Javna i politička povijest muške homoseksualnosti u socijalističkoj Hrvatskoj (1945. – 1989.)

438 Pages·2017·2.962 MB·Croatian

by  Franko Dota

Filozofski fakultet

Franko Dota

JAVNA I POLITIČKA POVIJEST
MUŠKE HOMOSEKSUALNOSTI
U SOCIJALISTIČKOJ HRVATSKOJ
(1945. – 1989.)

DOKTORSKI RAD

Zagreb, 2017.
Filozofski fakultet

Franko Dota

JAVNA I POLITIČKA POVIJEST
MUŠKE HOMOSEKSUALNOSTI
U SOCIJALISTIČKOJ HRVATSKOJ
(1945. – 1989.)

DOKTORSKI RAD

Mentor: prof. dr. sc. Tvrtko Jakovina

Zagreb, 2017.
Faculty of Humanities and Social Sciences

Franko Dota

PUBLIC AND POLITICAL HISTORY OF
MALE HOMOSEXUALITY
IN SOCIALIST CROATIA, 1945–1989

DOCTORAL THESIS

Supervisor: prof. dr. sc. Tvrtko Jakovina

Zagreb, 2017

SADRŽAJ
Zahvale....................................................................................................................................viii
Informacija o mentoru .......................................................................................................... xiii
Sažetak .................................................................................................................................... xiv
Summary ................................................................................................................................. xv

1. Uvod ...................................................................................................................................... 1

2. Tematske, teorijske i metodološke okosnice...................................................................... 4
2.1. Povijest seksualnosti i gej i lezbijski studiji: disciplinarni i teorijski potpornji ........... 6
2.2. Povijest (homo)seksualnosti u postsocijalističkoj i postjugoslavenskoj humanistici:
pregled dosadašnjih istraživanja ................................................................................ 16
2.3. Istraživačka pitanja, izvori, tematska organizacija rada i putokazi za buduća
istraživanja ................................................................................................................. 35

3. Neporočna revolucija: koordinate seksualne etike u ratu i neposrednom poraću ...... 46

3.1. Komunistička revolucionarna askeza i partizanski ratni puritanizam........................ 46
3.2. Strijeljati ili ne: Đilasovo sjećanje na mladog partizanskog homoseksualca ............. 55
3.3. Sabotaža i izdaja: presuda partizanskom kapetanu Josipu Mardešiću „Viškom” ...... 60
3.4. Rat, pobuđena seksualnost i neispričane istospolne ljubavi....................................... 70
3.5. Omladina: kovačnica neporočne budućnosti ............................................................. 73
3.6. Partija: od revolucionarnog samoprijegora do popustljivosti „malim grijehovima” . 79

4. Između socijalističke modernosti i tradicionalnog morala: „protuprirodni blud” u
jugoslavenskim zakonodavnim raspravama (1945. – 1960.) ......................................... 84
4.1. Velika ili neznatna „društvena opasnost”?: istospolni odnosi u vakuumu između
staroga i novoga (1945. – 1951.) ................................................................................ 86
4.2. Neke naopake ideje iz Beograda: prijedlog dekriminalizacije homoseksualnosti ..... 94
4.3. Jer „pravna svijest narodnih masa” i „novi socijalistički čovjek” tako nalažu:
primjedbe na prijedlog dekriminalizacije homoseksualnosti ................................... 105
4.4. „Neke napomene u vezi homoseksualiteta”: presudno policijsko „ne”
dekriminalizaciji ....................................................................................................... 117
iv
4.5. Konačna odluka: kriminalizacija muške homoseksualnosti i dekriminalizacija
lezbijstva u Krivičnom zakoniku iz 1951. godine .................................................... 124
4.6. Izmjene i dopune: ublažavanje kaznene politike prema homoseksualnosti (1959.). 131

