Kazak Türkçesindeki organ adlarıyla ilgili deyimlerin Türkiye Türkçesine aktarımı PDF
Preview Kazak Türkçesindeki organ adlarıyla ilgili deyimlerin Türkiye Türkçesine aktarımı
T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYETI ANABİLİMDALI KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ ORGAN ADLARIYLA İLGİLİ DEYİMLERİN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARIMI Fahri BEKÇİOĞULLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ HAZİRAN-2006 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ ORGAN ADLARIYLA İLGİLİ DEYİMLERİN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARIMI Fahri BEKÇİOĞULLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Bu tez 23/06/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği/Oy Çokluğu ile Kabul Edilmiştir. İmza:................... İmza:................... İmza:................... Yard. Doç. Dr. Mustafa Yard.Doç.Dr.Nasrullah Yard. Doç. Dr. Mevlüt TANÇ ÖZSOY ERDEM DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Kod No: Doç. Dr. Haluk ALKAN Enstitü Müdürü Bu çalışma, Araştırma Projeleri Yönetimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: 2005 / 4-22 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir. T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYETI ANABİLİMDALI KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ ORGAN ADLARIYLA İLGİLİ DEYİMLERİN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARIMI DANIŞMAN: Yard. Doç. Dr. Mustafa TANÇ Fahri BEKÇİOĞULLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ HAZİRAN-2006 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ ORGAN ADLARIYLA İLGİLİ DEYİMLERİN TÜRKİYE TÜRKÇESİNNE AKTARIMI Fahri BEKÇİOĞULLARI DANIŞMAN : Yard. Doç. Dr. Mustafa TANÇ Yıl : 2006, Sayfa: 207 Jüri : Yard. Doç. Dr. Mustafa TANÇ : Yard. Doç. Dr. Nasrullah ÖZSOY : Yard. Doç. Dr. Mevlüt ERDEM Türk dili zaman içerisinde sosyal ve coğrafi şartlara bağlı olarak pek çok değişim evresi geçirmiştir. Bu değişimler sonucunda bir takım lehçelere ayrılmıştır. Bu ayrımda ancak organ adları pek çok lehçede benzerlik göstermektedir. İşte bu çalışma lehçeler arasındaki benzerliklerin benzer kullanımların ortak düşüncelerin aydınlanması yolunda Türk kültürüne ve Türkolojiye önemli katkılar sağlamıştır. Bu çalışma Kazak Türkçesi deyimler sözlükleri, Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesi sözlükleri incelenerek hazırlandı. Bu çalışma Kazak Türkçesindeki organ adlarıyla ilgili deyimlerin Türkiye Türkçesindeki karşılıklarını ortaya koymuştur. Bu alandaki söz varlığının ortaklığı konusunu aydınlatarak; diğer Çağdaş Türk Lehçeleri ile Türkiye Türkçesi arasındaki leksik bağların tespitini sağlamıştır. Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi, Kazak Türkçesi, deyim, organ adları, Çağdaş Türk Lehçeleri. I DEPARTMENT OF TURKISH LANGUAGE AND LITERATURE INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA Thesis TRANSFORMATİON OF KAZAKH İDİOMS RELATED TO ORGAN NAMES İNTO MODERN TURKİSH Fahri BEKÇİOĞULLARI Supervisor : Ass. Prof. Dr. Mustafa TANÇ Year : 2006, Pages: 207 Jury : Ass. Prof. Dr. Mustafa TANÇ : Ass. Prof. Dr. Nasrullah ÖZSOY : Ass. Prof. Dr. Mevlüt ERDEM Turkish Language has changed over time because of social and geographic conditions. It a result was divided into dialects. At this division, the organ names in all dialects resemble each other. This study will give important contributions to Turkish / Turkic culture, languages. The thesis was prepared exawining Kazakh Turkish idiom dictionares and Kazakh / Turkish dictionares. It will reveal the transformation of Kazakh idioms related to organ names into Modern Turkish. The subject of lexical isimilarities in Kazakh and Turkish will be shown and the lexical connection between contemporary Turkic dialects and Modern Turkish will be identifred. Key words: Modern Turkish, Kazakh Turkish, idiom, organ names, Contemporary Turkish Dialects. II ÖN SÖZ Türkolojinin çalışma sahası Türkiye ile sınırlı değildir. Bu bilim dalı, yeryüzündeki bütün Türkleri ve bütün Türk lehçelerini aralarında hiçbirini asıl ve merkez kabul etmeksizin araştırmaktadır. Bundan yaklaşık on beş yıl öncesine kadar Türkiye’deki Türkologlar, Orta Asya’da bulunan Türk soydaşlarımızı ve Türk lehçelerini detaylı inceleme imkanlarına sahip değillerdi. 