Itineraria Romana: Vol. I. Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense

160 Pages·1990·5.729 MB·German

by  Otto Cuntz (editor)

ITINERARIA ROMANA
VOL.1
ITINERARIA ANTONINI AUGUSTI
ET BURDIGALENSE
EDIDIT
OTTO CUNTZ
VOL. II
RAVENNATIS ANONYMI COSMOGRAPHIA
ET GUIDONIS GEOGRAPHICA
EDIDIT
JOSEPH SCHNETZ
STUTGARDIAE IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI
ITINERARIA ROMANA
VOLUMEN PRIUS
ITINERARIA ANTONINI AUGUSTI
ET BURDIGALENSE
EDIDIT
OTTO CUNTZ
ACCEDIT TABULA GEOGRAPHICA
EDITIO STEREOTYPA
EDITIONIS PRIMAE (MCMXXIX)
CONSPECTUM LIBRORUM
RE CENTI O RUM ADIECIT
GERHARD WIRTH
m
STUTGARDIAE IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI MCMXC
CIP-Titelaufnahme der Deutschen Bibliothek
Itineraria Romana
Ed. stereotypa. — Stutgardiae : Teubner
Vol. 1. Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense. — 1990
Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense
accedit tabula geographica
ed. Otto Cuntz
Ed. stereotypa ed. primae 1929
Conspectum librorum recentiorum
adiecit Gerhard Wirth
Stutgardiae : Teubner, 1990
(Itineraria Romana ; Vol. 1)
ISBN 3-519-04273-8
NE: Cuntz, Otto [Hrsg.]
Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt.
Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist
ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt besonders
für Vervielfältigungen, Ubersetzungen, Mikroverfilmungen und die Ein-
speicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen.
© B. G. Teubner Stuttgart 1990
Printed in Germany
Druck und Bindung: Präzis-Druck GmbH, Karlsruhe
PRAEFATIO
Itineraria Romana viribus unitis nos edituros esse multos ante annos
sperabamus Wilhelm Kubitschek et ego. Sed cum amicus de itinerariis optime
meritus aliis impediretur curis, rem solus suscepi atque primo itinerariorum
Antonini et Burdigalensis editionem quam maxime necessariam atque a multis
desideratam quoad possem confeci. Alterum volumen tabulae Peutingerianae
itinera, gèographum Ravennatem, itineraria minora continebit.
Iam restât ut ex animi sententia gratias agam et societati praeclarissimae
„Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft", quae munifice dona-
vit, quo libri sumptus sublevaret, et bibliopolae humanissimo B. G. Teubner,
qui eum prelo subiecit et impensa sua ornavit atque excoluit.
ANTONINI AUGUSTI
ITINERARIA PROVINCIARUM ET MARITIM UM
Codices ad restituenda Antonini itineraria provinciarum et maritimum
adhibendi iis, qui me antecesserunt editoribus diligentissimis G. Parthey et
M. Pinder1) noti quidem erant universi. Sed ñeque de cognatione, qua inter
se coniungerentur, ilio tempore constabat, neque ipsi codices optimi PDL
ea qua digni sunt cura excussi erant. De quibus rebus quoniam egimus
Kubitschek2) et ego"), non est cur multa disputem. En librorum, quibus usus
sum, catalogue.
Ρ Escorialensis RH 18 membr. s.VII, 19,5:29 cm; fol.67'—82T continet
p. 1, 1—373, 2% fol. 44Γ—46T p. 487, 1—529, 6 (it. Marit.). Parthey-Pinder
p. XX sqq. Loewe-Hartel, Bibl. patrum Lat. Hisp. 1887, 130 sqq. Gottlieb, Über
mittelalterliche Bibliotheken, 1890, p. 269 sq. η. 742. Kubitschek 1. c. 182 sqq.
Cuntz 1. c. 260 sqq. Ipse contuli.
D Parisinus Regius 7230A membr. s. X, 25:28,5 cm; fol.87r—97T con-