5. Homoseksualnost u jugoslavenskom socijalističkom kaznenom pravu:
kontekstualni i komparativni pogled ............................................................................. 138
5.1. „Protuprirodni blud” u sustavu jugoslavenskog Krivičnog zakonika ...................... 139
5.1.1. „Protuprirodni blud” u odnosu na opće odredbe Krivičnog zakonika ......... 139
5.1.2. „Protuprirodni blud” u odnosu na seksualni moral i seksualne zločine ....... 140
5.2. Od sodomije do homoseksualnosti: transformacije „protuprirodnog bluda” u
zakonu i sudskoj praksi ............................................................................................ 145
5.2.1. Sužavanje članka 186. u kaznenom zakonodavstvu:
svođenje „protuprirodnog bluda” na muški istospolni analni odnos ............ 149
5.2.2. Širenje članka 186. u komentarima i judikaturi: homoseksualizacija
„protuprirodnog bluda” ................................................................................ 154

6. Anni horribiles: progon homoseksualaca u poratnoj Hrvatskoj (1945. – 1950.)........ 162
6.1. Taj „razvrat koji je u našem gradu uzeo veliki razmjer”: veliki zagrebački proces

iz 1949. godine ......................................................................................................... 167
6.2. „Protuprirodni” i „protunarodni” kler: don Zorić i šibenski homoseksualni
kružok ....................................................................................................................... 178
6.3. Milost za mladiće i oženjene: dob i bračnost kao faktor krivnje ............................. 185
6.4. Ideološka potka progona: fantazija o odumiranju „buržujske” homoseksualnosti .. 192

7. Pedesete i šezdesete: popuštanje progona i ublažavanje pravosudne represije ......... 199
7.1. Osvrt na dostupnu i korištenu građu za sudske postupke nakon 1951. godine ........ 201
7.2. Policijski ćudoredni nadzor i moralna higijena gradova .......................................... 203
7.3. Zaštita muške mladeži od „homoseksualne inicijacije” ........................................... 208
7.4. Radnici, momci i parovi: panorama osuđenih Zagrepčana ...................................... 212
7.5. Pogled na suđenja u drugim jugoslavenskim republikama ...................................... 215
7.6. Tisuću i pet stotina osuđenih .................................................................................... 217
7.6.1. Izvori statističkih pokazatelja i metodološki osvrt ......................................... 217
7.6.2. Analiza i interpretacija statističkih podataka ................................................. 220
v
8. Patologizacija, liječenje i edukacija: homoseksualnost u tekstovima jugoslavenske
psihijatrije i seksologije na polovici stoljeća ................................................................. 225
8.1. Ženstvena vanjština i pokvarena nutrina: somatski model homoseksualnosti u
psihijatrijskoj teoriji ................................................................................................. 228
8.2. Stjepan Betlheim: uspon kliničke psihoanalize u Hrvatskoj .................................... 232
8.3. „Bez bitnih promjena”: dugotrajne dubinske terapije na zagrebačkom „Rebru” .... 237
8.4. Putokazi buduće reforme: prvi zagovori demedikalizacije homoseksualnosti ........ 243

9. Glasovi dekriminalizacije: liberalni pravnici i napredni seksolozi ............................. 250
9.1. Jugoslavenski „homofilni” glas: Kiro Crnogorski iz Skopja ................................... 251
9.2. Zagovaranje dekriminalizacije u tradiciji hrvatske pravne misli ............................. 259
9.3. Dekriminalizacijska zagovaračka amplituda u međuraću: od ljubljanskog
„Izbavitelja” do pragmatičnih beogradskih pravnika ............................................... 264
9.4. Kažnjavati nipošto, liječiti možda: seksolozi poučavaju pravnike .......................... 267
9.5. Pomaci u pravu: na putu ka konsenzusu o dekriminalizaciji ................................... 270
9.6. Slovenija preuzima inicijativu: dekriminalizacija preko patologizacije .................. 275
9.7. Magisterij Zorana Stojanovića: znanstveni putokaz i politička podloga
dekriminalizaciji ....................................................................................................... 280

