Kanker en huid: Dermato-oncologie voor de huisarts

150 Pages·2010·7.746 MB·Dutch

by  A. C. de Groot, J. Toonstra (auth.)

Kanker en huid
Kanker en huid
Dermato-oncologie voor de huisarts

A.C. de Groot
J. Toonstra

BohnStafleuvanLoghum
Houten2010
© 2010 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla-
gen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op
enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b
Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23
augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschul-
digde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofd-
dorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers
en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wen-
den.

Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave
te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten
en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
ISBN 978 90 313 7750 3
NUR 870
Ontwerp omslag: Bas Smidt Graphic Design, Den Haag
Ontwerp binnenwerk: TEFF (www.teff.nl)
Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions, Pune, India
Eerste druk, 2010
Bohn Stafl eu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
Inhoud
Ten geleide 1
1 Huidkanker in Nederland 3
Huidkanker: een volksgezondheidsprobleem 3
Registratie 4
Epidemiologie 4
Literatuur 6
2 Risicofactoren 7
2.1 Ultraviolette straling (UV-straling) 8
2.2 Genetische factoren 9
2.3 Humaan papillomavirus 10
2.4 Immunosuppressie 10
2.5 Ioniserende straling 11
2.6 Chemische stoffen 11
2.7 Overige predisponerende factoren 12
Literatuur 13
3 Premaligne aandoeningen 15
3.1 Actinische keratose 15
3.2 Cheilitis actinica 19
3.3 Cornu cutaneum 21
3.4 Leukoplakie 23
3.5 Erytroplakie 25
3.6 Lichen sclerosus 25
3.7 Congenitale melanocytaire naevus 29
3.8 Erythema ab igne 32
3.9 Arseenkeratosen 32
3.10 Teerkeratosen 33
3.11 Röntgendermatitis 35
3.12 Naevus sebaceus 36
VI Kanker en huid
3.13 Overige aandoeningen die incidenteel maligne
kunnen degenereren 36
Literatuur 38
4 Maligne tumoren beperkt tot de epidermis 41
4.1 Intra-epidermale plaveiselcelcarcinomen 41
4.2 Lentigo maligna 49
Literatuur 53
5 Maligne huidtumoren 55
5.1 Basaalcelcarcinoom 55
5.2 Plaveiselcelcarcinoom 63
5.3 Melanoom 71
5.4 Keratoacanthoom 80
5.5 Kaposisarcoom 83
5.6 De ziekte van Paget 86
5.7 Dermatofi brosarcoma protuberans 88
5.8 Lymfomen 89
5.9 Merkelcelcarcinoom 95
5.10 Overige maligne tumoren van de huid 97
Literatuur 97
6 Genodermatosen met een verhoogd risico op
huidtumoren 99
6.1 Familiair dysplastisch naevussyndroom 99
6.2 Basaalcelnaevussyndroom 102
6.3 Xeroderma pigmentosum 105
6.4 Epidermodysplasia verruciformis 108
6.5 Oculocutaan albinisme 110
Literatuur 112
7 De huid en interne maligniteiten 113
7.1 Ingroei van kanker en metastasering in de huid 113
7.2 Paraneoplasieën 116
7.3 Huidaandoeningen waaraan incidenteel of regel -
matig een maligniteit ten grondslag ligt 125
Literatuur 129
8 Preventie 131
8.1 Primaire preventie 131
8.2 Secundaire preventie 133
