Karnavaldan Romana

400 Pages·2012·1.57 MB·Turkish

by  Mikhail Bakhtin

Mikhail Bakhtin 1920’lerde başlayıp 1975’teki ölümüne dek Sovyetler
Birliği’nde sürdürdüğü çalışmalarla Avrupa ve ABD’nin 1980 sonrası
entelektüel ortamına damgasını vurmuş bir insan bilimleri ve dil felsefecisi,
kültür ve edebiyat kuramcısıdır. Bu konulardaki tartışmalara 60’larda egemen
olan yapısalcı ve 70’lerde yaygınlık kazanan yapısalcılık sonrası yaklaşımların
sınırlarının belirlenip aşılması yolundaki çabaların en güçlü, en verimli esin
kaynağı olmuştur. Yapıtlarını, kendisinden habersiz, hatta kendisinden
sonra geliştirilmiş birçok kurama verilmiş yanıtlar olarak okumak mümkündür.
Biçimciliğe ve yapısalcılığa yanıtında tarihselliği ve sözün toplumsal yaşamını;
yapısalcılık sonrası antihümanist kuşkuculuğa yanıtında da bağlamsallığı
ve toplumsal bir ütopyayı kavramlaştırmanın dilini oluşturmuştur. Marksist
eleştiriye, kaba indirgemeciliğe direnen, dilin ve edebiyatın toplumsal yaşamı
kurma işlevini vurgulayan bir boyut katmıştır. Günümüzde feminist,
postkolonyalist, Marksist eleştiri söylemlerinde, kültür çalışmaları alanında,
Bakhtin’in diyalog ve karnaval kavramlarına değinmeden ilerleyen bir
tartışma bulmak zordur.
Bu derleme için seçilen yazılarda incelenen alan edebiyat, tanımlananlar
ise tür, karnaval ve romandır. Edebiyatta özgün yaratıyla onu mümkün kılan
verili anlam dünyası, tek bir söz edimiyle bütün bir dil, şimdiyle geçmiş, tür
kavramı içinde birbirine dokunur. Karnaval, edebiyatla edebiyat dışının
maksimum temas noktasıdır. Romandaysa tür ve karnaval kavramları
kesişir. Edebiyat türleri de edebiyat dışı söz türleri de karnavalımsı bir kural
tanımazlıkla roman içinde birbirleriyle haşır neşir olur, çatışır. Bu iç içe geçiş
ve kural tanımazlık zorunlu olarak her bir türün kendi bütünlüğünü ve
kurallarını sarsar, geleneksel anlamıyla tür kavramının alaşağı
edilmesine neden olur. Karnavalın sunduğu hazzın kay­
nağında, sözün somut gerçeklikle bağlarını yeniden keşfedişi
yatmaktadır.
Ayrıntı Yayınları olarak “sözün yaşama dokunduğu anın
yazarı” Bakhtin’i, edebiyat teorisinin bu dev kalemini ilk kez
Türkçeye kazandırmaktan gurur duyuyor; Marksizm ve Dil
Felsefesi, Edebiyatın Yaratılışı, Edebiyat Kuramı ve Edebiyat
Olarak Hayat'la beraber okunmasını öneriyoruz...
