Język a komunikacja 15. Przekład slangu w filmie. Telewizyjne przekłady filmów amerykańskich na język polski PDF
Preview Język a komunikacja 15. Przekład slangu w filmie. Telewizyjne przekłady filmów amerykańskich na język polski
4 5 Język a komunikacja 15 Sztuka przekładu, będąca w praktyce negocjacją znaczeń w kontaktach Michał Garcarz, Przekład slangu w filmie. Telewizyjne przekłady filmów amerykańskich międzykulturowych, jest z samego założenia trudna do zrealizowania. Nie na język polski mniej wymagającym zadaniem jest ujęcie w ramy teoretyczne praktyki tłumaczenia, rozumianego jako proces twórczy - sztukę tworzenia. W roli takiego komentatora procesu przekładu slangu autor tej publikacji t e r t i u m sprawdza się znakomicie. Co więcej, niniejsza książka jest pierwszą na polskim, a chyba także na europejskim rynku wydawniczym pracą poświęconą analizie przekładu slangu z języka X na język Y w aspekcie Recenzent toinu: przekładów filmowych. Przemyślany układ pracy czyni ją jeszcze bardziej prof, dr hab. Teresa Tomaszkiewicz przydatną także zarówno dla niejęzykoznawców zainteresowanych problematyką kontaktów międzyjęzykowych i międzykulturowych przy użyciu języka angielskiego (cechy slangu), jak i adeptów sztuki przekładu Adres wydawcy: Krakowskie Towarzystwo Popularyzowania (rozdziały trzeci i czwarty), co w konsekwencji czyni go przydatnym Wiedzy o Komunikacji Językowej „Tertium” podręcznikiem kursowym kierunkowych studiów filologicznych „o profilu al. Mickiewicza 9/906 językoznawczym” i przekładowym/translatorskim. 31-120 Kraków Prof, dr hab. Jadwiga Konieczna-Twardzikowa Kontakt z wydawcą: fax (012) 422-67-93 e-mail: tertinm(a),poczta, fnu http://www.filg.ui.edu.pl/tertium Wydawca prowadzi sprzedaż i prenumeratę Bez wątpienia książka autorstwa dra Michała Garcarz jest publikacją tomów z serii „Język a komunikacja” oraz innych swoich publikacji. Zachęcamy do składania wyjątkową, nie tylko ze względu na jej wieloaspektowość, ale także, a zamówień drogą elektroniczną - formularz zamówienia może przede wszystkim, z uwagi na fakt, iż autor w sposób logiczny i znajduje się na stronie: przekonywający, wspierając się najświeższą literaturą tematu, wprowadza http://www.mulpatworcy.pl/tertium/page/zamowienie.php czytelnika w socjolingwistyczny świat twórców, użytkowników, a wreszcie tłumaczy slangu. Niewielu językoznawców zajmuje się bowiem slangiem, Skład: Michał Garcarz i Marcin Ulanowski Projekt graficzny okładki: Marcin Klag który niesłusznie jest uważany za zbyt frywolny i ulotny by zasługiwać na Druk: Drukarnia Eikon Plus, Kraków poważne badania naukowe; jeszcze mniej językoznawców zajmuje się jego tłumaczeniem. Duży stopień interdyscyplinarności pracy, która jest © Michał Garcarz i Krakowskie Towarzystwo „Tertium” 2007 niezaprzeczalnym jej atutem w ujęciu naukowym, daje powody ISBN 978-83-922234-7-4 przypuszczać, że będzie ona cenną lekturą zarówno dla teoretyków jak i praktyków każdego rodzaju działalności przekładowej, a szczególnie dla tłumaczy filmowych, lecz także dla filmoznawców oraz socjolingwistów. Prof. UG dr hab. Maciej Widawski 7 6 Zgodnie ze słowami łacińskiego powiedzenia, które na początku pracy cytuje jej autor, w zalewie różnych teorii znajduje się gdzieś ta jedyna poszukiwana prawda. Traktując książkę autorstwa dra Garcarza jako wieloaspektowe studium sztuki przekładu multimedialnego, niniejsza publikacja, jeżeli nie opisuje całej prawdy o praktyce przekładu slangu w filmach, to przynajmniej przybliża czytelnikowi jej dużą część, której wielu odbiorców przekładu - widzów - nie jest świadoma (myślę tu np. o konieczności przestrzegania przepisów ustawy o języku polskim czy ustawy o mediach). Niniejsza publikacja w sposób wierny i kompetentny ilustruje warsztat pracy tłumacza telewizyjnego w Polsce, co czyni ją poręcznym podręcznikiem do nauki tego trudnego fachu nie tylko na studiach filologicznych, ale także na kursach przekładu audiowizualnego, które z pewnością pojawią się na rynku tłumaczeniowym w przyszłości. Doctrina multiplex Piotr Andrzej Majewski, tłumacz (TVPS.A.) veritas una 8 9 SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE.................................................................................... 13 SŁOWO OD AUTORA.............................................................................. 