Kaygusuz Vizeli Alaeddin

206 Pages·1932·5.18 MB·Turkish

by  Abdülbâki Gölpınarlı

!
Melâmr edebiyatı ^eاأا٦١e٢؛
Abdülbâkî
Konya Lisesi Edebiyat Muallimi
K A Y G U S U Z
VtZE’Lİ ALÂEDDİN
Metinden hariç iki îotograîi vardır
R E M Z İ K İ T A P H A N E
I S T A N B U L - 1 9 32
Bîirhaneddin Matbaası

libliyoğrafya
Oayg'usuz Alâeddin’in şiirlerine Sarı Abdullah’ın »ءا.لاو أباقدا،كاتامه ؤ
i smindeki kitabiyle ]ل[ Lâ’lî zade Abdulbakî’nin »هي.لام تدنم'ر،ء ],sinde ]2
Müstakim zade Süleyman Sâdeddin'in »هر،طث إ ملاع yuj » ünvaEİyle meşhur
o lan »ذرملاملا لإ س اب ايلا؛؛قرطلاقه م لسولاذراأ،لاآثضلا-فياءرا «]-isimli kitabmda tesa ]3
düf etmekteyiz, ^unl^rdan başka Bayramı mermilerinden olan ve ya
- melâmete muhi^ bulunan muhtelif zevat tarafından tertip edilen mec
mualarda da Qaygusuz’un şiirleri vardır. Bu mecmualardan elimizde
;bulunanlar şunlardır
Melâmîlik ve Melâmîlers ilimli ederimizi yazarken de istifade « —1
e ttiğimiz; ^ا؛قأ dervişlerinden « Meyyit Mustafa ^ehim» isminde bir
zat tarafından 127ü Rebiulevvelinde tertip edilen ve el’an Bursalı Mahal-
ا€طأ€؛ zade yağlıkçı Sabri Beye ait olan mecmua ٣ [.
H icride 1044 — 2 ء Haşan ıbni Muhmmet» isminde biri tarafından؛
t ertip edilen ve Şeyh آ Ekber’in »ئبتملاحمكهلاملاا ،لادلااأ؛ط ؛إ *وء ء -ismindeki risa
eleriyle daha bazı risaleler!؛ ve Lâmekânî’nin divaniyle bir çok Mel^m؛
şâirlerinin şiirlerini ve mektuplarını ihtiva eden ve Halet Efendi kütüp-
] I] Mathaai Âmire tab’ı. ل288.
] 2ا Malbu. İl75 Hicride yazılan nüsha• Millet kütüphanesi, Nu; 1052. ^؛§er
yazma nüsha؛ ayni kütüphane؛ eserin müteaddit kütüphanelerde mütead ..1053-
٢ ١!^ .yazmaları ^a?-(l،r
Yazma. Süleymaniye, Nafiz paşa kütüphanesi ]3[؛ ^ ٧; ١ !da « tsnıâi 1306 •64
ibni ^ühd'ı >> tarafından ya^dmı؛t]r. Millet kütüphanesi; ^ ٧: ل05أ؛ ه te «Ahmedi 35
, Tebrizî» tarafından istinsah edilmiş nüsha
4 [[ ١^^ ;ı^^ülıim mecmua hakkında >< Melâmîlik ve Melâmîler » e de bakinizi S
Mecmuanın muhteviyalından mühim b ..221 ,215 - 207؛r kısmım, İstanbul vilâyeti
m ektupçusu Osman Beyefendi, isiinsah edip Konyaya, bana göndermek lütfunda
b ulundular. Yalnız mecmuayı tertip edenin ismi yazılmadığı cihetle «Melâmîler» de
- kâtibi ve yazılış tarihi meçhul, demiştim (S. 221). Halbuki Istanbula gelince mecmua
yı bizzat عة٢هüm. ^©nundaki şu . ^ ١^؛،؛ ن* فمخ ا د قء ةا*كاتلاا،لاو ةد.هم لالئاسراتت■«
م آاءلا!رما'قل'داىلء قل-اآء شإ ث،كا م؟ةيءلاىن*ا بطق تللااآءرا ا_اامت'إإ قر علا ^٠١ قطصم دسلامب_متا
ت طاالابءام نر رغث ؛ م س م ف ، كاء قاءا ءاقتج يتط ر،م ء اي;لااثراد نيك اد'تيللااآ نيل_ أ؛ي
نم سدا٠بامويلاق ةعنس1ا مهءمراخ'ا ش،اانعقل و ةيادا ،ص ن؛اسدقح نإم1للامما ى'يتسئادء'ا لإس'لاىياطلس ترذح
فلار ه ا و ي..- آن1ا ىلولااء;ر ض « kaydından tertip edenin ismi ve tertip tarihi
anlaşiidı.
