KEMAL PAŞAZADENİN ESERLERİNDE AKIL VE AKLIN ÖNEMİ Dr. Samil ÖÇAL

14 Pages·2009·0.28 MB·Turkish

133

KEMAL PAŞAZADENİN ESERLERİNDE AKIL VE
AKLIN ÖNEMİ

Dr. Samil ÖÇAL

Kırıkkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Arş.Gör.
ÖZET
Osmanlı Şeyhülislamlarından Kemal Paşazade, çeşitli ilim dallarına ait
Arapça Farsça ve Türkçe birçok eser vermiş bir Türk-İslam düşünürüdür.
Bu makalede onun akıl konusundaki görüşleri ele alınmıştır. Kemal
Paşazâde'nin akıl konusundaki ifadeleri, Türk-İslam düşüncesi geleneği
içerisinde akla verilen önemi göstermektedir. Kemal Paşazade aklı,
Tanrı'nın yarattığı en şerefli varlık olarak görmektedir. Akıl Allah'ın ilk
yarattığı varlıktır. Kemal Paşazade bu cihetle, aklın Allah'tan sonra tüm
varlıkların nedeni olduğunu söylemektedir. Bu ifade, ilk yaratık olması
bakımından aklın Allah nezdinde ne kadar kıymetli olduğunu göstermektedir.
Ancak akıl bu şerefini Tanrı'nın buyruklarına uymakla kazanabilir. Ayrıca
Kemal Paşazade aklın değerini ve Tanrı katındaki şerefini kaleme aldığı
uzun bir şiirinde de dile getirmiştir. Bu şiirinde o, Tanrı'nın mecazî anlamda
aklı evrenin ilahı olarak yarattığını söylemektedir. Tanrı insanoğluna akıl
ve iman ve hayadan sadece bir tanesini seçmesini istediğinde, insan hiç
tereddüt etmeden aklı seçmiştir. Çünkü iman ve haya derece bakımından
akıldan sonra gelmektedir ve ona tabidir.
Anahtar Kelimeler:
Kemal Paşazade, Akıl, Baş gözü, Akıl gözü, İman, Haya, Din,
Tanrı, İnsan.

_______________________________________________________________________________________

bilig-9/Bahar’99
134

GİRİŞ sürdürülmektedir. Bu, rasyonel esasların yadsınması
anlamına gelmez. Söylemek istediğimiz şey, insanın
Türk-İslâm kültürü geleneği içerisinde genel bireysel ya da toplumsal hayatının "sadece planlanmış
anlamda bir "düşünme yetisi" olarak kabul edilen aklın bir rasyonalite"ye bağlı olarak sürdürülemeyeceğidir.
bu anlamda hiç bir zaman kötülenmediğini İslâmî düşünce ekolleri arasında Yunan felsefesi ile ilk
söyleyebiliriz. Akla karşı gibi görünen oluşumlar, temasa geçen akım olarak bilinen Mutezile
orijinalinde bizatihi aklın kendisine karşı olmayıp, mezhebinde bile aklın özerkliği, vahiy ve akıl
daha çok belli ekollere mensup kimselerin akıl düzlemleri arasında mutlak bir çatışmayı öngörmediği
anlayışına tepki olarak doğmuştur. Mesela çağdaş gibi, bir bilgi parçalanmasına yol açacak nitelikte
düşünür Fazlurrahman'ın da belirttiği gibi, içinde değildi. Dahası Mutezilenin, aklı bir bilgi kaynağı
bulunduğumuz çağda ve bize yakın çağlarda ulema olarak öne çıkarırken amaçladığı şey, tevhid, tenzih
arasında yaygınlaşan anti entellektüalizm düşüncesi ve adalet prensipleri etrafında Allah'ın farklılığını
Mutezilenin akıl konusundaki rasyonel görüşüne bağlı vurgulamaktı. Mutezile bu şekilde hem aynîleşmeyi
olarak zuhur etmiştir. Bu tepkisellik daha sonra hem de çatışmayı bertaraf ederek bir dengeye ulaşmak
yaygınlaşarak dini metinlerin yorumunda esas haline istiyordu (Davutoğlu, 1996).
geldi. Hatta günümüzde inançlarına rasyonel temel Şeyhülislâm Kemal Paşazâde (İbn-i Kemal)
arayan birçok çağdaş müslüman bile, fıkıh ya da (1468/69-1534),tarih.dil ve edebiyat, tefsir, hadis,
hukuk alanında sorular sormayı hoş karşılamamaktadır İslam hukuku, kelam, felsefe, mezhepler tarihi
(Fazlurrahman, 1969). Mutezilenin dini metinleri aklı alanlarında 200 civarında Arapça, Farsça ve Türkçe
ön plana alarak okuma biçimi, sünni ulema tarafından eser kaleme almış olan bir Türk düşünürüdür.
bu metinlerin aşkın ilâhî desteğini kaybetmeye yol
Özellikle XVI. yüzyılda, Osmanlı Devletinin
açacağı gerekçesiyle reddedilmekteydi. Böyle bir
Safevilerin yayılmacı politikalarına karşı yürüttüğü
tutumu en çok benimseyen sufilerin bile aklı "Allah'ın
kampanyada, verdiği fetvalarla kamuoyu oluşmasını
ilk olarak yarattığı ve aziz kıldığı" mahluk olarak
sağlamıştır. Şeyhülislâmlık ve kazaskerlik yaptığı için
görmeleri, İslâm dünyasında mutlak bir akıl
o, aynı zamanda yönetimin bir parçası olmuştur (Öçal,
karşıtlığının bulunmadığını gösterir. Hatta ilahî
1998) .Kemal Paşazâde'nin akıl konusunda Arapça
tekliflere muhatab olması bakımından akla bir tür
kaleme alınmış iki bağımsız risalesi vardır. Bunlardan
kudsiyetin atfedildiğini bile söyleyebiliriz. Filozoflar,
birisinde salt aklın tanımıyla ilgili yaklaşımlar ele
kelamcılar ve mutasavvıflar, her ne kadar hakikatin
alınırken, diğerinde, akıl ve akıl sahibi bir varlık olarak
anlaşılmasında farklı metodlar kullanıyorlarsa da, hiç
insanın çeşitli yönlerine dikkat çekilmektedir.
bir zaman aklı ilahî köklerinden kopuk, evreni tek
Düşünürümüz ayrıca Türkçe kaleme aldığı "Nesâyih"
başına anlayabilen, pratik hayatımızda ortaya çıkan her
adlı eserinde de aklın pratik kullanımından
türlü sıkıntımıza çare olacak bir şey olarak
bahsetmektedir. Bu makalemizde bu üç risaleden
görmemişlerdir. Akla yönelik İslâmî eleştiri aklın
hareketle Kemal Paşazâde'nin akıl konusundaki
reddedilmesini beraberinde getiren bir şey olmayıp,
görüşlerini ele alacağız.
daha çok onun varlığın hakikatini anlamada insanî
bilince ve duyarlılığa katkısının sınırlarını gösterme
KEMAL PAŞAZÂDE'YE GÖRE AKLIN
amacı gütmektedir. Sonuçta bu tür eleştirilerin İslâm
TANIMI VE MAHİYETİ
medeniyetinin önünde duran rasyonalizm gibi insanı
tek boyutlu değerlendiren bir tehlikeyi bertaraf ettiğini
İslâmî kültür ortamında yetişen meşhur filozoflar
söyleyebiliriz. Çünkü insan hayatı, rasyonel esaslardan
aklı çeşitli şekillerde tanımlamışlardır. Mesela Kindî'
tamamen ayrılmamakla birlikte, daha çok sadakat,
ye göre akıl "varlığın hakikatini kavrayan basit
inanç ya da mitlerle
cevher"dir. (Kindî, 1994) Ünlü Türk-