16 WSTĘP............................................................................................................. 17 ROZDZIAŁ I. FILM JAKO MEDIUM-GENERATOR INFORMACJI KULTUROWEJ I NOŚNIK INFORMACJI INTERKULTUROWEJ............................................................................. 21 1. Film jako tekst.....................................................................................24 1.1. Kognitywne podstawy języka filmowego.............................26 1.1.1. Słowo typu językowego i niejęzykowego w filmie ... 28 2. Literackie pochodzenie filmu jako dzieła filmologicznego i historia filmu......................................................................................36 2.1. Scenariusz filmowy..................................................................38 2.2. Reżyser.......................................................................................42 2.3. Gatunek filmowy...................................................................... 46 3. Język a film amerykański od początku kina do współczesności ...48 4. Telewizja - nowa jakość kultury masowej......................................51 4.1. Telewizyjna projekcja filmowa...............................................52 4.2. Telewizyjne uwarunkowania projekcji filmów oraz programów zawierających treści slangowe................... 54 10 11 ROZDZIAŁ II. CECHY SLANGU........................................................... 61 ROZDZIAŁ III. ZAŁOŻENIA PRZEKŁADU FILMOWEGO 117 1. Od języka ogólnego do slangu........................................................... 61 1. Specyfika przekładu filmowego..................................................... 118 1.1. Odmiany, style, rejestry........................................................... 62 1.1. Koncepcja zapasów poznawczych.......................................... 119 1.2. Potoczna odmiana języka....................................................... 65 2. Zastosowanie teorii relewancji do studiów nad 2. Slang: twórcy i użytkownicy............................................................ 68 przekładem filmowym....................................................................... 121 2.1. Termin slang w ujęciu historycznym..................................... 71 2.1. Technologia dokonywania przekładu filmowego................ 124 2.2. Slang a kultywowanie norm.................................................... 73 2.2. Mikrokontckst w przekładzie filmowym............................... 128 2.3. Subkultury oraz generowane przez nie socjolekty 2.3. Kwestia dialogowa - jednostka tłumaczenia........................ 129 wchodzące w skład slangu.......................................................76 2.4. Tłumaczenie kwestii dialogowych 2.3.1. Socjolingwistyczne motywy użycia slangu................ 78 a problem ekwiwalencji................................................................ 130 2.3.2. Subkultury i socjolekty współtworzące slang............. 82 2.5. Skopostheorie a osoba tłumacza filmowego w telewizji.... 134 2.3.2.1. Charakterystyka subkultury............................. 83 2.5.1. Praktyka przekuta w teorię.............................................. 139 2.3.2.1.1. Definiowanie kategorii socjolcktalnych.... 87 3. Metody przekładu filmowego oraz ich realizacja na potrzeby 2.3.2.2. Typologia socjolektów generujących slang ... 89 telewizyjne w Polsce................................................................................. 