1990 öncesindeki çalışmalar daha çok Rus Türkologlar ve Rus Türkolojisi’nin tesirinde kalan yerli Türkologlar tarafından yapılmıştır. 1990 yılından sonra Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını kazanmaları Türk dili için önemli gelişmelerin yaşandığı dönemdir. İşte o günden bu güne değin lehçeler arası karşılaştırmalı çalışmaların yapılması Türk dilinin aydınlanmasını ve lehçeler arasındaki sorunların azalmasını sağlamıştır. Bugün, lehçeler arasındaki sorunların giderilmesi ve Türk dilinin aydınlanması için yapılacak olan çalışmaların Türk dilini daha iyi yerlere getireceği şüphesizdir. İşte bu düşünceden yola çıkılarak ‘’Kazak Türkçesindeki Organ Adlarıyla İlgili Deyimlerin Türkiye Türkçesine Aktarımı’’ yapılmıştır. ‘’Kazak Türkçesindeki Organ Adlarıyla İlgili Deyimlerin Türkiye Türkçesine Aktarımı’’ adlı çalışmamıza konu olan ve Türk lehçeleri içerisinde Kuzey-Batı (Kıpçak) grubunda yer alan Kazak Türkçesi, konuşulduğu coğrafyanın büyüklüğü, yazı dili olma süreci, sözcük hazinesi, anlatım imkanlarının zenginliği ve tarihi macerasıyla araştırmacıların her zaman ilgi odağı olmuştur. Kazak Türkçesi bu özellikleri ile Türk lehçeleri içinde özel bir yere sahiptir. Kazak Türkçesi Kıpçak lehçeleri içinde bütün Kıpçak lehçelerinin ortak belirleyici özelliklerini bünyesinde barındırır. İşte bundan dolayı Kıpçak Türkçesi lehçelerinden olan Kazak Türkçesi ile Oğuz Türkçesi lehçelerinden olan Türkiye Türkçesi arasında yapılacak karşılaştırmalı çalışmalar Türk dilinin aydınlanmasını ve lehçeler arası sorunların giderilmesini daha çok etki edecektir. Kazak Türkçesinin söz varlığı içerisinde dilin bel kemiğini oluşturan deyimler ve bu deyimler içerisindeki organ adlarıyla ilgili deyimler bugüne kadar müstakil bir çalışma konusu olmamıştır. Türkiye Türkçesinde ve diğer Çağdaş Türk Lehçelerinde kullanılan organ adlarıyla ilgili deyimlerin hem şekil yönünden, hem de anlam yönünden benzerlik gösterdiğini kanıtlamak, Türk lehçeleri arasındaki ortak söz varlığının sağlanması, lehçeler arası ilişkilerin ortaya konması, Türk diline ve Türk kültürüne katkı sağlaması amacıyla bu çalışma yapılmıştır. Kazak Türkçesinden Türkiye Türkçesine aktardığımız bu deyimler Türk lehçeleri arasındaki ortak söz varlığını doğrulamaktadır. Bu benzerlikler tesadüfi bir olay değildir. Çünkü Türk dili 13. yüzyıl öncesi tek bir yazı dili halinde yaşamakta idi. Bu tarihlerden sonra Türk dili çeşitli sosyal ve coğrafi şartlara bağlı olarak pek çok değişim evresi geçirmiştir. İşte bu değişimler sonucu lehçeler ortaya çıkmıştır. Bu da Türk dilinin büyüklüğünün ve zenginliğinin bir göstergesidir. Bu lehçeler arasındaki çeşitli farklılıklara rağmen bazı sözcük ve sözcük öbekleri değişime uğramadan bütün Türk lehçelerinde veya birçok Türk lehçesinde ortak olarak yaşamaktadır. Organ adları ve organ adlarıyla ilgili deyimler bu sözcük ya da sözcük öbeklerinden bazılarıdır. Kazak Türkçesindeki organ adlarıyla, Türkiye Türkçesindeki organ adları bazı ses değişmelerine rağmen, şekil ve anlam yönünden birbirleriyle ortaklık göstermektedir. Kazak Türkçesi Kıpçak grubu ya da Doğu Türkçesi Türk lehçelerinin ortak özelliklerini bünyesinde barındıran bir Türk lehçesi olması itibariyle Kazak Türkçesinin dahil olduğu gruba ait olan diğer Türk lehçelerindeki organ adları ve organ adlarıyla ilgili deyimlerin şekil yönünden bazı değişikliklerin