Table Of Content

О Р Ф О Г Р А Ф ИЯ СЁ» З ЛЮ К ЧЕРКЕССК, 198fl ОРФОГРАФИЯ СЁЗЛЮК IV—V КЛАССЛАДА ОКЪУГЪАН СОХТАЛАГЪА Биринчи чыкъгъаны Къарачай-Черкес облоно бегитгенди Ставрополь китаб басманы Къарачай-Черкес бёлюмю Черкесск — 1980 Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья Ф Ставрополь китаб басманы Къарачай-Черкес бёлюмю, 1980 3 АВТОРЛАДАН Орфография сёзлюк Совет Союзну Коммунист партиясыны К ьлрачай-Черкес обкому бла Халкъ депутатланы область Сове- iiiiiii толтуруучу комитета 1964 джыл 5 сентябрда 489-чу номерли Гктим бла къаб)ыл этген орфографияда1 айтылгъан джорукълагъа 1Ч'ре джарашдырылгъанды. Орфография сезлюк эндиге дери да болгъанды. Сёзлени магъаналары айтылмай, аланы къалай джазаргъа кгрсклиси кёргюзюледи. Кёбюсюне сёзню джазаргъа къыйынлы- | ьи, аны э-м къысха формасында (ал формасында) болмай, ан- д,-in къуралгъан формалада болады. Орфография сёзлюк тюз джазыугъа болушургъа излей эсе, ол формалагъа зс иерге ке- рокди. Ол себебден еёзлюкде атны баш болушуну, этимни буй- рукъчу формасыны, д. а. к. сёзлени ал формаларыны ызындан по:! джазыулары къыйын болгъан башха формалары да бериле- диле. Ма олду бу сёзлюкню къалгьанладан башхалыгъы. Сёзле- ни санына кёб къошулгьанды, бусагъатдагъы басмадан, сурат- .мау литературадан, джамагьат-политика терминледен джангы сёз- л(! киргендиле, къалай джазаргъа кереклисин кёргюзген материал (ч'млюкде талай кере ёсгенди. Алай бла орфографияны джангы сс.члюгюню чыкъгъаны тюз джазыуну бирча этерге болушурукъ- ду. Бу системалы орфография сёзлюк биринчи чыкъгъаны себеб- ли, кемликлери болурла. Аланы эслеген окъуучуладан Къарачай- Чсркес облоногъа, китаб басмагъа джазарларын тилейбиз. СЕЗЛЮКДЕ КЕРЕКЛИ СЁЗНЮ КЪАЛАЙ ТАБАРГЪА БОЛЛУКЪДУ Сёзлюкге сёзле, ал формаларына кёре, алфавит джорукъда тюшгендиле, гитче хариф бла джазылгъандыла. Аны /ызындан ол тизгинде огъуна сёзню ал формасындан къуралгъан, ассимиля- 1 Къарачай-малкъар тилни орфографиясы, Ставрополь китаб басма, 1964, 4 цияны, диссимиляцияны, дагъыда башха сылтауланы кючюнден тюз джазаргъа къыйын тийген формала келедиле. Ол себебден, излеген сёзюнгю табар ючюн, ол сёзню ал формасын (атланы баш болушларын, этимни буйрукъчу формасын, этимо^ыфатны озгъан замандагъы формасын табыб, ол тизгиннге къараргъа керекди. АТЛА сапын, сапындан, сапынла, сапыннга, сапынмы? тоб, тобда, тобду, тобха чыкъ, чыкъгъа, чыкъда, чыкъды чач, чачда, чачды, чачлы, чачны, чачсыз, чашчыкъ, чачы-башы чачдан-башдан, д. а. к, СЫФАТЛА къолан, къоландан, къоланла, къоланнга, къоланмы? кёк, кёкге, кёкде,^ кёкдю акъ, акъгъа, акъда, акъды, д. а. к. САНАУЛА юч, ючге, ючде, ючдю, ючлю, ючню, ючсюз, юшчюк, юч-тёрт, юч- -юч тёрт, тёртбюз, тёртге, тёртде, тёртдю, тёрт-беш, тёрт-тёрт он, онбуз, ондан, онлай, оннга,, он-он, онму? д. а. к. АЛМАШЛА мен, менден, менлей, менме, меннге, д. а. к. ЭТИМЛЕ омакълан, омакъланма, омакъланнгынчы, омакълащыб, омакъла- ныргъа, омакъланыуу чартлат, чартлатды, чартлатыб, чартлатыргъа, чартлатыуу джут, джутаргъа, джутду, джутуб, джутууу бил, билиб, билирге, билиую <бюк, бюгерге, бюгюб, бюгюую, бюкдю, д. а. к. 