kentsel afet risklerine yönelik zarar azaltma stratejilerinin geliştirilmesi

344 Pages·2009·4.14 MB·Turkish

DOKUZ EYLÜL ÜNĐVERSĐTESĐ
FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

KENTSEL AFET RĐSKLERĐNE YÖNELĐK
ZARAR AZALTMA STRATEJĐLERĐNĐN
GELĐŞTĐRĐLMESĐ

Gülay AŞIKOĞLU ŞAHĐN

Kasım, 2009
ĐZMĐR
KENTSEL AFET RĐSKLERĐNE YÖNELĐK
ZARAR AZALTMA STRATEJĐLERĐNĐN
GELĐŞTĐRĐLMESĐ

Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Doktora Tezi
Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Şehir Planlama Anabilim Dalı

Gülay AŞIKOĞLU ŞAHĐN

Kasım, 2009
ĐZMĐR
DOKTORA TEZĐ SINAV SONUÇ FORMU

GÜLAY AŞIKOĞLU ŞAHĐN, tarafından PROF. DR. ÇINAR ATAY yönetiminde
hazırlanan “KENTSEL AFET RĐSKLERĐNE YÖNELĐKZARAR AZALTMA
STRATEJĐLERĐNĐN GELĐŞTĐRĐLMESĐ” başlıklı tez tarafımızdan okunmuş,
kapsamı ve niteliği açısından bir doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Çınar ATAY

Danışman

Prof. Dr. Coşkun SARI Yrd.Doç.Dr. Yıldırım ORAL

Tez Đzleme Komitesi Üyesi Tez Đzleme Komitesi Üyesi

Doç. Dr. H. Şebnem DÜZGÜN Yrd. Doç. Dr. Ahu Dalgakıran

Jüri Üyesi Jüri Üyesi

Prof.Dr. Cahit HELVACI
Müdür
Fen Bilimleri Enstitüsü

ii
TEŞEKKÜR

Doktora eğitimi uzun ve heyecanlı bir süreç olmasının yanında ufkumu açan
bilimsel bir tecrübeydi.

Tez izleme jürilerinde olumlu eleştiri ve katkılarıyla beni yönlendiren danışmanım
Prof. Dr. Çınar Atay’a, Prof. Dr. Coşkun Sarı’ya, Doç. Dr. Şebnem Düzgün’e, Yard.
Doç. Dr. Yıldırım Oral’a, Yard. Doç. Dr. Ahu Dalgakıran’a ve yardımlarından dolayı
Doç. Dr. Betül Şengezer’e teşekkür ederim.

Tez sürecinde bana her türlü yardımda bulunan Konak ve Karabağlar Belediyesi
Etüd Proje Müdürlüğündeki çalışma arkadaşlarıma, kaynaklara erişmemi
kolaylaştıran arkadaşlarım Filiz Erdem, Hanife Nacak ve Dilan E. K. Đpek ve Dr.
Neriman Yörür’e, tezimin yazımında yardımcı olan Hümeyra Tatlı ve Sabriye
Sertel’e ve hayatım boyunca maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen,
mutluluğuma ve sıkıntıma hep ortak olan annem, babam ve abime teşekkür ederim.

Eşim Cafer Şahin ve oğlum Deniz bu tez yazımındaki her aşamaya şahit olarak
inanılmaz bir sabır ve anlayış gösterdikleri ve beni her durumda destekledikleri için
sonsuz teşekkürler.

Gülay AŞIKOĞLU ŞAHĐN
iii
KENTSEL AFET RĐSKLERĐNE YÖNELĐK ZARAR AZALTMA
STRATEJĐLERĐNĐN GELĐŞTĐRĐLMESĐ

ÖZ

Afetler, insanlık tarihi boyunca dünyamızda olagelen en yıkıcı gerçeklerdendir.
Ülkemiz de afetlere en çok maruz kalan, afetlerden en çok zarar gören ülkeler
arasındadır. Bu nedenle Türkiye ve benzeri afet riski taşıyan ülkelerde afetlerle
mücadele ve afet yönetimi önem taşımaktadır.