olmasına rağmen, anlam yönünden aynı olduğunu söylemek mümkündür. Organ adları terimi ile insan III vücuduna ait olan unsurlar kastedilmiştir. Bu sözcükler, ayak, baş, göz, kulak, ağız, dil, diş, yürek vb. sözcüklerdir ve Eski Türkçe döneminden günümüze deyin bütün Türk lehçelerinde varlıklarını sürdüre gelmişlerdir. Bu sözcüklerde ses değişimleri dışında başka bir değişim görülmektedir. Bu çalışmada Kazak Türkçesinde yer alan 3248 tane organ adlarıyla ilgili deyimlerin tespiti yapılarak Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Bu çalışmada bana yol gösteren, ufkumu açan değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Mustafa TANÇ’a teşekkürlerimi sunarım. IV İÇİNDEKİLER ÖZET.................................................................................................................................I ABSTRACT.....................................................................................................................II ÖNSÖZ ..........................................................................................................................III İÇİNDEKİLER................................................................................................................V 1. GİRİŞ............................................................................................................................1 1. 1. Kazak Türkçesi Alfabesi.................................................................................. 1 1. 2. Transkripsiyon Harfleriyle İlgili Açıklamalar................................................. 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR....................................................................................... 1 3. KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ ORGAN ADLARIYLA İLGİLİ DEYİMLERİN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARIMI................................................................. 4 3. 1. Alakan (‘’avuç’’) İle İlgili Deyimler............................................................... 4 3. 2. Avız (‘’ağız’’) İle İlgili Deyimler.................................................................... 5 3. 3. Ayak (‘’ayak’’) İle İlgili Deyimler.................................................................. 26 3. 4. Bas (‘’baş’’) İle İlgili Deyimler....................................................................... 39 3. 5. Bel (‘’bel’’) İle İlgili Deyimler........................................................................ 67 3. 6. Bet, Jüz (‘’yüz’’) İle İlgili Deyimler................................................................ 70 3. 6. 1. Bet....................................................................................................... 70 3. 6. 2. Jüz....................................................................................................... 82 3. 7. Bilek (‘’bilek’’) İle İlgili Deyimler.................................................................. 84 3. 8. Büyrek (‘’böbrek’’) İle İlgili Deyimler........................................................... 85 3. 9. Emşek (‘’meme’’) İle İlgili Deyimler.............................................................. 86 3. 10. Eŋse (‘’ense’’) İle İlgili Deyimler.................................................................. 86 3. 11. Erin (‘’dudak’’) İle İlgili Deyimler................................................................ 86 3. 12. İyık (‘’omuz’’) İle İlgili Deyimler................................................................. 87 3. 13. Jak (‘’çene’’) İle İlgili Deyimler.................................................................... 90 3. 14. Jürek (‘’yürek’’) İle İlgili Deyimler............................................................... 91 3. 15. Kabak (‘’göz kapağı’’) İle İlgili Deyimler.................................................... 