Literatuur 134
9 Behandeling 135
9.1 Operatieve behandeling 135
9.2 Cryotherapie 136
Inhoud VII
9.3 Curettage en elektrocoagulatie 137
9.4 Lokale chemotherapie 138
9.5 Lokale immunotherapie (imiquimod) 139
9.6 Fotodynamische therapie 140
9.7 Radiotherapie 142
Literatuur 142
Nuttige websites 143
Over de auteurs 145
Register 147
Ten geleide
Het onderwerp huidkanker mag zich verheugen in grote belangstelling van
de media, het publiek en allerlei organisaties. Regelmatig worden campagnes
gestart waarin mensen wordt gewezen op het gevaar van de zon en zonne-
brand, hen op het hart wordt gedrukt om zich te beschermen met kleding,
hoed, pet, zonneklep en antizonnebrandmiddelen, of waarin wordt uitge-
legd hoe men verdachte moedervlekken of andere plekjes, die mogelijk op
huidkanker duiden, kan herkennen. Vroege initiatieven zoals ‘de sproeten-
bus’ vinden navolging in bijvoorbeeld vrije en gratis inloopspreekuren van
dermatologen voor mensen die hun huid op kanker willen laten controleren.
Voor al deze aandacht (waar men bij de kosteneffectiviteit van sommige pro-
jecten vraagtekens kan zetten) is alle aanleiding. Immers, huidkanker – toch
al de meest frequente van alle vormen van kanker – neemt epidemische pro-
porties aan en het eind is voorlopig nog niet in zicht. Dat heeft veel te maken
met toegenomen blootstelling aan ultraviolet licht, dat begonnen is met het
massatoerisme naar de mediterrane stranden vanaf de jaren 60 van de vorige
eeuw. Inmiddels is veel bekend geworden over de gevaren die op zonaanbid-
ders loeren. Hierover wordt ruim voorlichting gegeven, zowel in publieks-
campagnes als ook door huisartsen en dermatologen, en de meeste mensen
hebben wel een idee van wat ‘verstandig zonnen’ is. Helaas is het zeer moei-
lijk gebleken om het zongedrag van mensen wezenlijk te veranderen. Men
gaat nog steeds onbeschermd of onvoldoende beschermd in de zon en als die
het laat afweten is er gelukkig nog de zonnebank om mooi bruin te blijven.
De gevolgen hiervan zijn jaarlijks met 10% stijgende incidenties van huidkan-
ker. Voor sommige typen daalt de leeftijd bij presentatie; zo zijn gevallen van
basaalcelcarcinoom onder de leeftijd van 30 jaar geen uitzondering meer.
De grootste groep huidtumoren, de basaalcelcarcinomen, zaait gelukkig
zelden uit. Patiënten met plaveiselcelcarcinomen en melanomen, de num-
mers twee en drie op de lijst, kunnen echter wel aan deze ziekten overlijden.
Door de toenemende incidentie, multipele tumoren bij dezelfde patiënt en
regelmatige controles neemt het beslag dat huidkanker op vooral huisartsen,
dermatologen en – in iets mindere mate – (plastisch) chirurgen legt sterk toe.
Dermatologen besteden al 25% van hun tijd aan de dermato-oncologie en
het aantal consulten bij huisartsen voor patiënten die met (vermoeden op)
huidkanker komen, stijgt in rap tempo. Om aan de toegenomen zorgvraag zo
2 Kanker en huid
effi ciënt mogelijk te kunnen voldoen en de patiënten optimale zorg te kun-