10. Meandri nedovršene dekriminalizacije homoseksualnosti u Jugoslaviji .................. 286
10.1. Ustav iz 1974. godine: federalizacija kaznenog zakonodavstva .............................. 287
10.2. „Šta reče prof. Bavcon?”: potpuna dekriminalizacija homoseksualnosti u
Sloveniji...... ............................................................................................................. 291
10.3. Homoseksualnost dijeli Jugoslaviju ......................................................................... 296
10.4. Naputak svim republikama – dekriminalizirati: CK SKJ o homoseksualnosti ........ 304
10.5. Dekriminalizacija s ponekom zadrškom: hrvatsko kompromisno rješenje .............. 308
10.6. Uspjeli zagovori i neuslišani prijedlozi: osvrt na dekriminalizacijske putanje u
ostalim republikama ................................................................................................. 313
10.7. Čimbenici i učinci dekriminalizacije muške homoseksualnosti u Hrvatskoj .......... 321

11. Seksološka evolucija: prema depatologizaciji homoseksualnosti .............................. 328
11.1. Novi vjetrovi u znanosti o seksu: inovacije istraživačkih metoda i komunikacijskih
kanala ....................................................................................................................... 330
11.2. Dr. Marijan Košiček i homoseksualnost .................................................................. 334
vi
11.2.1. Biografski portret jugoslavenskog „doktora za seks” .................................. 335
11.2.2. Otkud homoseksualnost? – rani Košiček i normativna psihijatrija .............. 339
11.2.3. Otkud homonegativnost? – zreli Košiček i angažirana seksologija ............. 341
11.2.4. U okviru vlastitog spola, Zagreb, 1986. ....................................................... 344
11.3. Poluslužbena depatologizacija homoseksualnosti i otpor kliničke psihoanalize ..... 351

12. Zaključci .......................................................................................................................... 356

Popis literature, arhivskih i drugih izvora ......................................................................... 368
A. Arhivski fondovi ........................................................................................................... 368
B. Znanstvena i stručna literatura ...................................................................................... 370
C. Objavljeni izvori, zakoni, memoarska građa, intervjui i kazivanja .............................. 388
D. Novinski prilozi ............................................................................................................ 403

Prilozi ..................................................................................................................................... 407

Životopis ................................................................................................................................ 416
Objavljeni znanstveni i stručni radovi ............................................................................... 417

vii
Zahvale

Svaki historiografski rad ishod je ne samo samotnjačkih čitanja, osobnih promišljanja i
istraživanja već i plod kolektivnog napora. Kako nas je poučio veliki Michel de Certeau,
pisanje historije izrasta iz složenog kolopleta susreta, razgovora te razmjena ideja i misli s
mnogim povjesničarkama i povjesničarima, na najrazličitijim mjestima, u arhivima i
knjižnicama, na skupovima, u znanstvenim ustanovama, profesorskim kabinetima i
predavaonicama. Ali, dodao bih, i iz sinergije ljudske topline i bezuvjetne podrške prijatelja i
prijateljica te obitelji.
Stoga ovoga doktorskog rada ne bi bilo, ili bi zasigurno bio bitno drugačiji, bez
pomoći, poticaja, znanja, savjeta i mišljenja, ali ponajprije podrške i prijateljstva mnogih
ljudi. Svatko od njih me na neki način zadužio i zato osjećam potrebu da im se najiskrenije
zahvalim.
Na prvom mjestu najveće izraze zahvalnosti dugujem mentoru, prof. dr. sc. Tvrtku
Jakovini, koji me još od studentskih dana uvijek bez zadrške hrabrio da istražujem i pišem,
poticao da čitam ponajbolju inozemnu historiografiju i bodrio da putujem na skupove i