Afet Yönetimi konusunda 1990’dan beri uluslar arası düzeyde birçok deklerasyon
yayınlanmış ve anlaşmalar yapılmıştır. Özellikle Bileşmiş Milletlerin 1990 ile 2000
yılları arasındaki on yılı “Uluslararası Doğal Afetlerin Azaltılması On Yılı” olarak
belirlemesinden sonra, Avrupa Topluluğu Đnsani Yardım Bürosu (ECHO)’nun
Hazırladığı “Rio Zirvesi” (1992), “Yokohama Deklarasyonu ve Eylem Planı”(1994),
“Milenyum Deklarasyonu” (2000), Türkiye’nin de resmen katıldığı “Birleşmiş
Milletler Genel Kurulu” kararları (2003), “Ekonomik Kalkınma ve Đşbirliği Örgütü
(OECD) Raporu” (2003), “Afetlerin Azaltılması Dünya Konferansı ve Kobe
Deklarasyonu” (2005), “Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Raporu”
(2005), “Eylem için Hyogo Çerçevesi (2005-2015): Ulusların ve Toplulukların
Afetlere Hazırlanması”, gibi çalışmalar afet yönetimi konusunda yeni bir anlayışın
gelişmesini sağlamıştır. Bu yeni anlayışa göre; afet yönetiminde önceliğin, acil
durum yönetiminin yanı sıra önleyici tedbirler ve risk yönetimine verilmesi gerektiği,
bunun sürdürülebilir bir gelişme için ön koşul olduğu ve bu yönde küresel bir
program geliştirilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Bu kapsamda birçok ülke afet
yönetim yapılarını risk yönetimi etkinliklerine göre yönlendirmişlerdir.

Uluslararsı düzlemde gelişen bu anlayış son yıllarda Türkiye’de yansımalarını
bulmuş ve kentsel riskleri ilgilendiren nitelikte, özellikle deprem konusunda çok
sayıda durum tespiti ve yönlendirme amaçlı olarak hazırlanan araştırma raporları
ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerde risklerin azaltılması ve afetler öncesinde
alınması gereken önlemleri kapsamıştır. Bu çalışmalar ışığında afet riskini önleme ve
iv
zarar azaltma etkinliklerine örnek olabilecek Đstanbul Đli Sismik Mikro-Bölgeleme
Dahil Afet Önleme/Azaltma Temel Planı Çalışması (JICA Raporu), Marmara
Depremi Acil Yeniden Yapılandırma (MEER Projesi), Kentsel Alanların Sismik
Afetlere Karşı Đncelenmesi için Risk Değerlendirme Araçları (RADIUS Projesi)
Projesi gibi birçok önemli çalışmaya imza atılmıştır. Ancak bu çalışmalar plan
uygulama kararlarının geliştirilmesine yönlendirilmemiş ve uygulamaya
aktarılamamıştır. Bunun sebebi, afet tehlikeleri açısından riskli bir coğrafyada
bulunan Türkiye’de, afet yönetim sisteminde afet sonrası çalışmalarını içeren ‘acil
durum yönetimi’ yanında afet öncesi afet zararlarını azaltmaya yönelik ‘risk
yönetimi’ne de öncelik veren çağdaş bir ‘afet ve risk yönetim sisteminin’
yapılandırılamamasıdır.

Ülkemizde çağdaş bir afet ve risk yönetim yapısı oluşturulamadığı ve afet
risklerini azaltmaya yönelik stratejilerin uygulamaya aktarılması konusunda gerekli
mekanizmalar kurulamadığı sürece yerleşim alanlarında yapılacak olan afet riskini
önleme ve zarar azaltma çalışmalarının işlerlik kazanamayacağı iddiası tezin ana
hipotezini oluşturmaktadır. Tezde hipotezi doğrulamak üzere, bir taraftan örnek
olabilecek ülkelerin örgütsel yapısının ülkemizle karşılaştırması yapılmış, bir taraftan
da Türkiye’deki yerel yönetimlerin yapmış olduğu afet zararlarını azaltmaya yönelik
planlar değerlendirilmiştir.