nen bieden, is een gedegen kennis van de presentatievormen van huidkanker,
hun prognose, therapie, controles en preventie noodzakelijk. Al deze kennis
is in dit boek gebundeld en wordt op een praktische manier gepresenteerd.
Niet alleen worden de meest voorkomende vormen van huidkanker beschre-
ven (zowel die welke zich beperken tot de opperhuid als de invasief groei-
ende tumoren), maar ook de premaligne aandoeningen, waaruit huidkanker
kan ontstaan, met de actinische keratose als de bekendste en meest voorko-
mende representant.
De dermato-oncologie bestaat in onze optiek weliswaar grotendeels, maar
niet exclusief, uit ‘huidkanker’. De huid is immers ‘de spiegel van de ziel’, of
in ieder geval van het interne milieu en dat blijkt ook in deze discipline. Zo
kunnen interne maligniteiten, soms al voor ze als zodanig herkend zijn, hun
sporen achterlaten op en in de huid. Het bekendste voorbeeld daarvan is wel
de ziekte van Paget, een op eczeem lijkende afwijking op de tepel, die bijna
altijd ontstaat door ingroei van maligne cellen uit een onderliggend i n situ
of invasief groeiend apocrien klierbuiscarcinoom in de mamma. Ook kan
kanker in bijvoorbeeld longen, maag-darmkanaal of tractus urogenitalis uit-
zaaien naar de huid, waar een groot aantal metastasen in de vorm van noduli
of nodi kan ontstaan. En verder is er nog de wondere wereld van de para-
neoplasieën, benigne huidaandoeningen die het gevolg zijn van een interne
maligniteit. Sommige hiervan zijn uniek in hun uitingsvorm. Bij hypertri-
chosis lanuginosa acquisita bijvoorbeeld ontstaat lokale of diffuse groei van
lanugohaar (zeer dun ongepigmenteerd haar dat in de laatste maand in utero
wordt afgestoten), dat wel 2,5 centimeter per week kan groeien, zelfs op een
hoofdhuid die al vele jaren kaal is geweest. Ook uniek in zijn bizarre vorm,
maar daardoor ook zeer herkenbaar, is het erythema gyratum repens, een
paraneoplasie die gekenmerkt wordt door golven van erytheem die per dag
enkele centimeters opschuiven en door concentrische ringen, waardoor een
patroon van houtnerven ontstaat. Aan directe ingroei van kanker in de huid,
cutane metastasen en de paraneoplasieën is dan ook een apart hoofdstuk
gewijd en dat geldt ook voor erfelijke aandoeningen met een verhoogd risico
op maligne huidtumoren (genodermatosen). Alle hoofdstukken waarin ziek-
tebeelden worden gepresenteerd zijn gelardeerd met representatieve klini-
sche afbeeldingen van hoge kwaliteit. Tenslotte zijn er aparte hoofdstukken
over risicofactoren voor huidkanker, epidemiologie, therapie en preventie.
Dit boek is in eerste instantie bedoeld voor huisartsen, huisartsen in oplei-
ding en medische studenten. Maar ook andere artsen, praktijkondersteuners,
nurse practitioners en (al dan niet gespecialiseerde) verpleegkundigen zullen
in hun dagelijkse werk regelmatig met huidkanker of voorstadia daarvan
worden geconfronteerd. Daarom kan dit boek ook voor hen waardevol zijn.
Anton de Groot
Johan Toonstra
1 Huidkanker in Nederland