143 2.4. Intersocjolcktalne elementy slangu............................................99 3.1. Dubbing........................................................................................... 151 3. Struktura slangu i procesy słowotwórcze...................................... 106 3.2. Podpisy............................................................................................. 153 3.1. Neologizmy współczesnego slangu angielszczyzny 3.3. Wersja lcktorska............................................................................ 157 amerykańskiej i polszczyzny................................................. 106 3.1.1. Procesy słowotwórcze w powstawaniu slangu.........109 ROZDZIAŁ IV. REALIZACJA PRZEKŁADU SLANGU W FILMACH EMITOWANYCH PRZEZ TVP S.A............................ 165 4. Obraz rzeczywistości pozajęzykowcj w podstawowym zasobie 1. Tłumaczenie slangu - czy rzeczywiście zło konieczne?.............. 166 leksykalnym slangu oraz potocznej odmiany angielszczyzny 2. Metoda, strategia oraz technika tłumaczeniowa.............................. 167 amerykańskiej i polszczyzny............................................................ 113 3. Techniki tłumaczeniowe stosowane do przekładów telewizyjnych............................................................................................... 170 12 13 3.1. Technika pomijania....................................................................... 174 SŁOWO WSTĘPNE 3.2. Technika wyszukiwania ekwiwalentu funkcjonalnego...... 184 W obliczu jednoczenia się Europy porozumiewanie się ponad podziałami 3.3. Technika wyszukiwania najbliższego synonimu................. 190 politycznymi, kulturowymi i językowymi staje się potrzebą bodaj czy nie 3.4. Technika opisu............................................................................... 196 najważniejszą. „Tertium”, Krakowskie Towarzystwo Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej powołane do życia przez grupę 3.5. Technika tłumaczenia dosłownego.......................................... 199 filologów krakowskiego środowiska akademickiego w roku 1995, a 3.6. Technika ncologizacji.................................................................. 201 obecnie mające członków w całej Polsce i zagranicą, wychodzi naprzeciw temu wyzwaniu. Społeczność akademickich filologów chciała dać impuls 3.7. Technika wzbogacania................................................................. 210 takim poczynaniom, które zainicjowałyby forum dyskusyjne na temat 3.8. Tłumaczenie slangowych przezwisk i nazw własnych...... 215 komunikacji językowej ponad podziałami na filologie, w szerokim ogólnopolskim środowisku. Troską pomysłodawców było, by rzetelne przemyślenia, ciekawe pomysły, sprawy budzące zainteresowanie, choć niepozbawione naukowego zaplecza, przybierały zarazem tak przystępną formę, by średnio wykształcony człowiek mógł bez większego trudu i nie WNIOSKI KOŃCOWE....................................................................................219 bez przyjemności z nimi się zapoznać. ANALIZOWANE FILMY............................................................................... 227 Nazwa „Tertium” nawiązuje do łacińskiej maksymy tertium non datur, która stwierdza brak trzeciej możliwości. Założyciele „Tertium” ENCYKLOPEDIE I SŁOWNIKI................................................................. 231 podkreślają jednak jej istnienie, zwracając uwagę na pozycję tłumacza SŁOWNIKI INTERNETOWE...................................................................... 233 stojącego między jednym a drugim językiem, dialektem, stylem i kulturą. Stąd też kwestie wynikające z najogólniej pojętej sytuacji BIBLIOGRAFIA.................................................................................................. 234 przekładoznawczcj stanowią dla Towarzystwa centralny punkt odniesienia. SŁOWNIK TERMINÓW................................................................................. 