bilig-9/Bahar’99
135

İslam filozofu İbn-i Sina ise, Aristoteles'e bağlı kalarak ki durumudur. İnsan nefsi ilk ma'kûlâtı kabul edebilme
aklın ilimden farklı olduğuna dikkat çeker: isti'dadı gibi bir potansiyele sahip olması dolayısıyla
"Akıl, nefiste fıtri bir suret olarak varolan tasavvurlar "heyûlanî akıl" adını alır. Gene insan nefsinde, birincil
ve tasdiklerdir. Halbuki ilim, iktisab yoluyla elde edilen bir anlamlar (makûlat-ı ûla) ın ortaya çıkmasıyla birlikte
şeydir (İbn-i Sina, 1987). beliren fikirlerin oluşmasına zemin hazırlayan bir
Filozoflar genellikle aklı, hem kendi özü itibarıyla kuvvet vardır ki, buna da "mükteseb akıl" denir. Aklın
hem de fiili itibarıyla mücerred bir cevher olarak kabul belli bir mekanda bulunduğuna inananlara göre ise
etmektedirler. Yani onların anlayışına göre akıl cisim akıl, Allah'ın dimağda yarattığı ve ışığını kalbe salan
olmadığı gibi, fiilleri itibarıyla cisme bağımlı değildir. aydınlatıcı bir cevherdir. Bu görüşte olanlara göre akıl,
Akıl bu anlamda Allah'tan ilk sadır olan şey olarak duyu algılarının alanına girmeyen (gâibât) şeyleri
kabul edilir. Sudur nazariyesinde önemli yer işgal eden dolaylı olarak, duyusal şeyleri ise müşahede ile idrak
"Bir'den bir çıkar" kuralı gereğince Allah'tan ilk sadır eder. Kemal Paşazâde, bazı filozofların insan aklını
olan şeyin akıl olduğunu kabul eden Kemal Paşazade, ruhanî bir cevher olarak gördüklerine değinir. Bunlara
bu cihetle aklın Allah'tan sonra tüm varlıkların nedeni göre akıl Allah tarafından insan bedeniyle tasarruf ve
olduğunu söylemektedir. Bu ifade, ilk yaratık olması tedbir ilişkisi içinde yaratılmış olup tümelleri algılar ve
bakımından aklın Allah nezdinde ne kadar kıymetli düşünsel eylemleri gerçekleştirebilir (Paşazâde, 1864
olduğunu göstermektedir. Fakat daha sonra b). Bu görüşü savunanların iddiasına göre, nefsin
değineceğimiz üzere, aklın Allah katındaki azizliği, bedenle olan ilişkisi eylemlerinde bedene tasarruf etme
O'nun emirlerine eksiksiz bir şekilde itaat etmesinden ilişkisidir.
ve insanların Allah'a yakınlaşmasını sağlamasından
İbn-i Kemal, akıl konusunda kelamcıların
kaynaklanır. Bu da göstermektedir ki İbn-i Kemal'in,
görüşlerine değinirken şuna işaret eder :
eserlerinde bahsettiği akıl, Allah'ın ilk yarattığı şey ve
"Kelamcılara göre akıl basit bir cevherdir. Eşyanın
O'nun emirlerine itaat eden bir yaratık olması
gerçekliğini hiç bir zamansal aralık olmaksızın tek bir
dolayısıyla övülmektedir. Esasında Mutezile dahil tüm
defada idrak eder"(Paşazade, 1864 b).
müslüman düşünürlerin teosentrik bir akıl
İbn-i Kemal akıl konusunda kelamcılar arasındaki
anlayışından hiç bir zaman sapmadıklarını söylemek
farklı görüşlere de değinir. Mesela Taftazanî (1322-
yanlış sayılmaz kanaatindeyiz.
1390) bunlardan birisidir. Taftazani, aklı nefsin bir
Akıl konusundaki bir başka anlaşmazlık metafizik
gücü ve yeteneği olarak görür. İnsan bu güçle ilimleri
boyutludur: Akıl cevher midir, araz mıdır? Filozoflar
öğrenme isti'dadına sahip olur. Akıl insanda fıtri bir
genel olarak aklın bir cevher olduğunu söylerler. Böyle
nitelik olarak bulunur. Organlarımızın işlevlerini
olmasına rağmen onların akıl konusunda ortak bir
sağlıklı bir şekilde yerine getirmeleri halinde, aklımız
düşünce etrafında birleştikleri söylenemez.Onun bir
zarûriyyat olarak kabul edilen temel prensipleri
mekanda yerleşik (mütehayyız) olmadığına inanan bazı
bilecektir. Düşünürümüze göre, Taftazanî'ye ait olan
filozoflara göre akıl, cisim olmadığı gibi, bir cismi
bu cümleler, onun aklı bir cevher olarak görmediğine
mahal edinmiş de değildir. Akıl, onlara göre kendine
delalet eder. Benzer bir görüşe göre de akıl, insanın
özgü etkinliklerde bulunabilmesi için cisme muhtaç
içinde yaratılıştan gelen fıtrî bir ışık olup, işitme
değildir. Bu yüzden akıl, nefisten daha şereflidir. Yine
okuma, düşünme gibi eylemlerle güçlenir (Paşazade,
bu görüşte olanlara göre akıl, soyut bir töz olup, cisim
1864 b).
üzerindeki tedeb bür ve tasarrufunda cisme hiç bir
Düşünürümüz, usulcülerin de aklı bir cevher
bağımlılığı yoktur. Başka bir deyişle bu, insan nefsinin
olarak kabul etmediklerine dikkat çeker. Kemal
cevherini tamamlama aşamalarında-
Paşazâde'nin verdiği bilgiye göre Gazzali, el-Mustesfa
adlı fıkıh usûlüne ait eserinde aklın anlamları üzerinde
durmaktadır. Ona göre akıl şu anlam-