5 ЭТИМСЫФАТЛА Этимсыфатны озгъан заманда формасы, атны орнунда джю- рюб, болушлада тюрленеди, этимни бир къауум заманларын къу- раргъа тамал болады, дагъыда башха сёзле къурагьан аффиксле къошады кесине. Ол сёзледен джазаргъа къыйын тийгенле этим- сыфатны тизгининде бериледиле: сыргьан, сыргьанбыз, сыргъан- дан, сыргъанлыкъгъа, сыргъанма, сыргъаннга, д. а. к. Къалгъан сёзле кеслерини алфавит орунларында келедиле. Сёзню тюрлендириб айтдыргъан, бир тауушдан башланнган та- лай аффикс болургъа болады: ат, атда, ат-дан, атды; ат, атды, ат-д/ыкъ, атдыла; сапын, сапын-ла, сапын-лы, сапын-лыкъ; бар- гъан, баргъан-ла, баргъан-лай, баргъан-лы, баргъан-лыкъгъа, д. а. к. Сёзлюкню уллу этиб иймез ючюн, аллай аффикслени джа- нгыз бири бериледи. аба 6 А аба август, августда, августду абадан, абадандан, абаданла, аба- агитация даннга, абаданыракъ, абаданмы? автобус, автобусда, автобусду абажур автомат, автоматда, автоматды абаза, абазалы автомашина абзац автомобиль автономия абонемент, абонементге, абонемент- автор де, абонементдн авторитет, авторитетге^ авторитет- абонент, абонентге, абонентде, або- де, авторитетди нентди агент, агентге, агентде, агентди абрек, абрекге, абрекде, абрекди агитация абхазлы, хачыпсылы агрессия абзыра, абзыраб, абзыраргъа, аб- агротехника зырауу агъаз, агъазчыкъ абзырагъан, абзырагъанбыз, абзы- агъар, агъарыб, агъарыргъа, агъа- рагъандан, абзырагъанлыкъгьа, рыуу абзырагъанма, абзырагъаннга абзырат, абзыратды, абзыратыб, агъаргъан, агъаргъанбыз, агъаргъан- абзыратыргъа абзыратыуу дан, агъаргъанлыкъгъа, агъар- абзыратхан, абзыратханбыз, абзы- гъанма, агьаргъаннга ратхандан, абзыратханлыкъгъа, агъарт, агъартды, агъартыб, агъар- абзыратханма, абзыратханнга тыргъа, агъартыуу абын, абынмай, абыннгынчы, абы- агъартхан, агъартханбыз, агъарт- ныб, абыныргъа, абыныуу, абын- хандан, агъартханлыкъгъа, агъарт- -сюрюн ханма, агъартханнга абындыр, абындырыб, абындырыр- агъач, агъачда, агъачды, агъачла, гъа, абындырыуу агъачныу агъачсыз, агъашчы абындыргъан, абындыргъанбыз, агъыз, агъызсын, агъызыб, агъы- абындыргъандан, абындыргъанлыкъ- зыргъа, агъызыуу гъа, абындыргъанма, абындыр- агъызгъан, агъызгъанбыз, агъыз- гъаннга гъандан, агъызгъанлыкъгъа, агъыз- абыннган, абыннганбыз, абыннган- гъанма, агъызгъаннга дан, абыннганлыкъгъа, абыннган- адам, адамдан ма, абыннганнга адамыча аванс, авансда, авансды адвокат, адвокатда 7 айтдыргъан адеб, адебге, адебде, адебди, адеб- азсын, азсынма, азсыннгынчы, аз- сиз, адебми? сыныб, азсыныргъа, азсыныуу адеж, адежсиз азсыннган, азсыннганбыз, азсыннган- адет, адетге, адетде, адетди дан, азсыннганлыкъгъа, азсын- администратор нганма, азсыннганнга адмирал азыкъ, азыкъгъа, азыкъда, азыкъ- адрес, адресге, адресде, адресди ды адыгейли ажым, ажымдан айбат, айбатда, айбатды аджал айгъакъ, айгьакъгъа, айпьакъда', аджаш, аджашыб, аджашыргъа> айгъакъды аджашыуу айгъакъла, айгъакълаб, айгъакъ- аджашдыр, аджашдырыб, аджашды- ларгъа, айгъакълауу рыргъа, аджашдырыуу айгъакълагъан, айгъакълагьанбыз, аджашдыргъан, аджашдыргъанбыз, - айгъакълагъандан, айгъакълагъан- аджашдыргъандан, аджашдыр- лыкъгъа, айгъакълагъанма, ай- гъакълагъаннга