KANT'IN FELSEFî TEODİSELERİ ELEŞTİRİSİ VE TEODİSE ANLAYIŞI

125 Pages·2015·1.27 MB·Turkish

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

KANT’IN FELSEFî TEODİSELERİ ELEŞTİRİSİ
VE TEODİSE ANLAYIŞI

Yüksek Lisans Tezi

ZEHRA ARSLANBOĞA

İSTANBUL, 2015
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

KANT’IN FELSEFî TEODİSELERİ ELEŞTİRİSİ
VE TEODİSE ANLAYIŞI

Yüksek Lisans Tezi

ZEHRA ARSLANBOĞA
DANIŞMAN: PROF. DR. RAHİM ACAR

İSTANBUL, 2015

ÖZET
Evrendeki mevcut kötülük olgusu ile alîm-i mutlak, kâdir-i mutlak ve salt iyi
olan Tanrı’nın varlığının çelişki arz ettiği görüşü kötülük problemini oluşturmaktadır.
Problem hakkında tarih boyunca süregelen mülâhazalar beraberinde Tanrı’nın kötülüğe
neden izin verdiği ya da kötülüğün neden var olduğuna dair açıklamaları getirmiştir.
Kötülüğe karşı Tanrı’nın haklılığını ya da adaletini savunan bu türden açıklamalara
“teodise” denilmiştir. Kant Tanrı’nın gayesinin, saf akıl ile tecrübenin nesnesi olan
dünya üzerinden açıklamaya çalışan felsefî teodiselerin başarısız olduğunu vurgulamış
ve teodiseye pratik akıl çerçevesinde farklı bir yaklaşım getirmiştir.
Çalışmamızda Kant’ın epistemik ve ahlakî çerçevede geleneksel felsefî
teodislere eleştirilerini açıklamak ve “otantik teodise” yaklaşımını ortaya koymak
amaçlanmıştır. Bu noktada “Kant’ın Bütün Felsefî Teodise Denemelerinin Başarısızlığı
Üzerine” adlı makalesi çerçevesinde görüşlerinin teşrihi ve kendi eserleriyle
desteklenmesi suretiyle çalışmamız şekillenmiştir.
Kant’ın kritik felsefesinin mantıksal bir sonucu olarak teorik boyutta bir teodise
düşüncesinin imkansız olduğu görülmüştür. Kant, geleneksel felsefî teodiselerin
başarısız ve tutarsız ve gayri ahlakî olduğu görüşünü taşır. Ayrıca Kant, teodise
yazarlarının öne sürdüğü gibi Tanrı’nın gayesinin bilgisine vakıf olabileceğimiz
varsayılmış olsa dahi bunun ahlâken bir felakate sürükleyeceğini vurgulamıştır. Pratik
akıl çerçevesinde teodiseye bir inanç meselesi olarak yaklaşan Kant’ın alternatif teşkil
eden otantik teodise anlayışının antroposentrik nitelikte olduğu gözlemlenmiştir.
Kötülüğün varlığını yadsıyan ya da Tanrı- insan ilişkisini daha büyük bir teolojik
çıkmaza düşüren teodiselerin yerine Kant’ın hesaplaşmayı bu dünyaya bırakan ameli ve
ahlaki teodise anlayışının insanoğlunun kötülüğü kabullenmesi ve üstesinden gelmesi
açısından bize yeni bir kapı aralamıştır. Bu sebeple konu hakkında yapılacak daha
kapsamlı çalışmalarla Kant’ın yaklaşımının dikkat çekeceği kanaatindeyiz.
Anahtar sözcükler: kötülük problemi, teodise, Kant, kritik felsefe, teodise
eleştirisi, otantik teodise.
ABSTRACT
The view that the existing evil fact in the universe conflicts with the existence of
God the who is omnipotent, omniscient, and perfectly good leads us to the problem of
evil. The ongoing discussions through the history on this problem brings along
explanations on why God allows evil or why the evil exists. Explanations which
advocate God's rightfulness or justice are called "theodicy". Kant emphasizes that
philosophical theodicies which try to explain the purpose of God through the world
being an object of pure intelligence and experience and he brings a different approach to
theodicy within the framework of practical mind.
This study aims to reveal Kant's epistemic and moral critics towards traditional
philosophical theodicies and his "Authentic Theodicy" approach. At this point, this
study has been shaped by the analysis of Kant's ideas within the framework of the
article titled "On the Failure of All Attemped Philosophical Theodicies” and the support
of his own works.
As a reasonable result of Kant's critical philosophy, it has been seen that a
theodicy perspective in theoretical dimension is impossible. Kant believes that
traditional philosophical theodicies are inconsistent and unethical. In addition, it is
emphasized that although it is considered that we can obtain the knowledge of God's
purpose as stated by theodicy authors, it can lead us to a moral disaster. It is observed
that as an alternative, the authentic perspective of Kant who approaches theodicy as a
faith issue within the framework of practical mind is anthropocentric.
Kant's practical and moral theodicy approach which brings judgement day to this
world instead of theodicies which ignore the presence of evil or lead God-human
relationship into a bigger theological dead-end has opened a new door for humanbeing
to accept the evil and overcome it. For this reason, we believe that further studies to be
conducted on this issue will attract attention to Kant's approach.
Key Words: problem of evil, theodicy, Kant, critical philosophy, theodicy
critics, authentic theodicy.
ii
ÖNSÖZ
Kötülüğün varlığının insan deneyimde evrensel olduğunu ne yazık ki en derinden
hissederiz. Bireysel düzeyde çekilen acıdan insanlık olarak kendimizi vareste kılamayız.
Yine yaşadıkları karşısında adalet arayışında olan insanoğlu için adaletin müphemliği
derinden rahatsız edici bir duygu olmuştur. İnancım çerçevesinde bu iki mühim
mezvuyu -kötülük ve adaleti- Tanrı ile uzlaştırmanın zorluğunun filozoflarca öne
sürelen teodiselerle aşılabileceğini düşünürken; teodiselerin kötülükler karşısında
kifâyetsiz kaldığı ve insanı daha büyük bir teolojik çıkmaza düşürdüğü ve sonu gelmez
bir iç savaşa sürüklediği kanaatine vardım. Bu sebeple Kant’ın felsefî teodiseleri
eleştirerek saf aklı bir kenarda bırakan; yalnızca inanca ve ahlâka yönelen yaklaşımı,
felsefî bir izah arayışımı sonlandırdığı için bu konuyu çalışmaya karar verdim.
Umarım Kant’ın kötülükler karşısında Tanrı’nın gayesni bilmenin imkânsız
olduğu ve bu bilginin ahlâkîliği ortadan kaldıracağı eleştirilerine; inanç ve ahlak
üzerine inşa ettiği teodise anlayışına dayalı -şahsım adına istifade ettiğim- bu
çalışmanın din felsefesi çalışmalarına katkı sağlamasını temenni ederim.
Çalışmam boyunca azimle beni desteklemeye devam eden canım aileme, içten
desteği ve cesaretlendirmelerinden dolayı sevgili eşim Kadir ARSLANBOĞA’ya, tezin
son aşamalarında hayatıma dahil olarak bana umut veren minik kızım’a teşekkür
ederim. Çalışmamda bana destek veren ve yardım eden kendisini daima minnet ve
takdir ile hatırlayacağım değerli tez danışmanı hocam Prof. Dr. Rahim ACAR’a,
nezaketle gerekli değerlendirme ve hatırlatmalarla katkılarda bulunan değerli jüri
üyeleri Yrd. Doç. Dr. Hikmet YAMAN ve Yrd. Doç. Dr. M. Nedim TAN’a, kaynaklara
ulaşmamda yardımcı olan İSAM Kütüphanesi’ne şükranlarımı sunarım.