bilig-9/Bahar’99
136

lara gelir: Zorunlu bilgiler, insanın kendisiyle zorunlu de akla ışık (nur) denmesinin sebebini ise şöyle izah
bilgileri elde ettiği içgüdüler, tecrübe yoluyla elde eder:
edinilen bilgiler, kendisinde belli bir vakar ve heybet "Zira nur kendi özünde zahir, başkası için ise mazhar
bulunan kimselere verilen bir nitelik ve son olarak da (görünülen yer )dır. Akıl bu anlamda, kendi özünde zahir;
"akıl" ilmiyle amel eden kimsenin bir sıfatı anlamında ancak basiretin mazharıdır. Basiret bu anlamda, tıpkı
kullanılır. Bilene "akıllı" sıfatının verilebilmesi için, güneş ve kandil gibi batındır. Duyusal algılarımız ilk önce
bilginin eyleme dönüşmesinin şart olduğunu söyleyen akla geldiklerinden, kalbin eylemleri aklın nuru ile işlevsel
Gazzalî, bu yüzden dinden yüz çeviren kimselere "akıllı hale gelir" ( Paşazade, 1864 b).
kafir" denilemeyeceğini ileri sürer. Kemal Paşazade ise İnsan, bakışlarını göklere çevirse gözleriyle
bu konuda daha ihtiyatlıdır. Çünkü eğer kafirler göklerin yüksekliğini, yıldızları, ayı ve orada bulunan
ilginç gök cisimlerini zahiri görünümleri itibarıyla
akılsız olmuş olsaydı, onları tevhide davet eden çağrı
kendi gözüyle görecektir. Daha sonra kalb, akıldan
yapılmazdı. Halbuki Allah sürekli olarak onları dinin
kendisine yansıyan ışık sayesinde, gökyüzünde gözlerin
doğrularını benimsemeye çağırmaktadır. Diğer
gördüğü şeylerin mümkün ve hâdis (zamanda
yandan Furkan suresinde geçen bir ayet küfredenleri
varolan)olduğu ve hadisin bir muhdise gereksinim
akılsızlıkla suçlamaktadır:
duyduğu sonucuna ulaşacaktır. Görüldüğü üzere Kemal
" Yoksa sen, onların çoğunu söz işitir ya da aklını
Paşazâde' ye göre düzenli ve mantıksal bilgilerin
kullanır mı sayıyorsun? Onlar ancak hayvanlar gibidirler;
üretildiği yer kalbtir. Kalb aklın saldığı ışıklar
hayır onlar ( yol bakımından) daha da şaşkın(ve aşağı)
sayesinde eşya hakkında bir takım yargılarda bulunur.
dırlar" (Furkan 25).
Müslüman düşünürlerin bilginin asıl üretim merkezi
Düşünürümüze göre bu ayet kafirlerde aklın
olarak kalbi görmeleri, deneysel bir çıkarsama
olmadığı anlamına gelmez. Ancak Allah kafirlerin
olmaktan ziyade, dinî nassların esas alınmasıyla
içinde bulunduğu son derece olumsuz durumu
oluşturulan bir bakış açısıdır.
anlatmak için mecazî ifadelere başvurmuştur. İbn-i
Bahşedilmiş bir şey olması hasebiyle, herkese
Kemal gündelik dilden buna ait örnekler verir. Cahil
verilen aklın farklı olması normaldir. Şayet böyle bir
terimi hiç bir şey bilmeyenler için kullanıldığı gibi,
fark olmasaydı o zaman insanlar ilimleri anlamada
ilmiyle amel etmeyen, ilminin gerektirdiği şekilde
birbirlerinden farklı olmazlar, zekiler ve aptallar
davranmayanlar için de kullanılır. Aynı şekilde oğlunu
şeklinde ayrılmazlardı, ibn-i Kemal akılların farklılığı
döven bir babaya bir kimse gelerek "o senin oğlun, niçin
görüşünü desteklemek için çeşitli hadislerden bahseder.
dövüyorsun! ?" demesi de mecazi anlamda olup
Bu hadislerden birisinde melekler ile Allah arasında
babanın cehaletini, yani onun kendi oğlu olduğunu
geçen akıl konusundaki bir konuşmadan söz edilir.
bilmediğini göstermez. Namaz kılmayan birisine Melekler Allah'a şunu sorarlar: Ya Rabbi! Sen, Arş'tan
"namaz senin üzerine farzdır" dediğimizde bu ifade, o daha büyük olan bir şey yarattın mı? Allah," evet aklı
adamın namazın farziyetini bilmediği anlamına yarattım." şeklinde cevap verir. Melekler ise "bunu
gelmez. Sadece hatırlatma babından söylenmiş bir anlamak bizim gücümüzü aşar" derler. Allah, "heyhat,
sözdür ( Paşazâde, 1864 b). o ilimle kuşatılamaz. Siz, kum taneciklerinin sayısını
Akıl her zaman tek bir durumda olan homojenize bilebilirmisiniz?" buyurduğunda onlar, "hayır" derler.
edilmiş bir güç değildir. Aksine eksik-fazla veya güçlü- Allah, bunun üzerine şöyle buyurur: "Ben aklı, sayılar
zayıf olarak nitelendirilebilir. Akıl insan hayatının gibi çeşitli sınıflarda yarattım. Kimine bir buğday
başlangıç yıllarında tam olgunluğuna erişmemiştir; tanesi, kimine iki, kimine üç, kimine dört buğday
doğal bir içgüdü, potansiyel bir güç (el-garîze el- tanesi kadar verilmiştir. Kimine de bir ölçek ya da
fıtriyye) olarak bulunur. Daha sonra güçlenir ve ışığını bundan daha fazlası verilmiştir" (Paşazâde, 1864 b).
kalbe salar. Böylece teklifler için bir esas teşkil etmiş
olur. Kemal Paşaza-