Bakhtin’in kuramı, yapısalcılık sonrası dönemde hayat olup olmadığını merak etmeye başlayan
edebiyat eleştirmenlerine yeni bir umut verdi. David Lodge
Mikhail Bakhtin, insan bilimleri alanındaki en önemli Sovyet düşünürü ve yirminci yüzyılın
en büyük edebiyat kuramcısıdır. _ _ ,
Tzvetan Todorov
AYRINTI İNCELEME
ISBN 975-539-338-2
mikhail bakhtin
1895 yılında doğan Mikhail Bakhtin’in yaşamı üzerine bilinenler bölük pürçüktür. Bi­
rinci Dünya Savaşı yıllarında Jakobson, Tinianov, Tomaşevski gibi Rus biçimcilerinden
etkilenmiş ve onların yazgılarına ortak olmuştur. Bakhtin’in ilk önemli yapıtı Dostoyevs-
ki Poetikasının Sorunları, söz konusu yazın ve düşün adamlarının Sovyetler Birliği’nin
I917’den sonraki kültür politikası ve siyasal tercihine muhalif olmaları nedeniyle göz­
den düşmelerinden sonra yayımlanmıştı. 1929’da bir yargılamaya uğrayan Bakhtin’in
beş yıl bir toplama kampında kaldığı sanılıyor. 1938’de sağlık nedeniyle cezası sürgüne
çevrilerek küçük bir kasabaya gönderilen Bakhtin on beş yıl kadar Saransk Eğitim Ens-
titüsü'nde çalıştı. 1959'da yine sağlık sorunlarına bağlı olarak Moskova’ya yerleşen ya­
zar, 1975 yılında bir yaşlılarevinde sessiz sedasız öldü. Yaşamı boyunca kendi imzasıy­
la ancak iki yapıtı yayımlanabilen Bakhtin’in, izleyicileri olan Medvedev ile Voloşi-
nov’un adlarını da kullandığı öne sürülmekte ve özellikle Voloşinov’un Marksizm ve Dil
Felsefesi adlı kitabı ona mal edilmektedir. Dil felsefesiyle çok yalandan ilgilenen Bakh­
tin, bu yapıtta oldukça geniş kapsamlı bir dilbilimsel çözümlemeye de girişmiş; yaşadı­
ğı dönem içinde metodolojik yönden en üst düzeyde bir yetkinliğe erişmiştir. Burada en
can alıcı nokta Bakhtin'in diyalog ve monolog içinde tek bir sözcüğün farklı durumları­
nı saptamasıdır. Çağdaşları genellikle bir cümlenin sınırları içinde kalırken onun çözüm­
lemesi “söylem” kavramını ortaya atmaktadır. Bakhtin için söylem kadar söylemin olu­
şum koşulları da çok önemlidir. Bu saptama dilbilim ve göstergebilim bağlamında sözün
gerçekleşim süreciyle, “sözceleme" (enunciation) olgusuyla ilgilidir. Bu süreç anlatım
ayrılıklarını bir yana bıraktıktan sonra üç temel veriyi içerir: İki konuşucudan her ikisi­
nin de paylaştığı ve her ikisi için de geçerli olan bir değerlendirme biçimi. Dilsel bildi­
rişimin gerçekleşmesi için bu üç koşulun üçünün de gerekli olduğunu savunanlara göre
sözceleme ya da sözce (utterance) üretme ediminin (performance) ayırıcı nitelikleri ile
dilsel bildirişimin ayırıcı nitelikleri özdeştir. Bundan da -Bakhtin’e ait olduğuna inanı­
lan- Marksizm ve Dil Felsefesi adlı yapıtta belirtilen şu sonuçlar çıkar: Hiçbir sözce, yal­
nızca söyleyene bağlı kalmaz; söyleyenle dinleyen arasındaki karşılıklı etkileşim sonu­
cunda oluşur. Her söylem, belli bir kültürel çevrede üretilmiş ve üretilmekte olan tüm
söylemlerle bağıntılıdır ve bağımsız söyleyen bulunmadığı gibi, bağımsız söylem de ol­
maz.
Bakhtin yazınbilim bağlamı içinde “tür” sorununu da çözümlemeye çalışmıştır. Ona gö­
re sanatçı gerçeği türün gözleriyle görmeyi öğrenmeli, değişik türler arasındaki ayrılık­
ları belirlemeli ve böylece her türün özgül niteliklerini ortaya çıkarmalıdır. Türler evrim­
ler geçirir, değişik biçimlere girer; ama her zaman “geçmişini anımsar”. Evrimin birliği­
ni ve sürekliliğini sağlayan, “yaratıcı bellek”tir. Türün hem tarihsel hem de toplumsal bir
nitelik taşıdığını böylece saptayan Bakhtin, “edebiyatın karnavallaştırılması” kavramını
geliştirir.