Zehra ARSLANBOĞA
Çanakkale,2015

iii
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ............................................................................................... İV
KISALTMALAR ............................................................................................ Vİ
GİRİŞ ................................................................................................................. 1
BİRİNCİ BÖLÜM9
TEODİSE DÜŞÜNCESİNİN TEŞEKKÜLÜ OLARAK KÖTÜLÜK
PROBLEMİ VE TEODİSE KAVRAMI9
I. KÖTÜLÜK VE KÖTÜLÜK PROBLEMİ ................................................. 9
A. Kötülük ........................................................................................... 14
1. Fiziksel Kötülük.............................................................................. 17
2. Ahlâkî kötülük ................................................................................ 19
B. Kötülük Problemi ............................................................................ 21
I. TEODİSE ................................................................................................ 25
A. Teodise Kavramı ............................................................................. 25
B. Küresel Teodiseler .......................................................................... 31
1. Augustinuscu Teodise ..................................................................... 32
2. Irenaeuscu Toedise ......................................................................... 35
3. Leibnnizci Teodise.......................................................................... 37
C. Teodiseler Hakkında Genel Bir Değerlendirme ............................. 43
İKİNCİ BÖLÜM
KANT’IN FELSEFÎ TEODİSELERE ELEŞTİRİSİ VE
TEODİSE ANLAYIŞI
I. KANT VE TEODİSE ............................................................................... 48
II. KANT’TA SAF AKLIN SINIRLARI DÂHİLİNDE TEODİSENİN
İMKÂNI VE TEODİSE ELEŞTİRİSİ ..................................................... 56
A. Kant’ta Saf Aklın Sınırların Dâhilinde Teolojik Bir Bilgi Olarak
Teodisenin İmkânı Üzerine ............................................................. 56
B. Kant’ın Saf Aklın Sınırları Çerçevesinde Felsefî Teodiselere
iv
Eleştirisi .......................................................................................... 64
III. KANT’IN AHLÂKÎLİK ÇERÇEVESİNDE FELSEFÎ
TEODİSELERE ELEŞTİRİSİ ............................................................ 72
IV. KANT’IN TEODİSE ANLAYIŞI: “OTANTİK TEODİSE” .............. 83
A. Kant’ın Teodise Düşüncesine Dair Çalışmalara Göre Kantçı Bir
Teodisenin Temelleri ...................................................................... 88
B. Otantik Teodise ............................................................................... 91
SONUÇ .......................................................................................................... 101
KAYNAKÇA ................................................................................................. 110