bilig-9/Bahar’99
137

Hiç bir cinsiyet farkı gözetmeksizin herkesi içine cevherlere illet olamayacağına göre aklın araz olarak
alan Kemal Paşazâde'nin yukarıdaki ifadeleri belki kabul edilmesi mümkün değildir. Aklın ilk yaratılan
makul görülebilir. Ancak asıl zorluk, insanların akıl şey olması hasebiyle diğer cevherlerden farklılığını
bakımından farklılığını ortaya koyarken nakli delil ortaya koyan hususlardan birisi de cisim, madde, suret,
olarak zikrettiği, "kadınlar aklen ve dînen eksiktirler" nefs ve akıldan oluşan beş cevher arasında sadece aklın
hadisini zikretmesiyle birlikte ortaya çıkar. Kemal mürekkeb şeylerin illeti olabilmesidir (Paşazâde,
Paşazâde'nin insanların akıl bakımından farklı oluşunu 1864 b). Aklın cevher mi yoksa araz mı olduğu
kadınların, "eksik akıllı" olduğunu söyleyerek ispat konusu, hem filozoflar hem de kelam- cılar arasında
etmeye çalışması kabul edilebilir bir tutum değildir. tartışmalıdır. Kemal Paşazâde' nin "ilk akl"ın cevher
Çünkü Allah'ın kendi yarattığı ve aynı tür bir yazgıya olduğu konusundaki ısrarı, daha sonra üzerinde
tabî kıldığı bir cins arasında ayrım yaparak onlardan bir duracağımız "Allah'ın ilk yarattığı şeyin akıl"
kısmına daha az akıl vermesi düşünülemez. Böyle bir olduğunu söyleyen hadise dayanmaktadır. Diğer
anlayış doğal olarak sorumluluğun da azlığını yandan düşünürümüzün de mensubu olduğu Maturidi
beraberinde getirecektir. Halbuki peygamberimizden mezhebinde, ilahi emirlere muhatab oluşu ve insanın
gelen bir başka rivayette"cehennemin çoğunun bu emirlerin yerine getirmesini sağlaması dolayısıyla
kadınlardan oluştuğu"ndan söz edilmektedir. Akla aklın bir cevher olarak kabul edildiği bilinmektedir.
gelen soruyu tahmin etmek zor değildir. Aklen eksik Kemal Paşazâde'ye göre akıl, "nefis bir inci ve
yaratılan bir insan cinsinin çoğunun cehenneme şerefli bir cevher"dir. Peygamberimiz bir hadislerinde,
gitmesini de normal karşılamak gerekmez mi?! Aslında "Allah'ın ilk yarattığı şey akıldır" buyurmuşlardır
birinci delil ile ikinci delil arasındaki korelasyon, (Paşazade ,1781). Kemal Paşazade' nin zikrettiği bu
birinin kabul edilmesinin diğerinin de kabul hadis Gazzâli' nin İhyâ-u Ulûmiddîn adlı eserinde de
edilmesini gerekli kılmaktadır. Bunun açık bir önerme geçmektedir (Gazzâli,1939). Ancak Mehmet
ile izahı şu şekilde yapılabilir. Madem ki bize akıl Bayraktar bu rivayeti hadis olarak görmemekte, sadece
bahşedilmiştir, o halde onun farklı derecelerde İslâm Felsefesindeki Yeni Eflatuncu akıl teorisinin
bahsedilmesi de mümkündür. Bu durumda kadınların hadisleşmiş şekli olarak kabul etmektedir (Bayraktar,
da bahşedilenden daha az pay almaları, böyle bir 1988).
mantıksal çıkarsama sürecinde normal karşılanması İbn-i Kemal'e göre, Kur'an-ı Kerim akla nazil olmuş
gerekir! Şüphesiz evrende varolan diğer şeyler gibi akıl ve onda yeralan emir ve nehiyler akıl sahiplerine
da bize Allah tarafından bahşedilmiştir. Fakat Allah'ın sunulmuştur. Birçok ayette geçen "ya ulu'l-elbâb" (ey
hîbesi, adaletinin ve hikmetinin bir gereği olarak akıl sahipleri!) ifadesi bunu açıkça ortaya koymaktadır.
sıradan bir hîbe olayı gibi düşünülmemelidir. Gene bir hadiste Peygamberimiz, "Allah kullarına
Unutmamak gerekir ki, biz hayatımızı Allah'ın akıldan daha güzel bir şey bahsetmemiştir"
hîbeleriyle sürdürüyoruz. Bu sebeple Allah'ın hikmeti, buyurmuştur (Paşazâde ,1781). İnsanın cismânî varlığı
hîbe ederken de adaletli davranmasını gerektirmez mi? nasıl can ile kaim ise, can da sonuçta akıl ile kaimdir.
Akıl bakımından herkesin aynı derecede olmadığı bir Kemal Paşazâde "Nesâyih" adlı eserinde aklın
gerçektir.Ancak bu farklılık cinsiyetlere göre oluşan önemine dair Aristoteles'in ve Plato'nun sözlerinden
bir farklılık değildir. örnekler verir. Aklın herkes için gerekli olduğu
Kemal Paşazâde'ye göre, Allah'tan ilk sadır olan doğrudur ancak, padişahların ülkeyi yönetirken
aklın araz olması mümkün değildir. Çünkü akıl, akıldan başka ortakları yoktur. Memleket işlerinin
Allah'ın ilk ma'lulu olması hasebiyle, aralarında adalet üzerine yürütülebilmesi ve doğru bir istikamet
cevherlerin de bulunduğu kendinden sonra gelen tüm tutturulabilmesi, aklın rehberliği olmaksızın zor, hatta
mümkün varlıkların illetidir. Arazlar muhaldir ( Paşazâde, 1781).
Düşünürümüz, bilgi edinmede duyu organları-