8 Qaygusuz
hanesinde 800 numarada mukayyet bulunan mecmua[!]. «Bu mecmuada
Qaygusuzun şiirleriyle Ahmed-i Sârbân’m şiirleri tamamiyle ayrjimıştır.
Ahmet Bey’in ؛şiirlerinin serlevhasmda, Ahmet Bey, kaydı mevcuttur.»
3 — £mir Osman-1 Hâşimî’nin 118 sahifelik (اخمان-ش ر ء ismindeki bir
risalesiyle manzumelerini ve Oaygusuz’un 14 şi’rini ihtiva eden,
1154 Şabanmda tertip ve tahriri hitam bulan ve el’an İstanbul vilâyeti
mektupçusu Osman Beyefendiye ait bulunan mecmua.
4 — Tütün İnhisar idaresi sabık müfettişlerinden Fahri Beyin,
Hayrabolu’da «Ahmed-i Sârbân» tekkesinin son şeyhi Sabrî Efendi (1340)
nin akrabasına, ecdattan mevrus mecmuadan istifade ederel؛ tertip et-
tiği mecmua.
5 — Son Hamzavî mümessili Seyyit Abdülkadir-i Belhî (1341) nin
oğlu Mutar Beyefendiye ait bulunan ve hicri on ikinci acırda tertip
edildiği, ihtiva ettiği şiirlerden anlaşılan mecmua.
6 — üsküdarda Selim Ağa kütüphanesinde 75 ve 82 numaralarda
mukayyet olan ve birbirinden istinsah edilmiş bulunan Ahmed-i Sârbân
divani. «Bu divana, Çayg'usuz’un şiirleri de karışmış olduğundan mec-
mua diyebiliriz.»
؛دآضات؛ت‘ر; Ahmed-i Sârbân’ın tercemei hâlini yazarken, Çaygusuz’un
Varımı ol dosta verdim xânümanım çalmadı
Cümlesinden el yudnm pes dü cihânım (]almadı
^^atlaiyle başlıyan gazelini ( Nu : 13 ) «Ahmedî» mahlâsiyle kayd-
etmiş (s; ^53), La’li zade merhum da ayni gazeli «ب > y^ al-
mıştır (s; 31-32). l^âlbuki bu gazel, Müstakim zade'nin risalesinde, Hâlet
Efendi kütüphanesindeki mecmua ile Sabri Beyin mecmuasında, Selim
Ağa kütüphanecindeki dl^an nüshasında «Qaygusuz» mahlasiyle mukay-
[لز ^ ٧ mecmua için «Melâmîlik ve Melâmiler » in ikinci kısmının bibiliyoğra؛-
>s.
yasmada bakınız: ( 222).
Vize’li Alâeddin 7
yet olduğu gibi Osman Beyin mecmuasında da • •
s&rlevhasiyle başlıyan 14 İlâhi miyanındadır. La’iî zade; bu gazelden
!؛aşka
Mred isen meydân-1 aşqta can verip cânânı gör
Aşı,q isen aşq içinde iste bul sultânı gör
،^^^tla’lı gazeli de ( No: 44 ) « Qaygusuz » mahlasiyle risalesine dere
«tmiştir (s; 32-33). Bu gazel ayni zamanda Müstakim zade’nin risalesin-
c،e; Hâlet Efendideki mecmuada; Osman, Sabri ve Fahri Beylerin mec-
malarında da «^aygusuz» namına mukayyettir.