гъанлыкъгъа, аджашдыргъанма, айлан, айланма, айланнгынчы, ай- аджашдыргъаннга ланыб, айланыргъа, айланыуу аджашхан, адркашханбыз, аджаш- айланджюк хандан, аджашханлыкъгъа, аджаш- айландыр, айландырыб, айиандьь ханма, аджашханнга рыргъа, айландырыуу аджир айландыргъан, айландыргъанбыз, ай- аз, азсыз, азчыкъ, азыракъ, аз-буз ландыргъандан, айландыргъан- азаб, азабда, азабды, азабны, азаб- лыкъгъа, айландыргъанма, айлан- сыз, азабха, азабмы? дыргъаннга азабла, азаблаб, азабларгъа, азаб- айланма, айланнган, айланнганбыз, лауу айланнгандан, айланнганлыкъгьа, азаблагъан, азаблагъанбыз, азаб- айланнганнга лагъандан, азаблагъанлыкъгъа, айны, айныб, айныргъа, айныуу азаблагъанма, азаблагъаннга айныгъан, айныгъанбыз, айныгъан- азай, азайыб, азайыуу дан, айныгъанлыкъгъа, айныгъан- азайгъан, азайгъанбыз, азайгъанч ма, айныгъаннга лыкъгъа, азайгъандан, азайгъан- айныт, айнытды, айнытыб, айны- ма, азайгьаннга тыргъа, айнытыуу азайт, азайтды, азайтыб, азайтыуу айнытхан, айнытханбыз, айнытхан- азайтхан, азайтханбыз, азайтхан-| дан, айнытханлыкъгъа, айнытхан- дан, азайтханлыкъгъа, азайтханма, ма, айнытханнга азайтханнга айран, айрандан, айранла, айран- азат, азатда, азатды, азатлыкъ нга, айранмы? азатла, азатлаб, азатлауу азатлагъан, азатлагъанбыз, азатла- айрыкъулакъ гъандан, азатлагъанлыкъгъа, азат- айрыкъуйрукъ лагъанма, азатлагъаннга айрымкан, айрымкандан, айрымкан- азбар ла, айрымканнга, айрымканмы? аздан аз айт, айтды, айтыб, айтыуу айтдыр, айтдырыб, айтдырыргъа, аздыр, 'аздырыб, аздырыргъа, аз- дырыуу айтдырыуу аздыргъан, аздыргъанбыз, аздыр- айтдыргъан, айтдыргъанбыз, айтдыр- гъандан, аздыргъанлыкъгъа, аздыр- гъандан, айтдыргъанлыкъгъа. айт- гъанма, аздыргъаннга дыргъанма, айтдыргъаннга айтхан 8 айтхан, айтханбыз, айтхандан, айт- акъсылдым, акъсылдымдан, акъ- ханлыкъгъа, айтханма, айтханнга сылдымыракъ айтым, айтымдан акътамакъ, акътамакъгъа, акъта- айыб, айыбда, айыбды, айыбха, ай- макъда, акътамакъды ыблаб, айыблауу акътуякъ айыблагъан, айыблагъанбыз, айыб- акъыл лагъанлыкъгъа, айыблагъанма, ай- акъыллы ыблагъаннга акъырын, акъырындан, акъырыннга, айыр, айырыб, айырыргъа, айырыуу акъырыныракъ, акъырын-акъырын айыл акъыртын, акъыртындан, акъыртын- нга, акъыртыныракъ, акъыртын- айыргъан, айыргъанбыз, айыргъан- мы? дан, айыргъанлыкъгъа, айыргъан- ал, алыб, алыргъа, алыуу ма, айыргъаннга ала айырма, айырма дараджа алай, алайракъ, алайыракъ айырт, айыртыб, айыртыуу алай а айыртхан, айыртханбыз, айыртхан- аламат, аламатда, аламатды дан, айыртханлыкъгъа, айыртхан- аланыкъы ма, айыртханнга айырыл, айырылыб, айырылыргъа, албёскюн айырылыуу алгъа, алгъаракъгъа, алгъаракъда айырылгъан, айырылгъанбыз, айы- алгъан, алгъанбыз, алгъандан, ал- рылгъандан, айырылгъанлыкъгъа, гъанлыкъгъй,, алгъанма, алгъан- айырылгъанма, айырылгъаннга нга айю алгъын, алгъындан, алгъынлада, алгъыннгы, алгьынмы? аквариум, аквариумдан алгъыш, алгъышда, алгъышды акка алгъышла, алгъышлаб, алгьышлауу аккыл