bilig-9/Bahar’99
138

nın önemini inkar etmez. Ancak bu süreçte aklın Kemal'e göre, Kaf Suresinde geçen bir ayette bu iki
önemi duyulardan daha fazladır. İnsan baş gözüyle tür akla işaret edilmektedir:
göremediği şeyleri akıl gözüyle görebilir. Dahası akıl "Hiç şüphesiz, bunda kalbi olan ya da bir şahid
gözünün katkısı olmaksızın baş gözüyle görülen şeyler olarak kulak veren kimse için elbette bir öğüt vardır" (Kaf
görülmüş sayılmaz. 50: 37).
Kemal Paşazâde, akıl gözünün önemine ilişkin Ayette geçen "kalbi olan" ifadesi ile birinci tür
bir hikaye nakleder. İmam Şâtıbî' nin çok okuyup kutsal akla, "şahid olarak kulak veren" ibaresi ile de
yazmaktan gözleri görmez olmuştu. Yaşadığı dönemde ikinci tür akla işaret edilmektedir. "Kalbi olanlar",
yöneticilerden birisine şifreli bir mektup ulaşır. kutsal dünyaya vakıf olma isti'dâdı bakımından büyük
Yöneticinin çevresinde bulunan alimler mektubun bir dereceye sahiptirler; bunlar idrak gücü
yazısının bir türlü okuyamazlar. Sonuçta Şatıbî'ye bakımından tamdırlar."Şahid olarak kulak veren" akıl
müracaat ederler. Şatıbî katiplerden birisine mektupta ise araştırmaya, düşünmeye, başkasından yardım
yazılanları aynen bir buz parçasının üzerine kazımasını almaya gereksinim duyar. İşte bu akıl mantık ilminin
söyler. Şâtıbî, elleriyle dokunarak şifreli yazıyı üzerine bina edildiği akıldır. Mantığın önemli bir
okumaya muvaffak olur (Paşazade,1781).Kemal konusu olan tümeller tamamen bu ikinci tür akılla
Paşazâde'nin insan aklının önemini vurgulamak için ilgilidir ve "verilen" bir şey olmaktan ziyade
seçtiği bu iki misal bizce çok önemli ve yerindedir. "istenilen" ve "kazanılan" bir şeydir (Paşazâde, 1864
Aklın "Arab diyarında olduğu halde Acem diyarında a).
olanları seyretmesi" adeta M. Scheler' in geist Müslüman filozofların akılla ilgili başlangıçtan beri
teorisini hatırlatmaktadır. kabul ettikleri genel ilkelerden biri de, pasif akıl (akl-ı
Scheler'e göre insanın geist varlığı, psiko-vital münfail) olarak insan aklının kendi başına bilgi
varlığından öte bir anlam ifade eder ve kişinin üretmede yetersiz kalması ancak, faal aklın yardımıyla
karşısına dünyayı koyar. Aklı ve algılama aktını aktif hale geçebilmesidir. Faal akıl müslüman
içeren geist-varlık (insan olma durumu) insanı filozofların terminolojisinde daha kutsal bir anlam
çevresinden özgürleştirerek onu dünyaya açar. Buna kazanarak Cebrail'le aynîleştirilmiştir. Mâturîdî
karşılık insan biyolojik bir varlık olarak adeta kelamcılara göre ise akıl parlak latif bir cisim olup
çevresinin mahkumudur (Mengüşoğlu, 1988). etkisini kalpte göstermektedir. Kalb aklın nuruyla
Kemal Paşazade "Enne'l Akle ma Hüve?" adlı eşyayı idrak etmektedir (Pezdevî, 1980). Akıl
risalesinde, akıl sahiplerini ikiye ayırır. Birincisi, konusunda Maturidî'lerden farklı düşünmeyen Kemal
üstün bir olgunluğa ve sezgi gücüne (işrak) sahip olan ve Paşazâde, insan aklını, Peygamberimizin "Allah'ın ilk
nitelik ve nicelik bakımından diğerlerinden farklı olan yarattığı şey akıldır" hadisinde haber verilen aklın
kimselerin akıl- larıdır. Bu tür akıllara sahip olan aydınlatmasıyla ortaya çıkan "kalbin bir nuru" olarak
kimseler, herhangi bir mantıksal öncüle ihtiyaç görür. İnsan nefsi, idrak edebilme potansiyeline
duymadan bilgiye doğrudan ulaşırlar. Kemal sahiptir. Hadiste geçen "ilk yaratık olan akıl" onu
Paşazâde'ye göre nadiren bulunan böylesi kutsal aydınlatınca, insan nefsinde potansiyel olarak bulunan
akılların başkasından bir şey öğrenmeye ihtiyaçları idrak edebilme gücü aktif hale gelir. Akıl dediğimiz
yoktur. Bunlar her şeyin bilgisine, içlerinde meydana şey, ilk aklın aydınlatmasıyla hasıl olan manevî bir
gelen aydınlanma (işrak) yoluyla doğrudan ulaşırlar. nurdan ibarettir. Kemal Paşazade bu konuda
İkinci kısım akli güçlere sahip olanlar ise böyle filozoflardan farklı düşünmektedir. Bu yüzden
değildirler. Bunlar nazari bilgileri elde etmede ta'lime, Suhreverdî'yi, "insan aklını aydınlatan "ilk akıl" değil,
başkalarından yardım istemeye ve onu hatalardan onuncu akıl olan faal akıldır" dediği için
koruyacak mantıksal yasalara (kanun-u sınaî) eleştirmektedir (Paşazade, 1864 a). Düşünürümüze
muhtaçtırlar. İbn-i göre akl-ı evvelin insan aklını aydınlatması, güneşin
ışığıyla eşyadaki şekilleri renkleri