v
KISALTMALAR

bk. b a k ı n ız
co. corporation
çev. ç e v i r en
D. D o ğ um
drl. d e r l e yen
ed. Editör
H. Hicri
M.S. M i l a ttan Sonra
OMÜİFD Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi
Ö. Ö l ü m

pp. Sayfa aralığı.
s Sayfa
ss sayfa sayısı
SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü
trans. Translated
Vol. V o lume

vi
GİRİŞ
Bireysel olarak ya da büyük kitleler halinde insanlığın akıl almaz felaketlere,
dayanılmaz acı ve ıstıraplara duçar kaldığını müşahede etmekteyiz. Fiziksel olarak acıyı
yalnızca bir kişi hissedebilir; ama o acı, insanlık olarak hepimizindir. Kötülüğün
varlığının kozmik ve insan deneyiminde evrensel olduğunu ne yazık ki en derinden
kavrarız. Bu ise bazı anlarda varoluşsal problemlere ve inandıklarımızı sorgulamamıza
neden olmaktadır. Evrendeki kötülük olgusunu nasıl anlayacağımız, içimizdeki acıya
nasıl bir dayanak noktası bularak metanetli olacağımız ve kötülüğü rasyonelleştirerek
onunla nasıl başa çıkabileceğimiz sorularıyla bizi karşı karşıya bırakır.
Hem kutsal metinlere hem de rasyonel teolojiye göre alîm-i mutlak, kâdir-i
mutlak ve salt iyi olan Tanrı, kullarını seven ve onları kollayıp gözetendir. Ancak bu
sıfatları haiz Tanrı’nın yarattığı ve idare ettiği evrende; iyi-kötü, suçlu-suçsuz, haklı-
haksız pek çok kimse ıstırap içerisindedir. Tanrı’nın evrendeki acıya, kedere ve bunlara
sebep olan olgulara -teknik bir ifadeyle- kötülüğe neden ve nasıl müsaade ettiği sorusu,
azımsanamayacak sayıda insanın Tanrı hakkında kalıcı, kronik bir şüpheye düşmesine,
O’na olan inancının sarsılmasına hatta ciddî iman krizlerine yol açmakta ve kötülük
problemini karşımıza çıkarmaktadır. Akıl burada sorgulamasını yaparken yalnızca
teolojik bir çıkmazda değil; aynı zamanda acı içindedir, bu ise gerçek anlamda aklın
tökezlediği yer olmuştur. Tanrı hakkında ortaya konulacak her felsefî mülahaza bizi bir
şekilde kötülük probleminin içine çekmektedir. Şüpheler, sınırlı olarak bireysel bir inkâr
düzeyinde kalmamakta; felsefî ve mantıksal açıdan türlü teknik formülasyonlar
içerisinde sunularak problem daha çetrefilli hale getirilmektedir. Neticede kötülük
sorunu yalnızca teist için imanî bir problem olarak kalmamış, septik ve ateistler için de
Tanrı’nın varlığı aleyhine kullanılan en dikkat çekici ve etkileyici kanıt haline gelmiştir.
Evrendeki mevcut kötülük ile kadir-i mutlak, salt iyi bir Tanrı’nın varlığının
bağdaşamayacağı tezine dayanan kötülük problemine karşı tarih boyunca pek çok teist
Tanrı hakkındaki şüphe perdesini kaldırmak üzere türlü açıklamalar, çözümlemeler
geliştirmeye çalışmıştır. Bu şekilde kötülüğe karşı Tanrı’nın adaletini ve haklılığını
1