Sonuç olarak; afet yönetiminde, risk yönetimini de kapsayan öneri bir afet ve risk
yönetimi tanımlanmış ve yerel yönetimlere rehber oluşturacak afet zararlarını
azaltma strateji planı modeli önerilmiştir.

Anahtar sözcükler: Afet Yönetimi, Risk Yönetimi, Zarar Azaltma

v
DEVELOPMENT OF DAMAGE REDUCTION STRATEGIES
IN URBAN DISASTER RISK

ABSTRACT

Disasters are the most devastating realities of our world throughout the history of
mankind. Therefore, disaster management and fight against disasters are important in
Turkey and other countries with disaster risks.

Numerous declarations have been published and aggreements have been made
about Disaster Management on an international level since 1990. Especially after the
determination of ten years between 1990 and 2000 as “International Decade for
Natural Disaster Reduction” by United Nations, studies prepared by the European
Commission's Humanitarian Aid Office (ECHO) such as; "Rio Summit" (1992),
"Yokohama Declaration and Action Plan" (1994 ), "Millennium Declaration" (2000),
Turkey's official participation at the "United Nations General Assembly” resolutions
(2003), Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) Report
(2003), " Disaster Reduction World Conference and the Kobe Declaration "(2005),
"United Nations Development Program (UNDP) Report" (2005), "Action for the
Hyogo Framework (2005-2015): Preparation of Nations and Communities to
Disasters"; have provided development of a new approach on the subject of disaster
management. According to this new understanding; priority in disaster management
should be preventive measures and risk management besides emergency
management, this is a prerequiste for the sustainable development and a global
program in this direction need to be developed. In this context, many countries
directed their disaster management structures according to risk management
activities.

This approach developing in the international level has found reflections in
Turkey in recent years and numerous research reports, prepared for due diligence and
routing, especially both earthquakes and concerning urban risks, were included risk
reduction at national, regional and local level and necessary measures before
vi
disasters. Several important studies have been created in the light of this study which
can be examples for prevention of disaster risks and harm reduction activities, such
as; The Study on A Disaster Prevention / Mitigation Basic Plan in Istanbul including
Seismic Microzonation in the Republic of Turkey (JICA Report), Marmara
Earthquake Emergency Reconstruction (MEER Project) Project, Risk Asisment Tool
for Diagnose of Urban Aries Sismic Diaser (RADIUS Project) Project. However,
these studies could not be transferred to the application and did not referred to the
development of plan implementation decisions. The reason for this, in Turkey where
is located in a dangerous geographical area in terms of disasters, not to configure a
modern ‘disaster and risk management system’ that give priority to the ‘risk
management’ of reducing disaster damages before disasters besides ‘emergency
management’ including studies after the disaster in the disaster management system.

The disaster risk prevention and damage reduction operations in the residental
areas can not gain operability unless a contemporary disaster and risk management
structure be created and necessary mechanisms be established in order to transfer
reducing disaster risks strategies to application in our country, argument comprises
the main hypotheses of the thesis. To verify the hypothesis of the thesis, on the one
hand organizational structures of case countries have been compared with our
country, on the other hand plans to reduce disaster damages made by local
governments in Turkey were evaluated.

As a result; an advice disaster and risk management including risk management is
defined in disaster management and disaster damage reduction strategy plan, which
will create the model for local governments, has been proposed.