Bakhtin'e göre Kutsal kitaplarda ve dinsel törenlerde yansıyan resmi ortaçağ ideolojisi
Tanrı'nın merkez olarak kabul edildiği iç kapayıcı bir eskatologya (ölümden sonraki ya­
şam) görüşüne sahipti. Bunun tam karşısında ise popüler törenler ve festivaller, özellik­
le karnavallar, panayırlardaki komik gösteriler, yakası açılmadık küfürler ve yeminlerde
kendini gösteren halkın mizah evreni vardı. Bütünüyle ele alındığında bu “karnaval” bi­
çimleri, bazı panayır gösterilerinde İsa ya da Meryem yerine eşek yerleştirip Hıristiyan
ideolojisinin evrenini “merkezsizleştiriyorlardı”. Böylece halkın mizah duygusu resmi
ideolojiden apayrı bir dünya oluşturmakta ve bir anlamda da resmi ideoloji törensel bi­
çimde “taçsızlandırılmaktaydı”.
Bakhtin’in başlıca yapıtları şunlardır: Problemi tvorçevstva Dostoyevskoğo, 1929,
(“Dostoyevski Poetikasının Sorunları”); Tvorçestva Fransua Rable i narndnuyu kııltura
sredrıevekovya Rörıesansa, 1965, (“Rabelais ve Evreni”); Voprosı literaturı i estetiki,
1975, (“Edebiyat ve Estetik Sorunları”); Esthétique et théorie du roman, 1978, (“Roma­
nın Estetiği ve Kuramı”); Estetika slovesnoğo tvorçestva, 1979, (“Sözsel Sanatın Esteti­
ği”); The Dialogic Imagination, 1981, (“Diyalojik İmgelem”).
Ayrıntı: 330
İnceleme dizisi: 171
Karnavaldan Romana
Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar
Mikhail Bakhtin
İngilizceden çeviren
Cem Soydemir
Yayıma hazırlayan
Mehmet Küçük
Son okuma
Sibel Irzık
Bu derleme şu kitaplardan derlenmiştir
The Dialogic Imagination; Speech Genres & Other Late Essays;
Rabelais and his World; Problems of Dostoevsky’s Poetics
Bu çevirinin Türkçe yayım hakları
Ayrıntı Yayınları'na aittir.
Kapak illüstrasyonu
Sevin ç Altan
Kapak düzeni
Arslan Kahraman
Düzelti
Sait Kızılırmak
Baskı ve cilt
Mart Matbaacılık Sanatları Ltd. Şti. (0 212) 212 03 39 (pb.x)
Birinci basım 2001
Baskı adedi 2000
ISBN 975-539-338-2
AYRINTI YAYINLARI
Dizdariye Çeşmesi Sk. No: 23/1 34400 Çemberlitaş-İstanbul Tel: [phone] Faks: (0 212) 516 45 77
Mikhail Bakhtin
Karnavaldan Romana
Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine
Seçme Yazılar
İ N C E L E M E D İ Z İ S İ
ŞENLİKLİ TOPLUM//, Illich M YEŞİL POLİTİKA/J. Porritt ■* MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEŞTİRİSİ/B. Brovm ■* KA­
DINLIK ARZULARI/R. Coward ■* FREUD’DAN LACAN’A PSİKANALİZ/S. M. Tura ■* NASIL SOSYALİZM? HANGİ YEŞİL? NİÇİN
TİNSELLİK?//?. Bahro ANTROPOLOJİK AÇIDAN ŞİDDET/Der: D. Riches * ELEŞTİREL AİLE KURAMI/M. Poster ■* İKİBİN'E
DOĞRU//?. Williams ■* DEMOKRASİ ARAYIŞINDA KENT* Bumin YARIN/fl. Havemann ■* DEVLETE KARŞI TOPLUM//5.