247 Powodzenie, jakim cieszyła się w środowisku pierwsza konferencja z cyklu „Język trzeciego tysiąclecia” w roku 2000, jest świadectwem tego, iż SUMMARY............................................................................................................ 254 „Tertium” trafnie wyczuło potrzebę podjęcia szeroko rozumianej tematyki językoznawczej. Towarzystwo kontynuuje serię wydawniczą Język a komunikacja, która jest wyrazem wspomnianego już dążenia Towarzystwa do stworzenia forum dla dyskusji nad szeroko rozumianą problematyką komunikacji językowej. Seria ta ma być w naszym zamierzeniu dostępna dla wszystkich refleksji reprezentujących całą różnorodność spojrzenia na tę problematykę. Ponieważ komunikacja to oczywiście przede wszystkim, ale przecież nie tylko, język, seria otwiera się na pytania stawiane przez wszystkie dyscypliny lingwistyczne badające komunikację językową, ale również na problematykę z obszaru dyscyplin graniczących z lingwistyką, ze wszystkich dziedzin interesujących się zagadnieniami komunikacji 14 15 międzyludzkiej. Naszym pragnieniem jest, aby seria stanowiła forum dyskusji dla problematyki nienależącej dotąd do żadnej z „oficjalnie Logo Tertium istniejących” dziedzin nauki, a więc dla dziedzin, które być może powstaną dopiero w przyszłości, forum otwarte dla niekonwencjonalnych poglądów i Krakowskie Towarzystwo prac z zakresu języka i komunikacji, które być może nie mogłyby zaistnieć Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej „Tertium” w innym miejscu, forum dyskusji toczących się ponad podziałami ORGANIZACJA POŻYTKU PUBLICZNEGO dyscyplin naukowych na lingwistyczne i nielingwistyczne, na poszczególne filologie i specjalności naukowe. Krakowskie Towarzystwo „Tertium” promuje wiedzę na temat komunikacji Obecny tom przybliża czytelnikowi złożone zjawisko przekładu językowej ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień przekładu. Towarzystwo filmowego, którego multimedialność wymaga szczegółowej analizy jest wydawcą serii „Język a komunikacja”, jak też szeregu innych publikacji. wzajemnie się uzupełniających kanałów przekazu treści i nakłada Towarzystwo stale współpracuje z Wydziałem Filologicznym Uniwersytetu ograniczenia natury systemowej, stanowiąc przez to szczególne wyzwanie Jagiellońskiego, a w szczególności z Katedrą Studiów Przekładowych i dla tłumacza. W centrum uwagi Autora znajduje się przekład slangu w Komunikacji Międzykulturowej UNESCO. Członkiem zwyczajnym Towarzystwa może zostać każdy, kto gotów jest amerykańskich filmach emitowanych przez Telewizję Polską S.A. brać czynny udział w jego działalności i opłacać składki członkowskie. W roku Monografia Michała Garcarza, która jest przeredagowaną dysertacją 2007 składka wynosi 40 zł rocznie. doktorską, stanowi cenne uzupełnienie nielicznych do tej pory na polskim Członkowie zwyczajni mają prawo nabywania publikacji Towarzystwa ze rynku publikacji poświęconych przekładowi audiowizualnemu. zniżką członkowską korzystania z zasobów internetowej Biblioteki Tertium, jak również do uczestniczenia w konferencjach organizowanych przez Towarzystwo Zapraszamy do współpracy! za obniżoną opłatą konferencyjną. Zamówienia, jak również deklaracje przystąpienia do Towarzystwa, składać można bezpośrednio na stronie Krakowskie Towarzystwo „Tertium” internetowej „Tertium”: www.fi Ig. uj. edu.pl/tertium Towarzystwo może również przyjmować od osób fizycznych i prawnych darowizny pieniężne i rzeczowe podlegające odpisowi podatkowemu. W szczególności ma prawo otrzymywać 1% podatku od osób fizycznych, które zechcą go odliczyć na jego rzecz, jak również do 6% odpisu od dochodu w skali roku (do 10% w przypadku instytucji). Szczegółowe informacje znajdą Państwo na naszej stronie internetowej. ZARZĄD TOWARZYSTWA SERDECZNIE DZIĘKUJE WSZYSTKIM OSOBOM I INSTYTUCJOM, KTÓRE SPONSORUJĄ NASZE PUBLIKACJE I KONFERENCJE 16 17 SŁOWO OD AUTORA WSTĘP Będąc świadomym jak trudno jest zweryfikować pewne fakty tłumaczeniowe opierając się jedynie o wiedzę teoretyczną w danej