97 3. 16. Karın (‘’karın’’) İle İlgili Deyimler............................................................... 99 3. 17. Kas (‘’kaş’’) İle İlgili Deyimler..................................................................... 101 3. 18. Kevde (‘’gövde’’) İle İlgili Deyimler............................................................ 103 3. 19. Kıl (‘’kıl’’) İle İlgili Deyimler....................................................................... 106 3. 20. Kindik (‘’göbek’’) İle İlgili Deyimler........................................................... 107 3. 21. Kirpik (‘’kirpik’’) İle İlgili Deyimler............................................................ 108 3. 22. Kol (‘’kol’’) İle İlgili Deyimler..................................................................... 110 3. 23. Kökirek (‘’göğüs’’) İle İlgili Deyimler.......................................................... 123 3. 24. Kömey (‘’boğaz’’) İle İlgili Deyimler........................................................... 126 3. 25. Köt (‘’göt’’) İle İlgili Deyimler..................................................................... 126 3. 26. Köz (‘’göz’’) İle İlgili Deyimler.................................................................... 127 3. 27. Kulak (‘’kulak’’) İle İlgili Deyimler.............................................................. 157 3. 28. Maŋday (‘’alın’’) İle İlgili Deyimler............................................................. 166 3. 29. Miy (‘’beyin’’) İle İlgili Deyimler................................................................. 169 3. 30. Moyın (‘’boyun’’) İle İlgili Deyimler............................................................ 170 3. 31. Murın (‘’burun’’) İle İlgili Deyimler............................................................. 175 3. 32. Murt (‘’bıyık’’) İle İlgili Deyimler................................................................ 177 3. 33. Ökpe (‘’ciğer’’) İle İlgili Deyimler................................................................ 178 3. 34. Sakal (‘’sakal’’) İle İlgili Deyimler............................................................... 180 3. 35. Barmak, Savsak (‘’parmak’’) İle İlgili Deyimler.......................................... 181 V 3. 35. 1. Barmak.............................................................................................. 181 3. 35. 2. Savsak............................................................................................... 1 8 1 3. 36. Sırt (‘’sırt’’) İle İlgili Deyimler..................................................................... 182 3. 37. Süyek (‘’kemik’’) İle İlgili Deyimler............................................................ 183 3. 38. Şaş (‘’saç’’) İle İlgili Deyimler...................................................................... 186 3. 39. Tamır (‘’damar’’) İle İlgili Deyimler............................................................. 187 3. 40. Teri (‘’deri’’) İle İlgili Deyimler................................................................... 188 3. 41. Til (‘’dil’’) İle İlgili Deyimler....................................................................... 189 3. 42. Tırnak (‘’tırnak’’) İle İlgili Deyimler............................................................ 198 3. 43. Tis (‘’diş’’) İle İlgili Deyimler....................................................................... 198 3. 44. Tize (‘’diz’’) İle İlgili Deyimler.................................................................... 201 3. 45. Tös (‘’döş’’) İle İlgili Deyimler..................................................................... 202 4. BULGULAR VE YORUM..................................................................................... 204 5. SONUÇ VE ÖNERİLER......................................................................................... 