bilig-9/Bahar’99
139

ortaya çıkarması gibidir. İnsan ancak eşyayı güne-şin "akıldır" dedi. (Size göre) insanların dünyada birbilerine
aydmlatmasıyla birlikte görebilir. İşte kalpte bulunan olan üstünlüğü ne iledir ? Peygamberimiz şöyle cevap verdi:
görme gücünün pasif halden aktif hale geçebilmesi Ben de Cebrail'e sordum: En yüksek derece nedir? O da
için, ruhanî bir aydınlatmaya gerek duyar. Nasıl ki "akıldır" dedi."
evrende, güneş, ay, yıldızlar ve ateş gibi dört çeşit ışık " Her şeyin bir aleti vardır. Mü'minin aleti ise akıldır.
kaynağı varsa, ruhanî alemde de dört çeşit ışık Her şeyin bir bineği vardır, mü'minin bineği ise aklıdır;
kaynağı vardır: Mebde-i Evvel (Allah), en şerefli ve her kavmin bir gayesi vardır, kulların gayesi ise akıldır; her
en büyük ruh, (Hazret-i Muhammed ?), meleklerin kavmin bir çobanı vardır, kulların çobanı ise akıldır; her
dereceleri ve insan ruhu. İnsanların ruhları da iki tüccarın malı vardır; müctehidlerin malı ise akıldı. Her ev
kısımdır. Birincisi, dışarıdan aldıkları ışıkla faal hale
halkının bir gözeteni (kayyum) vardır, doğruların evlerinin
geçen ruhlar. Peygamberlerin ruhları böyledir. İkincisi
gözeteni ise akıldır. Akıl bakımından en güçlü olanınız
de, kendi gayret ve çabasıyla faal hale gelen ruhlar.
Allah'tan korkma bakımından en şiddetli
Allah'a inanan filozofların ruhu ikinci tür ruhlar
olanınızdır"(Paşazade, 1864 b).
arasında sayılır (Paşazâde, 1864 a) .Görüldüğü üzere
Buna rağmen genelde sufilerin çoğunlukla aklı
Kemal Paşazâde peygamberlerin aklını, filozofların
kötüledikleri bilinmektedir. Kemal Paşazade, Gaz
akilnının önüne koymak.suretiyle, İbn-i Sina' dan
zalî'nin görüşlerine başvurarak bunun sebeplerini
farklı düşünmektedir.
ortaya koymaya çalışır. Sufilerin kötüledikleri akıl,
insanların ismini sürekli olarak anlamsız kısır
KEMAL PAŞAZÂDE'YE GÖRE AKLIN
tartışmalarda andığı akıldır. Yoksa, Allah Teala ve
ŞEREFİ
Peygamberin doğruluğunu bilen ve Allah Teala'nın
övgüsüne mazhar olan "batınî görüş nuru"nun
Aklın önemini ve değerini bilgi üretmedeki rolü
kötülenmesi nasıl düşünülebilir? (Paşazade, 1864
bakımından ele alan Kemal Paşazâde, "aklın şerefi,
b).Öyle anlaşılmaktadır ki Kemal Paşazade de tıpkı
üzerine yöneldiği nesnenin (ilmin) şerefiyle ölçülür"
Gazzâli gibi, sufilerin mutlak anlamda aklı
demektedir. Aklın kendisine yöneldiği şeyin ilim
kötülemediklerini, ancak aklın olur olmaz her yerde
olduğu, düşünürümüzün cümlelerinden
yanlış bir şekilde kullanımını hoş karşılamadıklarını
anlaşılmaktadır. İbn-i Kemal ilmin önemiyle ilgili
düşünmektedir.
olarak Kur'an' dan bazı ayetler zikreder. Bunlardan
İbn-i Kemal aklın önemini ve şerefini nesirle
birisi En'am Suresinde geçen şu ayettir:
anlatmanın mümkün olmayacağına inanmış olmalı ki,
"Ölü iken kendisini dirilttiğimiz.."(En'am 6: 22)
uzunca bir şiirinde aklın ne kadar şerefli bir varlık
Düşünürümüz, ayette geçen dirilmenin "ilim" ile
gerçekleşeceğini savunur. Kemal Paşazâde ayrıca olduğunu anlatmaya çalışır. Şiir, aklın
eserlerinde Peygamberimizden aklın şerefi ile ilgili yaratılmasından sonra Allah'la aralarında geçen bir
rivayet edilen hadisleri de zikretmektedir : konuşmayı konu edinmektedir Akılla Allah arasında
"Ey insanlar aklediniz ve birbirinize aklı tavsiye geçen İbn-i Kemal'in şiirle dile getirdiği bu diyalogun
ediniz; onunla bilişiniz; akıllı kimse genel görünüm olarak kaynağı genellikle muhaddisler tarafından uydurma
kötü olsa bile Allah'a itaat etmiş olmaktadır." kabul edilen şu hadise dayanır : "Allah buyurdu ki
"Melekler akılla Allah'a itaat ederler. İnsanlar' dan akıldan daha güzel bir şey yaratmadım. Ona gel dedim,
mümin olanlar akılları kudretince çalışır çabalar. Onların geldi. Git dedim gitti. Dedim ki bana senin vasıtanla ibadet
Allah'a itaat etmeyi en çok bilenleri en iyi olanlarıdır". edilir; senin vasıtanla mükafaat verir, senin yüzünden
Peygamberimizin eşi Hz. Aişe şöyle dedi: cezalandırırım" (Yavuz, 1989).
"Ya Resulallah ! ,-Temim Dari'ye "sizin için derecesi Düşünürümüzün akılla ilgili bir başka eserindeki
en yüksek olan şey nedir?" diye sordum, o da ifadeler, buna benzer bir hadisin Gazzâlî' nin "İhya-u
Ulûmu'd-Din adlı kitabında geçtiğini

bilig-9/Bahar’99
140

göstermektedir (Paşazâde, 1864 b). Bu hadisin niçin Celal-i izzetime içerim and
uydurma bir hadis olduğu hadisçiler tarafından geniş Ki kılam seni âlemde hudâvend!
bir şekilde ele alınmıştır (Yavuz, 1989). Bu meselenin Anın kim fazlım ola hem tarîkî,
teknik bir yönüdür. Ancak bize göre bu hadis, Ki seni ol kulumun kılam refîki
içerisinde İslamî rasyonalitenin en güzel bir biçimde Muhakkak bil sen ey abd-ı müeddeb!
ifade edildiği özdeyiş gibidir. Bana seninle olurlar mukarreb.
Kemal Paşazâde'nin şiirinde akıl, Allah tarafından Anı kîm devlet etdî sana hemrâh,
nur görünümlü ve sevimli bir şekilde yaratılmış bir Dû âlemde ânındır izzet ve câh
varlık olarak takdim edilir. Buna rağmen yaratıcısının (Paşazâde, 1781).
mutlak hakimiyeti altında olup O'nun emirleri dışına
Bundan sonra akıl, hayâ ve iman arasında bir
çıkamaz:
karşılaştırma yapılır. Her üçü de Cebrail tarafından
Yarattı aklı çün Bâri Teâlâ
insanın (Hazreti Adem) önüne getirilerek bunların
Münevver hey'et ve mahbûb zîbâ
ayrı ayrı meziyetleri sayılıp dökülür ve ondan
Dedi Hazret: gel ey akl-ı mükerrem
Yönünü bana dön; döndü hemândem bunlardan birisini tercih etmesi istenir. Ancak insan
Buyurdu Hak yine, Ey akl-ı dânâ! sonunda aklı seçer. Cebrail, iman ve hayaya Tanrı'nın
Dön ardın, diyincek döndü hemânâ huzuruna geri dönmelerini söyler:
Dedi, "dur!", durdu," otur!" oturdu Nazar kılarken ol deryây-ı temîz
Her ne emrettiyse yerine getirdi (Paşazâde, Göründü hüsn-i akl ana dilâvîz
1781). Çün akla gâlib geldi meyl-i âdem
Görüldüğü üzere bu beyitler aklın Tanrı katındaki Kabul etti safa ile hemândem
değerini vurgulamakla birlikte, onu her bakımdan (...)
Tanrı'ya bağımlı olduğuna dikkat çekmektedir. Daha Dedi Cibril imân ve hayâ
sonra Tanrı, akıldan kendisini tanıtmasını ister. Akıl
Dönün imdi Cenab-ı Kibriyâya
büyük bir tevazu içinde, kendini tanıtırak, kendinde
Nasibi imiş oldu ademin akıl
bulunan tüm meziyetleri Tanrı'nın verdiğini dile
Sezâyı ki kılam Hazret'e nakil.
getirir :
(Paşazâde, 1781).
Çün aklı böyle gördü Rabb-i İzzet
İman aklın ve akılla birlikte olmanın öneminin
Dedi; kimsin sen ey pakize-fıtrat?
farkındadır ve Cebrail'e dönerek kendisinin akılla
Dedi; Ya Rabbi ben ol fıtrat-ı münhâyenem
birlikte kalmak istediğini söyler:
Ki cevdin feyz vermiştir anâyenem
Dedi iman ey Tâvus-ı Şehr
Kîm evvel çün senindir varlık ey Hak!
Gürûh-ı enbiyâya dahî rehber
Ki mevcud senin kamu mevcûd-u mutlak
Benim kadr-i celâlim akılladır
Görünen bende bu hüsn dilarâ
Benim fark-ı cemâlim akılladır
Cemâlin pertevidir âşikârâ
Haber ver bana ey şâh-ı eflâk
(Paşazade, 1781).
Kim eder beni akıl olmasa idrak!
Aklın kendisini tanıtmasını müteakip, Tanrı
Hak itdî çün beni aklın refiki
tekrar akla dönerek ona taltifler yağdırır ve
Ki oldur bana dildâr-ı hakîkî
kendisinin yaratılış amacını ve evrendeki pozisyonun
(...)
ne olduğunu açıklar. Akıl burada evrenin ilâhı olarak
gösterilmektedir. Ancak bu ifade bize göre aklın Beni yâr-i azizimden ayırma!
evrendeki tasarruf gücüne dikkat çekmekte olup, Sıcak dem sâhibinden ayırma!
mecazî olarak anlaşılmalıdır : (Paşazâde, 1781).
Dedi Hakk, ey azîz-âferîneş!
Cebrail çaresizlik içinde hayaya dönerek tekrar
Meded bahş ve hayat efzây-ı dâniş!
Tanrı'nın huzuruna gitmesini söyler. Ne var ki