materii, Interpretacja zachowań werbalnych i niewerbalnych innych ludzi chciałbym w tym miejscu podziękować tym wszystkim, którzy w dużym sprowadza się w zasadzie do umiejętności odgadnięcia intencji stojących za stopniu pomogły mi zyskać wgląd w telewizyjną praktykę tłumaczeniową, określonym zachowaniem oraz drzemiącym w nim potencjale sprawczym. której teoretyczne aspekty opisuję w niniejszej książce. Mimo że w obecnych czasach mamy na powrót do czynienia z supremacją Moje wyrazy szczerej wdzięczności należą się kierownictwu oraz kultury obrazkowej nad słowem pisanym za sprawą zdobyczy technologii pracownikom Telewizji Polskiej S.A. z siedzibą w Warszawie, a przede cyfrowych, to jednak komunikacja werbalna poprzez kanał foniczny, wszystkim Zespołowi Agencji Filmowej, za nieocenioną pomoc w dotarciu niekoniecznie interpersonalna, nie została jeszcze zarzucona. Kristeva do autentycznego materiału badawczego (składającego się z amerykańskich (1989: 6) opisuje język jako „łańcuch wyartykułowanych dźwięków oraz i polskich list dialogowych będących własnością TVP S.A.) stanowiącego sicci znaków pisanych (pismo), a także grę gestów (cksprcsywności/mowy „serce” niniejszej publikacji. Dziękuję zatem (w kolejności alfabetycznej) ciała)”. Bez wątpienia język stanowi specyficzną kombinację znaków Magdzie i Andrzejowi Chajcwskim, Władysławowi Frączakowi, graficznych, fonicznych (dźwięków) oraz gestów działających w ramach Michałowi Kijewskiemu, Krzysztofowi Mazurkiewiczowi oraz określonego systemu symboli. Zdaniem Sapira (1921: 25) o ile langue Katarzynie Stępień. konstytuuje funkcje społeczne komunikacji, o tyle parole formułuje funkcje Jednak, szczególne słowa podziękowania kieruję do Barbary kulturowe komunikacji. Posiłkując się koncepcją języka jako nie-narzędzia Rodkiewicz-Gronowskiej, a zwłaszcza do Piotra Andrzeja komunikacji (por. Gadamer, [1966] 2001: 52), można określić język Majewskiego, którzy poświęcając swój prywatny czas z niestrudzoną mianem „organu”, który podobnie do systemu immunologicznego oraz życzliwością i wyrozumiałością przybliżali mi świat tłumaczy „szeptanki” układu krążenia stanowi część organizmu jako ludzkiego jestestwa. oraz do Ewy Ządełek, za Jej nieopisaną cierpliwość i wsparcie w Takiego organu nie można dowolnie usunąć bądź zaniechać jego używania, przeszukiwaniu przepastnych zbiorów TVP S.A., w celu znalezienia bądź, jak przekonuje Wittgenstein ([1922] 1992: 5.6), zamienić go na inny potrzebnych mi do analizy materiałów. dowolny organ: „granice mojego języka znaczą granice świata mego”. Chciałbym podziękować także Recenzentom mojej pracy Zgodnie z sugestią Duszak (1998: 27), obecność języka powinna być doktorskiej - Pani Prof, dr hab. Jadwidze Koniecznej-Twardzikowej traktowana tożsamo z obecnością opisywanych zjawisk lub przedmiotów w oraz Panu Prof. dr. Hab. Maciejowi Widawskiemu, za wszystkie cenne rzeczywistości pozajęzykowej, co w szczególności dla tłumacza, osoby uwagi i komentarze. łączącej obie rzeczywistości pozajęzykowe języka oryginału (JO) oraz języka przekładu (JP), oznacza konieczność stałego poznawania kultur oryginału oraz przekładu. „Język nie mający zakorzenienia w społeczności, nie może być językiem”, wyjaśnia Kristeva (1989: 8). Powodem przystąpienia do badań mających swój finał w tej publikacji jest Michał Garcarz konieczność poważnej dyskusji na temat slangu jako najniższego z Wrocław/Warszawa, wiosna 2007 rejestrów języka potocznego wykorzystywanego do codziennej 18 19 komunikacji intrakulturowej, a za sprawą dzieł artystycznych, np. filmu, używanych przez współczesne amerykańskie (a także polskie) subkultury, także komunikacji interkulturowej we współczesnym świecie. przedstawione przez mnie w rozdziale drugim. Trudno jest mówić o poważnych badaniach nad przekładem slangu Cała praca została napisana w duchu badań interdyscyplinarnych. w filmach emitowanych na potrzeby telewizyjne, gdyż takich prac się nie