Clastres ■* RUSYA’DA SOVYETLER (1905-1921)/0. Anweüer ■* BOLŞEVİKLER VE İŞÇİ DENETİMİ/M. Brinton * EDEBİYAT
KURAMI/T Eagleton ■* İKİ FARKLI SİYASET/L Köker * ÖZGÜR EĞİTIMU. Spring * EZİLENLERİN PEDAGOJİSİ/P. Freire ■*
SANAYİ SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel İŞKENCEYİ DURDURUNl/T Akçam * ZORUNLU EĞİTİME HAYIRI/C. Baker *
SESSİZ YIĞINLARIN GÖLGESİNDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard * ÖZGÜR BİR TOPLUMDA BİLİM/P Feyerabend
* VAHŞİ SAVAŞÇININ MUTSUZLUĞU/R Clastres ■* CEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassal * GÖSTERİ TOPLUMU VE YORUM­
LAR/G. Debord ■*’ AĞIR ÇEKİM/L. Segai CİNSEL ŞİDDET/A Godenzi * ALTERNATİF TEKNOLOJİ/D. Dickson ATEŞ VE
GÜNEŞ//. Murdoch OTORİTE/fl, Sennett ■* TOTALİTARİZM/S. Tormey ■* İSLAM'IN BİLİNÇALTINDA KADIN/P Ayt Sabbah
* MEDYA VE DEMOKRASİ/J. Keane ÇOCUK HAKLARI/Der: 8. Franklin * ÇÖKÜŞTEN SONRAIDer: fi. Blackburn * DÜN­
YANIN BATILILAŞMASI/S. Latouche * TÜRKİYE’NİN BATILILAŞTIRILMASI/C. Aktar ■* SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor * KAPİ­
TALİZM. SOSYALİZM. EKOLOJİ/A. Gorz AVRUPAMERKEZCİLİK/S. Amin AHLAK VE MODERNLİK/fi. Pooie * GÜNDELİK
HAYAT KILAVUZU/S. Willis * SİVİL TOPLUM VE OEVLET/Der. J. Keane TELEVİZYON: ÖLDÜREN EĞLENCE/N. Postman *
MODERNLİĞİN SONUÇLARI/A. Giddens -* DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen * GELECEĞE BAKMAK/M. Al­
bert - fi. Hahnet * MEDYA. DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger * MAHREMİYETİN DÖNÜŞÜMÜ/A. Giddens TARİH VE TİN/J.
Kovel ■* ÖZGÜRLÜĞÜN EKOLOJİSİ/M. Bookchin * DEMOKRASİ VE SİVİL TOPLUM/J. Keane ŞU HAİN KALPLERİMİZ//?.
Coward ■* AKLA VEDA/P Feyerabend BEYİN İĞFAL ŞEBEKESİ/A. Mattelart * İKTİSADİ AKLIN ELEŞTİRİSİ/A. Gorz MO­
DERNLİĞİN SIKINTILARI/C. Taylor * GÜÇLÜ DEMOKRASİ/B. Barber * ÇEKİRGE/8. Suits * KÖTÜLÜĞÜN ŞEFFAFLIĞI/J.
Baudrillard ENTELEKTÜEL/E Said * TUHAF HAVA/Afioss YENİ ZAMANLAR/S. HalIM Jacques * TAHAKKÜM VE Dİ­
RENİŞ SANATLARI/J.C. Scott SAĞLIĞIN GASPI//. Illich * SEVGİNİN BİLGELİĞİM. Finkielkraut * KİMLİK VE FARKLILIK/W.
Connolly * ANTİPOLİTİK ÇAĞDA POLİTİKA/G. Mülgan YENİ BİR SOL ÜZERİNE TARTIŞMALAR/M. Wainwright ■* DEMOK­
RASİ VE KAPİTALİZM/S. Bowles-H. Gintis * OLUMSALLIK, İRONİ VE DAYANIŞMA//?. Rorty OTOMOBİLİN EKOLOJİSİ/P Fre-
und-G. Martin ■* ÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A Phillips * İMKÂNSIZIN POLİTİKASİ/J.M Besnier GENÇ­
LER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI//?. Vaneigem * CENNETİN DİBİ/G. Vassal * EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookc­
hin * İDEOLOJİ/r Eagleton * DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. inseI * AMERİKA/J. Baudrillard * POST­
MODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone ERKEK AKIUG. Lloyd * BARBARLIK/M. Henry * KAMUSAL İNSA­
NIN ÇÖKÜŞÜ/fl. Sennett ■* POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe * BELLEĞİNİ YİTİREN TOPLUM/flJacoty GÜLME/H. Berg­
son ■* ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown SİVİL İTAATSİZLİK/Der.; Vî Coşar AHLÂK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nultall
TÜKETİM TOPLUMU« Baudrillard * EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kier­
kegaard ■* ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMAYANLARIN ORTAKUĞI/A Lingis ■* VAKİT ÖLDÜRMEK/P Feyerabend ■* VATAN AŞ-
Kl/M. Viroli * KİMLİK MEKÂNLARI/D. Mortey-K. Robins ■* DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette
* KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader DOKUNMA/G. Josipovici * İTİRAF EDİ­
LEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot * FLÖRT ÜZERİNE/A Phillips * FELSEFEYİ YAŞAMAK/fi. Bilington ■* POLİTİK KAMERA/M.