Huidkanker: een volksgezondheidsprobleem
Huidkanker neemt in Nederland epidemische vormen aan en het einde is
voorlopig niet in zicht. Tussen 1989 en 2006 is het aantal patiënten bij wie
een vorm van huidkanker werd geconstateerd met 140% toegenomen. Door
de goede prognose van de meeste huidtumoren leidt deze aandoening niet
zozeer tot sterfte als wel tot ziektelast (morbiditeit), cosmetische problemen
en zorgconsumptie (met daaraan gerelateerde kosten). Huidkanker is daar-
door een groot volksgezondheidsprobleem geworden, zowel in termen van
incidentie en prevalentie, als ook in termen van beslag op de medische mid-
delen en menskracht. Plaveiselcelcarcinomen en basaalcelcarcinomen komen
vaak in het gezicht voor, waar de behandeling soms voor grote littekens
zorgt, met bijbehorende functionele en cosmetische morbiditeit. Bijna de
helft van de patiënten met een basaalcelcarcinoom – met 75% van het totaal
verreweg de meest voorkomende vorm van huidkanker – krijgt meerdere
huidtumoren, met navenante zorg. In de praktijk worden bij deze patiënten
vaak verschillende basaalcelcarcinomen op dezelfde dag gevonden, soms
meer dan tien. In verband met de kans op recidieven, multipele tumoren en
– in het geval van plaveiselcelcarcinomen en melanomen – metastasering,
staan veel patiënten met huidkanker onder langdurige medische controle.
Ook is huidkanker, ondanks de goede prognose van de meeste tumoren,
vaak aanleiding tot hospitalisatie: in de periode 2003-2007 steeg het aantal
ziekenhuisopnamen voor huidkanker van 6900 naar 17 900. De opnamen
vinden vooral plaats in de hogere leeftijdsgroepen met een sterke stijging bij
mannelijke 75-plussers. De groei wordt nagenoeg geheel veroorzaakt door
dagopnames voor fotodynamische therapie van huidkanker. Door al deze fac-
toren neemt de druk op de zorgverleners in de preventieve en curatieve zorg
sterk toe. Bij huisartsen, dermatologen en (plastisch) chirurgen dreigt zo een
toenemende discrepantie tussen vraag naar en aanbod van zorg te ontstaan.
A.C. de Groot, J. Toonstra, Kanker en huid, DOI 10.1007/978-90-313-7751_1,
© 2010 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij
4 Kanker en huid
Registratie
Waar het geen twijfel lijdt dat het aantal mensen in Nederland dat huidkan-
ker krijgt snel toeneemt, lopen schattingen van de aantallen patiënten en
tumoren uiteen. Dit hangt deels samen met de manier van registreren: de
Nederlandse kankerregistratie verzamelt geen gegevens over basaalcelcarci-
nomen, de grootste groep huidtumoren. Dit gebeurt alleen bij het Integraal
Kankercentrum Zuid (IKZ) in Eindhoven. Met behulp van de data van het
IKZ vindt extrapolatie naar heel Nederland plaats. Bovendien wordt meestal
slechts 1 diagnose per patiënt gerapporteerd, terwijl bijna de helft van de
patiënten met een basaalcelcarcinoom meervoudige huidtumoren krijgt, die
bovendien niet alle histologisch bevestigd en dus niet geregistreerd worden.
Daardoor zijn er weliswaar realistische schattingen van het aantal nieuwe
patiënten met huidkanker in Nederland, maar het aantal huidtumoren dat
jaarlijks in Nederland gediagnosticeerd en behandeld wordt, is slechts bij
benadering bekend.
Epidemiologie
Het aantal mensen in Nederland dat huidkanker krijgt, wordt snel groter.
Dermatologen spreken van een ware ‘huidkankerepidemie’. In het laatste
decennium nam het aantal patiënten met de diagnose huidkanker toe met
ongeveer 10% per jaar. In 1989 kregen 15 000 mensen huidkanker, in 2000 was
hun aantal gestegen tot 21 500 en daarna groeide het aantal diagnosen huid-
kanker explosief tot 35 500 in 2006. Deze stijging wordt deels veroorzaakt
door reële toenames in de kans op het ontwikkelen van huidkanker, maar
ook bestond er een toegenomen neiging tot histologische bevestiging van
de klinische diagnose bij basaalcelcarcinomen (die daardoor geregistreerd
werden). Bovendien verouderde de Nederlandse bevolking, en aangezien
huidtumoren vooral bij ouderen voorkomen, zal ook deze vergrijzing een rol
hebben gespeeld bij de toegenomen aantallen patiënten.
De kans op het krijgen van huidkanker is vrij hoog: bij bijna 1 op de 6
Nederlanders ontwikkelt zich vóór het 85ste levensjaar een vorm van huid-
kanker. Het grootste deel hiervan wordt gevormd door basaalcelcarcinomen.
Van de 35 500 patiënten bij wie in 2006 voor het eerst de diagnose huidkan-
ker werd gesteld, had 75% een basaalcelcarcinoom, 10% een melanoom en 15%
een overige huidtumor, hoofdzakelijk een plaveiselcelcarcinoom.
Basaalcelcarcinoom
Het basaalcelcarcinoom is de meest voorkomende vorm van huidkanker (en
van alle vormen van kanker). Het aantal nieuwe patiënten met deze diag-
nose in 2006 was 26 526, bijna 75% van het totaal. De incidentie (European
Standardised Rate: per 100 000 persoonsjaren) was 130 voor mannen en 124
voor vrouwen. De kans voor een man om vóór het 85ste jaar een basaalcelcar-
cinoom te krijgen is 1 op 6, voor vrouwen 1 op 7. Voor basaalcelcarcinomen