Uważam, iż analizowanie technik tłumaczeniowych stosowanych do prowadzi. Zbierając materiał naukowy do niniejszej pracy zarówno z przekładu slangu badanego z zastosowaniem aparatury pojęciowej z dziedziny socjolingwistyki w zakresie badań nad slangiem, filmologii w zakresu socjolingwistyki oraz socjologii języka w filmach, które są dziełem zakresie badań nad dziełem filmowym jako produktem telewizyjnym oraz filmologicznym i jako takie winne być badane leży w polu zainteresowań przekładoznawstwa w zakresie badań zarówno nad przekładem slangu, jak nie tylko przekładoznawców, ale także socjolingwistów i językoznawców i przekładem filmowym, nie spotkałem żadnej publikacji szerzej traktującej kulturowych. Zatem analizę przekładu slangu amerykańskiego w polskich o zagadnieniu poruszanym przeze mnie w niniejszej pracy. Chcąc zyskać dialogach filmowych trzeba badać przy zastosowaniu terminologii głęboki ogląd na omawianą tematykę i aby wyciągnięte wnioski z socjolingwistycznej, traduktologicznej oraz filmologicznej. przeprowadzonych badań były jak najbardziej trafne, konfrontowałem swoje spostrzeżenia z opiniami licznych badaczy zarówno z dziedziny filmologii, przekładoznawstwa jak i socjolingwistyki. Jak twierdzą sami tłumacze telewizyjni (Chajewski, Majewski, Rodkiewicz-Gronowska, 2002-2006), w Polsce nic organizuje się kursów ani warsztatów dla młodych adeptów tej profesji, a zapotrzebowanie na tego typu usługi wciąż rośnie (patrz: rozdział 3.2.5). Podobnie przekładoznawcy borykają się czasami z ustaleniem jednej wspólnej nomenklatury na określenie od lat znanych faktów z zakresu warsztatu tłumacza telewizyjnego. Dla przykładu Tomaszkiewicz (2006: 10, 102-103, 105, 116-118, 120, 121, 212) w pierwszej na polskim rynku wydawniczym książce poświęconej przekładowi audiowizualnemu, proponuje angielski termin „voice over” w miejsce istniejącego już terminu wersja Icktorska, czy telewizyjny przekład lektorski. Prowadzenie badań w ramach studiów nad przekładem audiowizualnym (ang. audiovisual translation) realizowanym w Polsce jest konieczne, gdyż praktyka przekładów szczególnie telewizyjnych nie została wcześniej szczegółowo opisana. Materiał badawczy zgromadzony do niniejszej pracy został zaczerpnięty ze zbiorów TVP S.A. z siedzibą w Warszawie. Po przeanalizowaniu około 450 scenariuszy filmowych od lat 80-tych po rok 2006 (w sumie ponad 80 000 stron maszynopisu) wraz z ich polskimi tłumaczeniami wyselekcjonowałem 44, które z mojego punktu widzenia zawierają slang wywodzący się ze wszystkich głównych socjolektów 20 21 ROZDZIAŁ PIERWSZY ITLM JAKO MED1UM-GENERATOR INFORMACJI KULTUROWEJ I NOŚNIK INFORMACJI INTERKULTUROWEJ No art has ever become great without theory. Bela Balazs - węgierski filmoznawca Z całą pewnością film należy do jednego z tych artefaktów kulturowych, których natura „wszechobecności”, jak ją nazywa Metz (1971: 18), wpływa na zacieranie się granic kulturowych, a może nawet cywilizacyjnych poprzez jego tłumaczenia, następnie zaś globalną dystrybucję kinową, a w szczególności telewizyjną. W tym rozdziale przedstawię naturę komunikacyjną filmu jako tekstu multimedialnego, jego składników, zaplecza środków technicznych niezbędnych do jego realizacji, a także procesu jego formowania, które w świetle kognitywnych teorii filmologicznych wydają się niezbędne do przedstawienia pełnego oglądu pracy tłumacza filmowego - mediatora między treścią tekstu reprezentującego jedną kulturę a inną kulturą - czyli „mediatora kultur1” [zaangażowanych w proces przekładu - M.G.], jak widzi jego rolę Katan (1999: 126). W rozważaniach nad filmem jako tekstem oraz nad wielopoziomowym w samej strukturze językiem, jakim posługują się twórcy oraz użytkownicy „dziesiątej muzy” będę odnosił się do wyników badań oraz obserwacji reprezentantów zarówno językoznawstwa, 1 Tłumaczenie wszystkich obcojęzycznych cytatów jeżeli nie zaznaczono inaczej - Michał Garcarz.
The list of books you might like