bilig-9/Bahar’99
141

haya da, kendisinin imanın bir parçası olduğunu dern ortaçağın akla yüklediği ve değerlerle bağı
söyleyerek iman gibi akıldan ayrılmayı reddeder: zayıflamış fonksiyon ile, Türk-İslam düşünürlerinin
Haya imana tâbi', iman akla tâbi' akla yüklemiş olduğu fonksiyonun farklılığı bu
İkisin dahî akl oldı câmî şekilde bariz hale gelmektedir.
Kimin ki akl oldu kendine yâr Akıl, şerefli olmakla birlikte birtakım ayıpları da
Haya ona muhibb iman hevâdâr bünyesinde barındırmaktadır. Daha önce de, İbn-i
(Paşazade, 1781). Kemal'in aklı aydınlatıcılığı bakımından ateşe
Kemal Paşazâde, bundan sonraki aşamada akıl ve benzettiğini görmüştük. O, akla arız olan eksiklikleri de
nefsi karşılaştırarak, kötülüklerin kaynağı olan nefsi ateşle kıyaslayarak ele almaktadır. Nasıl ki ateş,
alt etmek için akla uymak gerektiğini söyler: elbiseleri kirleten dimağı kurutan dumanla karışık bir
Yarattı çün Hakk nefs-i müennes halde bulunursa, akıl da şüphelerle karışık bir halde
Kim ona basılan olur muhannes bulunur. Keza ateşin doğasında varolan aydınlatıcılık
Velî oldur virüb nefse tasarruf ve yakıcılık, aklın doğasında da vardır. Akıl güçlü
Ki avret altında ede tasarruf! (...) delillere dayalı olarak düşünürse aydınlatır, diğer
Kimin ki akl ola peşîvası yandan şüpheli şeylere dayalı olarak faaliyet gösterirse
Anın arza değer dikse livası yakar. Örneğin yanan bir kandil en küçük bir şeyden
(...) etkilenerek sönebilir. Diğer yandan aklın aydınlığı da,
Direş, nefs üzere aklını emîr et kendisinde oluşan en küçük bir şüphe dolayısıyla
Muin ol akla nefsini esîr et sönebilir. Kandili küçük bir eve koyduğunuzda evi çok
(Paşazâde, 1781). güzel aydınlatır. Oysa geceleyin uçsuz bucaksız çölde
Din, iman, Tanrı gibi kutsal değerlere ilgisiz yanan bir kandilin değil aydınlatması ışığını fark etmek
davrananlar, İbn-i Kemal'e göre akıl bakımından bile zordur. İnsan aklı da matematik ve geometri gibi
eksik kimselerdir: basit konular üzerinde düşünürken, ışığını çok parlak
Kimi görürsen yok meyli dine bir şekilde salarken, daha geniş ve ulvî konulara
Anı hamleyle akl eksikliğine yöneldiğinde adeta kendi etrafını bile ısıtmaz. Hatta
(Paşazâde, 1781). insan ruhu kendisi hakkında bilgi edinmek, ışığını
Kemal Paşazâde eserinin bir başka yerinde de kendi üzerine salmak istediğinde sönmüş bir lamba gibi
akıllılarda bulunması gereken on hasletin en başına olur ve her taraf şüphelerle dolar. İnsan aklının verdiği
"Allah'tan korkma"yı koyar. Bu sebeple Kemal aydınlık geceleyin lambanın verdiği aydınlığa benzer.
Paşazâde'nin yukarıdan beri sözünü ettiği akıl, mutlak Halbuki gündüzün güneşin doğmasıyla birlikte lamba
anlamda akıl değildir. Akıllılarda bulunması gereken artık hiç bir işe yaramaz. İşte insan aklı da, temiz
diğer dokuz özellik ise şunlardır. Aklını nefsin ruhların karşısında ışığını belli edemez. İnsan aklı, şu
arzularına hakim kılmak, doğru sözlü olmak, her şeyi ya da bu şekilde insanın önünü ölünceye kadar
tedbir ile işlemek, sürekli başkalarına danışarak iş aydınlatabilir. Ancak bedenin ölümüyle birlikte, gayb
görmek (zira danışılarak görülen işlerde akıllar alemin- den üzerine düşen ışığın etkisiyle aklın
çoğalarak birbirlerine yardım ederler), güzel sözlü nurundan ortada hiç bir eser kalmaz (Paşazade, 1864
olmak, haya sahibi olmak, yaratıklara iyi davranmak,
a). İnsan aklının sınırlarını ortaya koyan bu ifadeler,
Allah rızası için alçak gönüllü olmak, nefsin
tıpkı Gazzali'nin yaptığı gibi filozoflara yönelik bir
emrettiğini işlememek (Paşazde, 1781). Kemal
eleştiri olarak görülebilir.
Paşazâde'nin"akıllılarm hasletleri" olarak söz ettiği bu
Ruhani alemden gelen bu ışığı daha iyi
on unsurun çoğunun gündelik pratik hayatla ilgili olan
alabildikleri için bazı akıllar diğerlerinden daha
ahlakî davranışlara ait olduğu görülmektedir. Böylece
üstündür. Kemal Paşazade, ünlü filozof Suhrever-
mo-