Müstakim zade; ^isalei Melâmiyesine, Ahmed-i Sârbân’ın tercemei
hâlinde müşarünileyhe ait olmak üzere 30 manzume almıştır. Bunlarım
beşi «Ahmet» mahlasiyle ve aruzladır ve bu beş mandzume, Duqakin zade
Ahmet Be^in divanlarında mevcuttur. « Oaygusuz » mahlasiyle kayd-
«t^iği manzumelerden
Her kim bize ta'neyler ise nev’i beşerden
★
Olalı eğnimize hil’at-i merdan kepenek
Yûsuf-u Mısr’ı bulam dersen eğer inşâna baq
Mazhar-ı sırr-1 Xudâ ^âh selâmün a’leyk
mısralariyle başlıyan 4 tanelide yine «Ahmet» mahlasiyle Ahmet lieyın
muhali! divan nüshalarında mevcut olduğu gibi bilhassa birincisi, tez-
kilelerde de Duqakin zade’^e ait olarak münderiçtir. Mütebaki 21 man-
turneden i^isi, yukarda yazdığımız gibi تدب,مم ve تا ,،م da ve mecmua-
larda da üaygusuz’un olarak mukayyettir. Diğer 19 manzumeden kita-
bımızda «41» ve «56» numaralarda mukayyet bulunan ikisi Selim Ağa
kütüphanesindeki divan nüshasiyle Hâlet Efendideki mecmuada; Osman,
^abri ve Fahri Beylerin mecmualarında da vardır, bitabımızda ^^٠ 34,
36, 38, 52* numaralarda mukayyet beşi, Selim Ağadaki divan nüshasiyle
Osman ve Sabri Beylerin mecmualarında: kitabımızda «1, 6, 14, 24, 26ز
3^, 39, 54» numaralarda mukayyet sekizi; Selim Ağa kütüphnesindeki
divanla yalnız Sabrı Beyin mecmuasında mevcuttur. Yalnız bu se^z
İlâhinin ikisi (ة, 1هر Osman Beyin mecmuasında « Hâşimî» ye ait görü-
nüvor.
8 Qaygusuz
Mütebaki dört manzumenin ikisi, Müstakim zade risalesinde noksaıs؛
ve ikişer kıt’adan ibarettir (29, 40). Bunların birin^si Selim Ağa kutup-
hanesindeki divanla Hâlet Efendi kütüphanesindeki mecmuada ve Sabri
Beyin mecmuasmda «Qaygusuz» mahlasiyle tamam ©larak mevcut; diğer
ikisinden (37, 58) birincisi yalnız Selim Ağadaki divan nüshasında; ikin-
cisi, hem divanda, hem de Sabri ve Fahri Beylerin mecmualarında
Qaygusuz’un olarak mukayyettir. Bu son mesnevi de (58) «Qaygusuz
Abdal» m neş’esi var. Fakat iki mecmua ile dibanda bulunmasını, sonra
Alâeddin'ın mürşidi, Ahmet Beyde de Alevîlik temayülâtıhın mevcudi-
jetini nazarı dikkata alarak kitabımıza dercettik. Maamafih, yine ihti-
yatla telâkki edilmesi dهغruهur zannındayız.
42 numaralı manzume; Selim Ağadaki divanla Muhtar, Osman V»
S^bri beylerin mecmualarında Çaygusuz namına mukayyettir. Ayni
İlâhinin iki kıt’ası, «Qaygusuz Ali Alâeddin» namına «Ayvansarayi»
nin «تإقو » ında da münderiçtir.
53 numarah manzume, ^âlet Efendi kütüphanesindeki mecmuada,
Osman, Fahri ve Sabri Beylerin mecmualarında; 19 numaralı manzume,
Hâlet Efendideki mecmua ile Fahri ve Sabri Beylerin mecmualarında^
«18, 21, 27, 47, 49, 51» [1] numaralı manzumeler, Hâlet Efendideki mec-
mua ile Sabri Beyin mecmuasında; «23, 32, 47» numaradakiler,Osman ve
Sabri Beylerin; «50» numaradaki Sabri ve ]’'ahri Beylerin mecmualarında^
٠ 20 » numaradaki Selim Ağadaki divanla Sabri Beyin mecmuasında^
«4^, 57» numar^dakilır, yalnız Hâlet Efendi kütüphanesindeki mecmuada;
«8» numaradaki yalnız Muhtar B^yin mecmuasında; « 35 » numaradaki
yalnız Osman Beyin mecmuas:nda; «2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 11, 12, 15, 16,
17, 22, 25, 30, 31, 43, 45, 55» numaradakiler yalnız Sabri Beyin mec-
muasında vardır.