studijske boravke. Od uokvirivanja teme pa do oblikovanja zaključaka, njegova intelektualna
rigoroznost, historiografska širina i znanstvena etičnost bili su mi presudni oslonci i putokazi.
Zahvalan sam i povjerenstvu za ocjenu i usmenu obranu disertacije, na ažurnosti i
stručnosti, a posebice na riječima poticaja za daljnji rad: predsjedniku prof. dr. sc. Damiru
Agičiću te članicama dr. sc. Snježani Koren i dr. sc. Tei Škokić.
Također, moj bi rad bio mnogo teži bez znanja koje su mi prenijeli profesorice i
profesori Odsjeka za povijest i uopće Filozofskoga fakulteta u Zagrebu. Na poticajnom i za
moj intelektualni rast prevažnom kolegiju iz historijskih teorija i metoda, posebno sam
zahvalan prof. dr. sc. Zrinki Blažević, koja je k tomu i prva pročitala uvodna poglavlja ovoga
rada dajući mi dragocjene sugestije. Izborni kolegij prof. dr. sc. Biljane Kašić posvećen
spolu/rodu, ali ponajprije njezina feministička solidarnost i ljudska toplina kojima me prati i
bodri već dva desetljeća za naših intelektualnih i aktivističkih susreta, neprestance su mi
govorili da to što namjeravam ima smisla te da nam je korisno i potrebno.
Na ljubaznosti, susretljivosti i stručnosti zahvaljujem se osoblju brojnih knjižnica i
arhiva u koje su me moja historiografska traganja odvela, posebice djelatnicama i djelatnicima
viii
Arhiva Jugoslavije, Hrvatskog državnog arhiva, Državnog arhiva u Rijeci, Nacionalne i
sveučilišne knjižnice u Zagrebu i napose Sveučilišne knjižnice u Rijeci.
Početni impuls da svoj doktorski rad posvetim povijesti homoseksualnosti u
socijalističkoj Jugoslaviji stigao je davno, negdje 2010. godine. Tada sam na inicijativu
Gordana Bosanca i Queer Zagreba pozvan da budem dio male skupine istraživača i entuzijasta
koji su odlučili provjeriti glasine i pripovijesti o suđenjima homoseksualcima u poratnoj
Hrvatskoj. Prvo brzo čitanje tada prikupljenih petnaestak presuda nije samo otvorilo bezbroj
novih i zanimljivih pitanja, već je ukazivalo da bi se moglo raditi o važnom istraživanju za
osnaživanje LGBT zajednice u Hrvatskoj čiji identitet i položaj u društvu ne mogu biti
potpuni bez poznavanja vlastite prošlosti kroz izgradnju historijske memorije o našim
„precima” i „prethodnicima”, o njihovim sudbinama, pretrpljenim nepravdama i nasilju, ali i o
njihovom otporu i ponosu. U sklopu tog početnog napora, arhivsko istraživanje proveo je
Krešimir Sivončik-Sivi, bez čije bi upornosti, marljivosti i svežnja dokumenata koje je on prvi
pronašao ovaj rad bio nepotpun.
Priliku da kao povjesničar ponovno uđem u fakultetsku dvoranu, ali ovoga puta s
druge strane katedre, pružila mi je draga kolegica i prijateljica Mila Orlić, preporučivši me
Odsjeku za povijest Filozofskog fakulteta u Rijeci kao zamjenu i asistenta za vrijeme svojeg
odsustva, na čemu joj velika hvala. U Rijeci su mi, pored tadašnjeg pročelnika prof. dr. sc.
Darka Dukovskog, uvijek bili spremni pomoći dragi prijatelj Vanni D'Alessio te prijateljica
još iz gimnazijskih dana, danas i kolegica povjesničarka, Andrea Roknić Bežanić.
Bez beogradske godine ovaj bi rad ostao u mnogočemu krnj, spoznajama i podacima
siromašniji. Stipendija europskog programa razmjene istraživača „Basileus” omogućila mi je
usavršavanje na Odelenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, kao i istraživanje u
tamošnjim arhivima i bibliotekama. To je bilo ostvarivo zalaganjem moje beogradske
mentorice, prof. dr. sc. Dubravke Stojanović, kojoj sam zahvalan koliko na podršci za moj
dolazak toliko na bogatim, ugodnim i intelektualno poticajnim druženjima.
Da se u Beogradu osjećam kao kod kuće dugujem svojoj tamošnjoj queer zajednici
koja me tako svesrdno posvojila: Bojanu Krivokapiću, Marku Vasiljeviću, Milici Jeremić,
Vladimiru Veljkoviću, Olgi Dimitrijević, Nikoli Đorđeviću, Tanji Marković, Dušanu
Maljkoviću i Lepi Mlađenović.
ix