bilig-9/Bahar’99
142

dî'nin "Elvah" adlı kitabından alıntılar yaparak eski Ona göre en mutedil tutum, hayvanların Allah'tan
İran padişahlarına verilen "kiyan-ı hurre" gelen ilhamla bu gibi tavırlar içinde bulunduklarını
nitelemesinin bu anlama geldiğini söylemektedir. kabul etmektir (Paşazâde, 1864 a). Şayet hayvanların
İbn-i Kemal'e göre yöneticilerde bulunan bu kutsallık da akla ve ilme sahip olduklarını söylersek, bu
dolayısıyla halk onlara boyun eğer ve isyan duygusu durumda insanın ayrıcalıklı durumu ortadan kalkar.
beslemez (Paşazâde, 1864 a). Şeyhulislam İbn-i Neticede hayvanların fiil ve hareketlerinin de kasıtlı
Kemal'in yukarıda kullandığı "kiyan-ı hurre" terimi ve irvâdî olduğunu kabul etmememiz gerekir. Oysa
eski İran padiaşahları için uygun görülen kutsal bir bu hayvanların içinde bulundukları gerçekliğe
ünvandır. Kiyan, Farsça bir kelime olup sözlüklerde, aykırıdır (Paşazâde,1864 a). Nahl Suresinde Allah'ın
"padişah" ve "büyük kimseler" anlamına bal arısına vahyettiği vurgulanmıştır:
gelmektedir."Hurre" ise Farsça'da, padişahlara ve din "Rabbin balansına şöyle vahyetti: "(Halktan ayrılıp
adamlarına Tanrı tarafından verilen kutsal paye Hakk'a sarılmak için) dağlardan evlerden, ağaçlardan ve
demektir. Bu durumda "Kiyan-ı hurre" nin "kutsanmış insanların kurdukları çardaklardan da..." (Nahl 16:68.)
padişah" anlamına gelen bir kelime olduğu Kemal Paşazâde'ye göre özel anlamda vahye
anlaşılmaktadır. Bu sıfat mecusilik inancına göre mazhar olan arının, diğer hayvanlardan üstünlüğü ile
padişahlara veriliyordu. Kemal Paşazade bu şekilde tasavvuf ehlinin diğer insanlardan üstünlüğü arasında
yöneticilerin, Tanrı tarafından kutsanmış kimseler bir kıyaslama yapmak mümkündür. Arılar yuvalarını
olmaları dolayısıyla, akıl bakımından üstün bir
kimsenin göremeyeceği ıssız yerlere yaparlar. Tasavvuf
melekeye sahip olduklarına işaret etmiş olmaktadır.
ehli de genelde halktan uzak bir yaşamı tercih eder.
Düşünürümüze göre pratik hayatın devamı için
Gene bunların niteliklerinden birisi de yaşadıkları
gerekli olan akıl, insana bahşedilen bir özelliktir. Buna
yerleri, elbiselerini ve yiyeceklerini temiz tutmalarıdır.
rağmen çeşitli hayvanlarda bulunan özellikler insanı
Aynı şekilde arılar da temiz olmasıyla bilinir.
büyülemekte, onların da akıllı olup olmadıkları
Karnında taşıdığı balı, çamur, toprak vb. pisliklere
konusunda şüpheye düşürmektedir. Kemal Paşazade,
karışmaması için, temiz taşların ya da temiz tahtaların
arının peteklerini belli bir geometrik şekilde yapmasını
üzerine koyar. Pisliğin ya da necasetin üzerine
bir tedbir harikası olarak görür. Ünlü Mutezile
konmaz. Bu davranışıyla üzerine necaset
düşünürü Cahız'ın "Kitabu'l-Hayavân" adlı kitabından
bulaşmasından kaçınmak ister (Paşazâde, 1864 a).
iktibaslarda bulunarak uzun uzadıya bu konudan
İbn-i Kemal Kur'an'da zikredilen arıya vahy
bahseder. Peteklerin yan yana dizilmesiyle birlikte
edilmesi gerçeğinden hareketle, hayvanların
kenarlarda hiç bir boşluk kalmayacağı için, arı
hayatlarını sürdürmeye yönelik tedbirlerinin, dışarıdan
peteklerini başka bir şekilde değil altıgen şeklinde
bağımsız kendi içgüdüleriyle olup biten bir şey
yapmıştır. İşte bu durum arıda da akla benzer bir şeyin
olmadığına, bunların Allah'ın ilhamı olduğuna işaret
bulunduğunu gösterir. Kemal Paşazâde, karınca,
eder. Ayetteki ilham fiilinin "vahiy" kelimesiyle ifade
örümcek, tilki, eşek, deve gibi bazı hayvanların
edilmiş olması, arının diğer hayvanlar arasında rüşd
özelliklerinden de bahsederek, konuyu daha da açar.
bakımından daha ileride olduğunu gösterir.
Hatta Kur'an'da yer alan bazı ayetleri zikreder. Tüm bu
olgulardan hareketle bazılarının hayvanların akıl sahibi
SONUÇ
olduklarını ileri sürdüklerini söyleyen Kemal
Paşazade, bu görüşe katılmaz. O, hayvanların akla
Evrendeki mevcud varlık türlerinden her birinin
sahip olduğunu söylemenin ifrat, bu ve benzeri
bağlı olduğu bir "müdebbir nefis" olduğunu söyleyen
işaretlerin, onlarda hakim olan Allah'ın tedbirinin
İbn-i Kemal, bu nefislere bazen İşrak
varlığına işaret etmediğini ileri sürmenin ise tefrit
olduğunu söylemektedir.

bilig-9/Bahar’99