Bu «58» ^i’rin «15» tanesi aruzladır; bunların da biri dört mısra-
dan ibarettir ki bu, ya bir kıt’adır, yahut ta natamam bir gazeldir (45 )ء
Bu ikinci ihtimâl, daha kuvvetli gibi görülüyor. Mütebaki «43» parça-
nm üçü 4 + 3 takti’li ve yedi heceli; biri 6 + 5 takti’li ve 11 heceli;
diğerleri umumiyetle 4 + 4 takti’li ve sekiz hecelidir.
Bulların «58» numaradaki mesneviden maada, hemen he^si; öay-
gusuz Alâeddin’indir diyebiliriz. Oaygusuz Alâeddin’le ^a^gusuz Abdal’ın
şiirleri; gerek eda, gerek müedda nokta*i nazarından birbirlerinden ta-
mamiyle farklı ise de biz, yine ihtiyata riayet ederek elimizdeki
bu «^8» şi’ri؛ Qaygusuz Abdal’ın ^^uru Osmani kütüphanesindeki mec-
[1] 49 numaralı manzume,Fahri Beyin mecmuasında Ahmet mahlasiyle; 51 nt؛■'
tnaralı manzume de Osman beyin mecmuasında «Haşimî» namına mukayyettir.
\^izeli Alâerldin وا
muada ( Nu. 4904) ki şiirleriyle, Bektaşılara âit elimize geçen cönkler-
de Qaygusuz Abdal’a âit şiirlerle. Hacı Bektaş tekkesi kütüphanesin-
den Ankara Maarif kütüphanesine devredilen kitaplar arasındaki Çay-
gusuz Abdal namına mnharrer manzumelerle karşılaştırdık [ل] . Bu>
suretle kitabımızdaki metinlerin «Oayg'usuz Ali Alâeddın» e âidiyeti ta-
hakkuk etti.
itabımızın tercemei 11آق kısmını yazarken istifade ettiğimiz eser-
lerin listesini de kari’Jere kolaylık olmak için ayrıca, en sona vaz’et-
neyi münasip gördük..
[ار Bu mukabele işini deruhte etmek suretile kitabımızın intişarına yardım eden-
Ankara erkek lisesi ')'ürkçe muallimi kardeşim İhsan Mahvî’ye hassatan teşekkür
ederim.
■ ا
Oaygusuz
VİZELİ ALİ ALÂEDDİN
S arı Abılullah »داءلار أد;لاق نأهاتام*م ء ında Sârbân Ahmed'in terceniei
-Ihalini yazarken «sülükünde çok manzum ilahiyat buyurup gâh Oaygu
suz ve gâh Ahmedî tahallus etmişlerdir■« ]ل[ kaydıyla bu kitaptaki 13
- numaralı şiiri yazmış ve Sarı Abdullah’tan itibaren La’li zade Abdül
bakî ve Müstakim zade Süleyman Sadeddin de ،آ،تيلك,,م « ]2J ve ،<لاأءر
■< ismiyle meşhur olan »ذو.دلاأاةاساإ .\ر;.ا اآم،طا؛ف ينوءمواانزسافهلا-ءمل ارا..
i simli risalelerinde aynı malûmatı tekrar etmişleıdir. Bunlardan soma
Sadık Vicdanî Bey«Tomar-ı turuk ٧ -aliyyeden Melâmîlık»ünvan]ı kitabın
cia[3]ve Mehmet Ali Ayni Bey «Hacı Bayram-؛ ^آع1؛« ismindeki eserinde
Qayg'usuz» mahlasıyla şiir söyley'en zatın «Ahmed-i Sârbân» olduğunu«
söylerler ]4[.
