğrusal Harcama Sistemi (LES) ....................................................... 69
3.4.1.1.1. Leser’s Yaklaşımı: ........................................................................... 69
3.4.1.2. Translog Modeli .................................................................................. 76
3.4.1.2.1. Logaritmik Dolaylı Fayda Fonksiyonundan Elde Edilişi................. 76
3.4.1.3. Dolaylı Toplanabilir Logaritmik Talep Modeli .................................. 78
3.4.1.4. Rotterdam Talep Model ..................................................................... 79
3.4.1.5. Yaklaşık İdeal Talep Sistemi (AİDS) ................................................. 83

IV. BÖLÜM ............................................................................................................... 93
4. TALEP ANALİZİ KONUSUNDA YAPILMIŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ......... 93

V. BÖLÜM .............................................................................................................. 121
5. KENTSEL ALANDA ET HARCAMALARININ ANALİZİ ............................. 121
5.1. MATERYAL VE METOT ............................................................................. 121
vii
5. 1.1. Materyal .................................................................................................. 121
5.1.2.Yöntem ..................................................................................................... 121
5.1.2.1. Örnekleme Yöntemi .......................................................................... 121
5.1.2.2. Et Talebinin Analizinde Uygulanan Yöntem .................................... 123
5.2.3. Yaklaşık İdeal Talep Sistemi (AİDS) Modelinde Kullanılan Verilerin
Özelliği ve Değişkenler ..................................................................................... 128
5.2.3.1. Demografik ve Sosyo-Ekonomik Faktörlerin Talep Analizlerine
Eklenmesi ....................................................................................................... 128
5.2.3.2. Modelde Kullanılan Değişkenler ...................................................... 129
5.2.3.2.1. Satın Alma Gücü Göstergesi Olarak Harcama.............................. 129
5.2.3.2.2. Hanehalkı Reisinin Öğrenim Durumu ........................................... 130
5.2.3.2.3. Hanehalkı Genişliği ........................................................................ 131
5.2.3.3. Birim Fiyatlar ve Mevcut Olmayan Fiyatlar ..................................... 133
5.2.3.4. Sıfır Harcama ve Sıfır Tüketim Problemi ......................................... 134

VI. BÖLÜM ............................................................................................................. 142
6. ARAŞTIRMA BULGULARI .............................................................................. 142
6.1. HANEHALKI ANKETLERİNDEN ELDE EDİLEN SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ
.............................................................................................................................. 142
6.1.1. Araştırma Alanındaki Hanehalklarının Sosyo-Demografik Özellikleri .. 142
6.1.2. Model Tahmin Sonuçları ......................................................................... 151
6.1.3. Homojenlik ve Simetri Kısıtlamalı LA/AİDS Modeline İlişkin Esneklikler
........................................................................................................................... 162

VII. BÖLÜM ............................................................................................................ 167
7. SONUÇ VE ÖNERİLER .................................................................................... 167

EK ............................................................................................................................ 187

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................. 190

viii
KISALTMALAR DİZİNİ
MPC Marjinal Tüketim Eğilimi
APC Ortalama Tüketim Eğilimleri
q Miktar
p Fiyat
λ Lagrange Çarpanı
ε Hata Terimi
w Ortalama Bütçe Payı
U Toplam Fayda
D Demografik Değişkenler
α(Alfa) Katsayı
β(Beta) Katsayı
γ
(Gama) Katsayı
Lagrange Fonksiyonu
l
f Fonksiyon
EEKY En Küçük Kareler Yöntemi
OLS Sıradan En Küçük Kareler
AIDS İdeale Yakın Talep Sistemi
LA/ AIDS Doğrusal Formda İdeale Yakın Talep Sistemi
LES Doğrusal Harcama Sistemi
SUR Görünüşte İlişkisiz Regresyon Tahmini
IMR Ters Mill Oranı
LR Olabilirlik Oranı
FIML Tam Bilgiyle En Yüksek Olabilirlik
HHBA Hanehalkı Bütçe Anketi
TUIK Türkiye İstatistik Kurumu
DPT Devlet Planlama Teşkilatı
ix