205 KAYNAKLAR........................................................................................................ 2 0 6 ÖZ GEÇMİŞ VI GİRİŞ Fahri BEKÇİOĞULLARI 1. GİRİŞ Bir dildeki deyimler o dili konuşan toplumun anlatımdaki gücünü ve başarısını, benzetmeye, nükteye olan eğilimini ortaya koyan önemli öğelerdir. Deyimler kimi zaman yüzyıllar boyunca hiç değişmeden, kimi zaman sözcüklerinde yenilenmelerle yaşamakta, yeni deyimler de aktarılabilmektedir. Deyimler ait oldukları toplumla birlikte yaşar, bazıları eskiyip kullanımdan düşerken bazıları yenilenip kendilerini muhafaza eder. Halkın yarattığı diğer edebi türler gibi deyimleri önce belirli kişiler meydana getirir; halk tarafından duyulur, benimsenir ve ezberlenir. Böylece deyimlerin belirli halkın yaşayış biçimini, felsefesini ifade ettikleri söylenebilir. Deyimlerin kalıcılığı, dilin güzelliği ve içerdiği muhtevanın derinliğinden, kısa sözle çok manayı vermesinden ve akılda kolay kalmasından ileri gelir. Deyimler, insan hayatındaki çeşitli olayları, ilişkileri özlü şekilde anlatır; hem olmuş bir şeyi anlatır hem de açıklar. Deyimler Türk toplumunun hayatında eski dönemlerden beri yaşamaktadır. Bugün birçok deyimin Türk lehçelerinde aynı anlamları ifade ederek kullanıldıkları söylenebilir. Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasında yapılan bu ve bu gibi çalışmalar deyimlerin anlatımdaki gücünü ve Türk lehçeleri arasındaki kültür ortaklığını ortaya koyar. İşte bu düşünceden yola çıkarak deyimlerin bir milletin tarihi bir kültür hazinesi olduğunu söylememiz mümkündür. Deyimler bu özelliği ile çok eski dönemlerde birlikte yaşamış olan toplumların ortak kültür hazinelerini ortaya çıkarmaktadır. Deyimler içerisinde organ adlarıyla ilgili olan deyimler hem şekil, hem de anlam yönünden Türk lehçeleri arasında daha çok benzerlik göstermektedir. Bu kültür ortaklığının ve lehçeler arasındaki leksik bağların aydınlatılması amacıyla bu çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada organ adlarıyla ilgili olarak insan vücuduna ait olan bütün parçalar ele alındı. Kazak Türkçesinde yer alan organ adlarıyla ilgili deyimler Kenesbayev, I., 1977; Kojahmetova, H., Jaysakkova, R., Kojahmetova, Ş., 1988 ve bu alanda yazılan diğer kaynaklar incelenerek tespit edildi. Türkiye Türkçesi karşılıkları verilirken Türkiye Türkçesinde yazılan Aydın, Ö. A., 1993 deyimler sözlüğü ve diğer deyimler sözlüklerinden yararlanılmıştır. Doğu Türkçesinin en geniş sahasında konuşulan ve Kıpçak lehçelerinin genel özelliklerini bünyesinde barındıran Kazak Türkçesindeki organ adlarıyla ilgili deyimlerin Türkiye Türkçesine aktarımı yapılarak, Türk lehçeleri arasıdaki ilişkilerin ortaya konması ve Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasındaki benzerliklerin, ortak düşüncelerin gün yüzüne çıkarılması amaçlandı. 1. 1. Kazak Türkçesi Alfabesi Kazak Türkçesinde 40 harf bulunmaktadır. a (a), б (b), в (v), г (g), д (d), e (e, ye), ë (yo), ж (j), з (z), и (iy, ıy), й (y), к (k), л (l), м (m), н (n), o (o), п (p), р (r), с (s), т (t), y (uv, üv, v), ф (f), х (h), ц (ts), ч (ç), ш (ş), щ (şç), ы (ı), э (e), ю (yu), я (ya), i (i), қ (k), ң (n), ғ (ğ), ү (ü), ұ (u), ө (ö), ə (e-a), һ (h) 1. 2. Transkripsiyon Harfleriyle İlgili Açıklamalar ə: Açık ve geniş e’dir. Çalışmada ä şeklinde verilmiştir. e: Kapalı e’dir. Çalışmada e olarak verilmiştir. и: Normalden daha uzun telaffuz edilen bir i’dir. Çalışmada i ve iy şeklinde verilmiştir. y: Ünlüden sonra gelince ünsüz, ünsüzden sonra gelince ünlü olan diftong bir sestir. Çalışmada kelimenin başında ve ünsüzden sonra uv, üv ünlüden sonra v olarak verilmiştir. ұ: Normalden daha kalın telaffuz edilen bir u’dur. Çalışmada u şeklinde verilmiştir. i: Normalden daha kısa telaffuz edilen bir i’dir. Çalışmada i şeklinde verilmiştir. 1
Description:The list of books you might like