Ryan-D. Kellner * CUMHURİYETÇİLİK/P Pettit POSTMODERN TEORİ/S. &S/-D. Kellner * MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lu­
kes ■* VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P Reemtsma * SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman * POSTMOOERN ETİK/Z. Bauman *
TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR//?.». Connell * ÇOKKÜLTURLÜ YURTTAŞLIK/IV. Kymlicka * KARŞIDEVRİM VE İS­
YAN/H. Marcuse * KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer KUSURSUZ Nİ­
HİLİST/«. A. Pearson ' HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer ■* 21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Dffl-.: J. PurkisiJ. Bowen -* MARX’IN ÖZ­
GÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert ■* MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/Der. A. Belseyi R. Chadwick ■* HAYATIN DE­
ĞERİ/J. Harns POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T Eagleton * DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy * ÖKÜ­
ZÜN A'SI/B. Sanders TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/D».: G. Robinson i J. Rundell * TUTKULU SOSYOLO­
Jİ/A. Game S A. Netcalle EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell * KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin ■* YÖN­
TEME KARŞI/P. Feyerabend HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester * TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR7/P Connerton * ÖLME
HAKKI/S. inceoğlu ■* ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.. Hans-Jürgen Değen MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert * SİYAH 'AN LAR
l-ll/J. Baudrillard * MODERNİZM, EVRENSELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson GÖ­
ZÜN VİCDANI//?. Sennett * KÜRESELLEŞME/Z. Bauman * ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper * MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry *
YAŞAMA SANATI/G. Şart»®// ^ ARZU ÇAĞIU Kovel * KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba KREŞTEKİ
YABANİ/A. Phillips -* ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias ■* TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester *
ÖTEYE ADIM/M. Blanchot > POSTYAPISALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T! May ■* ATEİZM//?. Le Poidem -*AŞK
İLİŞKİLERİ/O.P Kernberg * POSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z Bauman ■* ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE
DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z Bauman * TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI
BÜYÜLEMEK/G. Ritzer * KAHKAHANIN ZAFERİ/fl. Sanders * EDEBİYATIN YARATILIŞI/f Dupont * PARÇALANMIŞ
HAYAT/Z. Bauman ■* KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann * MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/U N. Voloşinov MARX’IN
HAYALETLERİ/J. Derrida ■* ERDEM PEŞİNDE/A.Mac/nlyffi ■* DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens ÇAĞDAŞ SOSYAL
BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay ■* KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin
H A Z I R L A N A N K İ T A P L A R
PİYASA/J. O'Neil * ARMAĞANIN MANTIĞI/D«.: A Schritt J BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. Lourau * YAŞAMA FELSEFESİ/A.
Nehamas ■* POSTMODERN EDEBİYAT KURAMI/N. Lucy ■* FOUCAULT’NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bemauer J NİET­
ZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowüz GENEL ETİK/A. Heller *
İçindekiler
— ÖNSÖZ / Sibel Irzık............................................................................7
I. ROMANDA SÖYLEM .....................................................................33
- Modern biçembilim ve roman ......................................................34
- Şiirde söylem ve romanda söylem .................................................51
II. GÜLMENİN TARİHİNDE RABELAIS ...........................................80
III. EPİK VE ROMAN
Bir roman incelemesi metodolojisine doğru ..................................164
5
IV. DOSTOYEVSKİ’NİN YAPITLARINDA TÜR VE
OLAY ÖRGÜSÜ OLUŞUMUNUN KARAKTERİSTİKLERİ . .209
V. ROMANDA ZAMAN VE KRONOTOP
BİÇİMLERİNE İLİŞKİN SONUÇ NİTELİĞİNDE KANILAR .315
VI. DİLBİLİM, FİLOLOJİ VE BEŞERİ BİLİMLERDE
METİN SORUNU: BİR FELSEFİ ANALİZ DENEYİ .....................334
— DİZİN 367
Önsöz
Sibel Irzık
Mikhail Bakhtin yazarlığının en erken döneminde, yani 1920’lerin
başlarında yazdığı “Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman”1 başlık­
lı incelemede, insanın başkalarına nasıl göründüğünü görmek için
aynaya bakmasının ne denli boş, hatta sahtekarca bir çaba olduğun­
dan söz eder. Hiç kimseye aynada kendimize göründüğümüz gibi
görünemeyiz çünkü aynadaki imge bir başkasına bakmayan, bir
başkasının bakışını öngörmek ve yanıtlamak durumunda olmayan
bir insanın imgesidir. Dışardan nasıl göründüğünü anlamaya çalı­
şırken dışarıyı dışlamış birinin görüntüsü. Ne kadar gülümsese, kaş
1. Bakhtin, “Author and Hero in Aesthetic Activity”, Art and Answerability: Early
Philosophical Essays by M.M.Bakhtin içinde, çeviren Vadim Liapunov (Austin,
Texas, 1990).