алгъышлагъан, алгъышлагъанбыз, аккыллан, аккылланмай, аккыллан- алгъышлагъандан, алгъышлагъан- нфшчы, аккылланыб, аккылла- лыкъгъа, алгъышлагъанма, ал- ныргъа, аккылланыуу гъышлагъаннга аккылландыргъан, аккылландыргъан- алда, алдаб, алдауу быз, аккылландыргъандан, аккыл- алдагъан, алдагъанбыз, алдагъан- ландыргъанлыкъгъа, аккылландыр- дан, алдагъанлыкъгъа, алдагъанма гъанма, аккылландыргъаннга алдагъаннга актив алдат, алдатды, алдатыб, алдатыуу активист, активистге, активистде, алдатхан, алдатханбыз, алдатхан- активистди дан, алдатханлыкъгъа, алдатхан- акушерка ма, алдатханнга акъ, агъыракъ, акъгъа, акъда, акъ- алдаулукъ ды алдауукъ, алдауукъгъа, алдауукъда, акъ, агъыб, агъыуу алдауукъду акъгъан, акъгъанбыз, акъгъандан, алдыр, алдырыб, алдырыргъа, ал- акъгъанлыкъгъа, акъгъаннга, акъ- гъанмы? дырыуу акъбоюн алдыргъан, алдыргъанбыз, алдыр- акъбурун гъандан, алдыргъанлыкъгъа, ал- акъмыйыкъ дыргъанма, алдыргъаннга акъ от алии, алимден акъсакъал алимент, алиментге, алиментде, али- акъсыл, акъсылыракъ ментди 9 апчытхан ал къаш аммаджукка алкъын аммиак, аммиакга, аммиакда, ам аллай миакды аллах ана алмаш, алмашда, алмашды анализ, анализсиз алмашдыр, алмашдырыб, алмашды- анатомия рыргъа, алмашдырыуу ангина алмашдыргъан, алмашдыргъанбыз, анда, андан, анга алмашдыргъандан, алмашдыргъан- анекдот, анекдотда лыкъгъа, алмашдыргъанма, ал-1 анкета машдыргъаннга ансамбль алтаулан, алтауланбыз, алтаулан-1 антау, антауу дан,. алтауланнга, алтауланмы? антагонизм, антагонизмден алтмыш, алтмышда, алтмышды антрацит, антрацитге, антрацитде, алты, беш-алты антрацитди алтыбармакъ, алтыбармакъгъа, ал- аныкъы тыбармакъда, алтыбармакъды аигы алтын ангыла, ангылаб, ангылауу алтынлы ангылагъан, ангылагъанбыз, ангы- алфавит, алфавитге, алфавитде, ал- лагъандан, ангылагъанлыкъгъа, фавитди ангылагьанма, ангылагъаннга ангылат, ангылатды, ангылатыб, алын, алынма< алыннгынчы, алы- ныб, алыныргъа, алыныуу ангылатыргъа, ангылатыуу ангылатхан, ангылатханбыз, ангы- алындыр, алындырыб, алындырыр- латхандан, ангылатханлыкъгъа; гъа, алындырыуу ангылатханма, ангылатханнга алындыргъан, алындыргъанбыз, алын- ангырчакъ, ангырчакъгъа, ангыр- дыргъандан, алындыргъанлыкъгъа чакъда, ангырчакъды алыннган, алыннганбыз, алыннган- андыз дан, алыннганлыкъгъа, алыннган- апас, апасда, апасды ма, алыннганнга апельсин, апельсинден, апельсинле, алыш, алышыб, алышыуу апельсиннге, апельсинми? алышдыр, алышдырыб, алышдырыр- аплодисментле гъа, алышдырыуу апостроф, апострофда, апострофду алышдыргъан, алышдыргьанбыз, аппа алышдыргъанлыкъгъа, алышдыр- аппарат, аппаратда, аппаратды гъанма, алышдыргьаннга аппендицит, аппендицитге, аппенди- альбом, альбомдан цитде, аппендицитди альманах, альманахда, альманахды апрель амал апсын, апсындан, апсынла, апсын- аман, аманбыз, амандан, аманла, нга, апсынмы? аманнга, аманмы? аптека аманат, аманатда, аманатды апчы, апчыб, апчыуу аманбет, аманбетге, аманбетде, аман- апчыгъан, апчыгъанбыз, апчыгъан- бетди да, апчыгъанлыкъгъа, апчыгъан- аи*бзр ма, апчыгъаннга амбулатория апчыт, апчытды, апчытыб, апчытыуу америкалы апчытхан, /апчытханбыз, апчытхан- амин дан, апчытханлыкъгъа, апчытхан- амма ма, апчытханнга