Biz de bilhassa Sarı Abdullah, la’lî ve Müstakim zadelere istinaden
M elâmîlik ve Melâmfler » ismindeki kitabımızda aynı kanaati izhar «
etmiştik ]5[. [؛sasen Üsküdar’da Sel؛^ Ağa kütüphanesinde 75. ve 82
-numaralarda mukayyet ve birbirinden istinsah edilmiş i^i divan nüsha
-ıııda da «Ahmed» ve ((^ayg'usuz» mahlaslı şiirler karışıktı. Fakat bi^
l âhara Ahmed-i Sârbân’ın «Ducjakin zade Ahmet Bey» olduğu tahakkuk
e dince [6] ^u^akin zade’nin Darülfünun kütüphanesinde 802 numarada
-mukayyet 1180 de Mustafa isminde bir zat tarafından yazılmış bulu
nan ve üzerinde ..ىرت.قء ىي'إمء دت-ا ناواد,, Kaydını ihtiva eden divaniyle yine
-ayni kütüphanede Hâlis Ef. kitapları arasında 7169 numarada mukay
y et, 1قte yazılmış olan ve üzerinde 85 ،، ءد'ن نإكت؛رد نإرأ_ دء-ا نام_ت « -kaydı bu
lunan divanında ve keza p'atih. Millet kütüphanesinde 16 numarada
]ا[ S: 2ق■؛.
اتا S:3l-3K Kitabımızdaki 13 ve 44 Numaralı şiirler.
؛4ا ة: ا ،و - »elmet Ali Ayni bey, " Qaygusuz , ınahlasiyie iki, «Ahmet^، .121
-mahlasiyle de iki şiir almıştıi'. «Ahmet» mahlasını hâiz olanlar ،< Qaygusuz» un de
ğildir.
]6[ »لإع1ف»لأ[آل، ve Melâmîler » e Bakınız! S: 340 •349. (( Atsiz ،Mecmua » nııi
Î6 m^ı sayısındaki makalemize de bakiniz!
Vize’li Alaeddin 11
mukayyet natamam divanda «Çaygusuz» mahlasyle hiç bir şi’rin bu-
lunmaması, nazarı dikkatimizi celbetmişti. «Qaygusuz» mahlasını hâiz
olan şiirleri tetkik edince bunlardan '
Ezelî Qalûblîden Quluyum Sultan Ahmed'in
Yoluna can qıldım feda Çurbanıyım Xan Ahmed’in
. Kıt’asiyle başlıyan şı’rin (Nu: 34) Ahmet ^ey’e hita^ eden medhiye
olduğunu ve
Hamdülillâh şimdi bir âlî cenabım Var benim
Evliyanın himmetiyle feth-i bâbım var benim
matla’lı şi’rin (Nu: 26) makta’ beytinde de
^ay^u$uz eder İlâhî sana şükrüm budürür
Ahmedin gibi melâzım, hem maâbım var benim
•diye şâirin, mürşidi Ahmet Beyin ismini zikrettiğini gördük. Bu suretle
Haq yoluna giden gelsün Yolumuz vuslet yoludur
Haq kermi vardır bunda Bu yol hidayet yoludur
kıt'asiyle başhyan İlâhideki (Nu: 41)
Bu yolu xod buldu bulan Bulmıyandır mahrum qalan
Sırat-ı mü^ta^îm olan Şimdi bu Ahmet yoludur
kıt'asmdaki «Ahmet yolu » kaydının da Ahmet Beye aidiyeti anlaşıldı.
Gene bu sıralarda tüccardan Bursalı Mahallebici zade yağhkçı Sabri
Beye âit olan mecmuada
Bihamdillah ki bize er'di devlet Çü doğdu üstümüze nur-u rahmet
Bununla zâhir oldu ha([(:[a vuslat Zamanın ^utbu, ^îri, pîrim Ahmet
Anı sevenlere bildirdi Haqqı ^m anı sevmedi ol oldu şaq؛
Ölünce «Çaygusuz» var m^dhin oqu Zamanın kutbu pîri, pîrim Ahmed
؟i’ri ( Nu: 7 ) fikrimizi büsbütün teyit etti. Bu suretle « Çaygusuz >
mahlasiyle yazılmış olan şii^erin « Ahmet Bey » e âit olmadığı.