Keywords: Disaster Management, Risk Management, Damage Reduction
vii
ĐÇĐNDEKĐLER

Sayfa
DOKTORA TEZĐ SINAV SONUÇ FORMU ...…………………………………......ii
TEŞEKKÜRLER ...………………………………………………………………….iii
ÖZ ....………………………………………………………………………………...iv
ABSTRACT ...……………………………………………………………...……….vi

BÖLÜM BĐR - GĐRĐŞ…………………………………………......……………….01
1.1 Problem Tanımı…….………………………………………………………...01
1.2 Çalışmanın Amacı ve Hedefleri ….…...……………………………………..03
1.3 Materyal ve Yöntem….………………………………………………………05
1.3.1 Materyal………………….……………………………………………...05
1.3.2 Yöntem……….……………………………………………………........07
1.4 Çalışmanın Planlama Disiplini Açısından Önemi…….……………………...08

BÖLÜM ĐKĐ - ARAŞTIRMANIN KAVRAMSAL ALTYAPISI……………….10
2.1 Tehlike (Hazard).…………………………………………………………….10
2.2 Risk (Risk)........…………………….………………………………………..11
2.3 Zarar Görebilirlik (Vulnerability)…….…....………………………………...12
2.4 Afet (Disaster)……...……………….………………………………………..13
2.5 Tehlike-Risk- Zarar Görebilirlik-Afet Kavramları Arasındaki Đlişki.………..14
2.6 Afet Türleri………….…………………………………………………….….16
2.6.1 Doğal Afetler (natural disaster)……………….…..…………................18
2.6.2 Đnsan Kaynaklı-Teknolojik Afetler (man-made disaster)..………....…..19
2.7 Afetlerin Genel Özellikleri………….………………………………..………20
2.8 Afet Yönetimi(Disaster Management)…….…………………………………22
2.9 Afet Yönetiminin Evreleri…….……………………………………………...23
2.10 Afet Yönetim Sistemi……….……………………………………………....25
viii
2.10.1 Bütünleşik Afet Yönetim Sistemi……….……………………………..25
2.10.2 Toplum Tabanlı Afet Yönetim Sistemi…….………………………….26
2.10.3 Çağdaş Afet Yönetim Sistemi…….…………………………………...27
2.11 Risk Yönetimi....….…………………………………………………….…..28
2.11.1 Tehlike Analizi…….………………………………………………..…30
2.11.2 Zarar Görebilirlik Analizi…….……………………………………..…31
2.11.3 Risk Analizi………………….……………………………………...…31
2.11.4 Mikrobölgeleme (mikro-zonation)…….…………………………....…34
2.11.5 Zarar Azaltma..……….……………………………………………..…35
2.11.6 Riskin Finansmanı……...….………………………………………..…37
2.12. Acil Durum Yönetim Sistemi………………………………………………40
2.12.1 Hazırlık……………….……………………………………………..…40
2.12.2 Müdahale………………….…………………………….…………..…49
2.12.3 Đyileştirme-Yeniden Đnşa.……….…………………………………..…52

BÖLÜM ÜÇ - TÜRKĐYE’DE AFET YÖNETĐMĐNE ĐLĐŞKĐN YASAL VE
KURUMSAL DÜZENLEMELER………………………………………………..55
3.1 Türkiye’deki Afet Yönetiminin Tarihsel Gelişimi……….…………………..55
3.1.1 1944 Yılı Öncesi Dönem………….……………………………...……..55
3.1.2 1944-1958 Yılları Arası Dönem…….………………………………..…58
3.1.3 1958-1999 Yılları Arası Dönem………….………………..……………60
3.1.3.1 7116 Sayılı Đmar ve Đskan Vekaleti Kuruluş ve Vazifeleri
Hakkındaki Yasa (1958)..…..……............................………………..…….60
3.1.3.2 7126 Sayılı Sivil Savunma Kanunu (1958)…….………………….61
3.1.3.3 7269 Sayılı “Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısı ile Alınacak
Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun (1959)…………….………62
3.1.3.4 2690 Sayılı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (1982)….……………65
3.1.3.5 1982 Anayasası (1982)……….……………………………………65
3.1.3.6. 2935 Sayılı Olağanüstü Hal Kanunu (1983)……………………....66
3.1.3.7 3194 Sayılı Đmar Kanunu (1985)….…………………………….…67
3.1.3.8 180 Sayılı Bayındırlık ve Đskan Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri
Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (1983)……………………….….69
ix