7
çatsa ya da dil çıkarsa da, dışarıdan bir bakışla etkileşim içinde bi­
çimlenecek her türlü ifadeden yoksun kalmaya mahkum, eksik bir
yüz. Öyleyse yalnızca başkalarına nasıl göründüğünü değil, düpe­
düz kendini göremeyen biri.
Kişinin ancak bir başkası yoluyla kendini bir bütün olarak orta­
ya koyabildiği, öteki tarafından görülebileceğini bilmenin benliği
tanımladığı, öznenin ancak özneler arası bir ilişki biçiminde varo­
labildiği bu fenomenolojik model Bakhtin’in uzun ve çalkantılı ya­
zarlık yaşamı boyunca çeşitli değişimlere uğramış, birçok kez fark­
lı terimlerle yeniden yorumlanmış. Ama yine de Bakhtin’in felsefe­
den dilbilime, edebiyat tarihi ve eleştiri kuramlarından teolojiye,
toplum bilimlerine, psikanalize dek uzanan çalışmalarını gevşek ve
çelişkili de olsa bir bütün olarak görmek için çok elverişli bir çıkış
noktası oluşturuyor. Nitekim yaklaşık elli yıl sonra, 1970’te bir
Sovyet gazetesinde yayınlanan bir söyleşide kültürler arası ilişki­
lerden ve farklı bir kültürü anlamanın koşullarından söz ederken yi­
ne aynı imgeleri kullanmış, yine aynı dışsallık, dışarıdan bir bakı­
şın vazgeçilmez kavrayıcı, yaratıcı gücü üzerinde durmuş:
Yabancı bir kültürü daha iyi anlamak için kendi kültürünü unutup bu
yabancı kültürün içine girmek, dünyaya onun gözlerinden bakmak ge­
rektiği yolunda çok güçlü ama tek taraflı, bu yüzden de güvenilmez bir
düşünce var. . . . Elbette yabancı bir kültürün belli bir anlamda içine
girmek, dünyaya onun gözünden bakma olanağına kavuşmak, onu an­
lama sürecinin gerekli bir parçasıdır; ama sözkonusu anlayışın tek bo­
yutu bu olsaydı, bu anlayış yalnızca bir kopyalamadan ibaret olur, ye­
ni ya da zenginleştirici hiçbir şey barındırmazdı. Yaratıcı anlama ken­
dinden, zaman içindeki kendi yerinden, kendi kültüründen feragat et­
mez ve hiçbir şeyi unutmaz. Anlamak için, anlayan kişinin, yaratıcı an­
layışının nesnesinin dışında konumlanmış olması son derece önemli­
dir. Çünkü insan kendi dış görünümünü bile görüp bir bütün olarak an­
layamaz; hiçbir ayna ya da fotoğraf yardımcı olamaz ona bu konuda;
gerçek dış görünümümüz yalnızca başkaları tarafından görülüp anlaşı­
labilir çünkü onlar mekan içinde bizim dışımızda konumlanmışlardır
ve onlar başkalarıdır.2
2. Bakhtin, "Response to a Question from Novy Mir (Novy Mir ‘in Bir Sorusuna
Yanıt), Speech Genres and Other Essays içinde, çeviren Vern McGee, yayına
hazırlayan Caryl Emerson ve Michael Holquist (Austin, Texas, 1986), s. 6-7.