tinet itinerarii provinciarum partem: p. 163, 3—435, 5. Catal. codd. mss. bibl.
Regiae, 1739—44, IV p. 329. Parthey-Pinder p. XIV. Kubitschek 1. c. Cuntz
1. c. 273 sqq. Ipse contuli.
L Vindobonensis 181 (hist. prof. 658) membr. s. VIII, 17:24 cm; fol. 26r
—60T totum continet itinerarium provinciarum. Endlicher, Catal. codd. mss.
bibl. Palat. Vind. I 1836 n. CCCXXIX. Tabulae codd. bibl. Pal. Vind. I 1864
n. 181. Parthey-Pinder p. XVIII. Kubitschek 1. c. 193 sq. Itinera non indicum
modo, ut plerique codices, sed paucis exceptis (e. g. 255,1 —256,3.359,5—363,2)
continua scriptura reddit. Codex, quoniam duabus noni saeculi manibus
(2L et 3L)5) multis locis correctus est, difficile legitur. Quamobrem Kubitschek
magnam ei operam et boni fructus plenam impendit. Sed quamquam sua be-
nigne mecum communicavit, ego quoque librum inspexi, imprimis ut crebras
correcturas, quantum possem, accurate examinarem. Itaque pro varia lectione
iam ipse spondeo.
Β Parisinus Regius 4807 membr. s. IX ex., 17:24 cm; fol. 23τ—64.
Catal. codd. bibl. Regiae IV p. 2. Parthey-Pinder p. XIII. Kubitschek 1. c. 198 sqq.
Ambo continet itineraria. Sed duo folia quae exciderunt (p. 452—62 it. Ant.
et 512—23 it. marit.) Londinii asservantur in Museo Brit., Bibl. Egerton 268
1) Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymitanum. Berolini 1848.
2) Wiener Studien XIII1891,177sqq., ubi primus verum librorum delineavit stemma.
3) L. c. XV 1893, 260 sqq. (de codicibus PD, de summis, de voce sic et milium
semissibus).
4) Numeri sunt paginarum atque versuum editionis Wesseling» commentario in-
structae (Vetera Romanorum itineraria. Amstelaedami 1735), quos in citando sequimur.
5) Kubitschek 1. c. recte: „1L stammt aus dem 8. Jahrhundert, wie man allgemein
annimmt, allenfalls erst, aus dem Anfange des 9. Jahrhunderts; 2L ist im Ductus
fanz IL ähnlich, nur ist andere, viel schwärzere Tinte verwendet; 3L gehört wie
L dem 9. Jahrhundert, eher der ersten als der zweiten Hälfte an, verwendet aber
langobardische Schrift, die sich bei IL nur spärlich verwendet zeigt."
ANTONINI AUGUSTI ITINERARIA PROVINCIARUM ET MARITIMUM V
fol. 8. 9. Quorum apographum G. Pertz dedit Partheyo, qui reliqua diligenter
contulit. Itaque satis habeo títulos itinerum rubricates examinasse, quorum
pars magna evanuit et haud raro s. XVI manu redintegrata est.
β Vindobonensis 12825 (olim Suppl. 14) membr. s. XV, 14:20 cm;
fol. 25T—76T ambo continet itineraria. Parthey-Pinder p. XXVIII. Tabulae
codd. bibl. Pai. Vind. VII 1875 n. 12825. Kubitschek 1. c. 200 sq., qui me col-
lata parte inde a 387, 4 adiuvit. Reliqua ipse absolvi.
R Florentinus Laurentianus 89 s. 67 membr. s. X. Ambo continet iti-
neraria. Bandini, Catal. codd. bibl. Laur., 1774 sqq., VI (lat. Ill) p. 324—30.
Parthey-Pinder p. XXII. Kubitschek 1. c. 202 sq. In usum Partheyi contulit de
Furia.
C Pithoeanus, nunc Parisinus 4808 membr. s. XII, 19,4:27,5 cm.
Praeter ambo haec itineraria etiam Burdigalense continet manu s. IX scriptum,
cf. infra p. VII. Catal. codd. bibl. Regiae IV p. 2. Parthey-Pinder p. XIII sq.
Kubitschek 1. c. 204 sq. Contulit Parthey.
Iam Kubitschekio duce hoc delineo stemma:
Archetypus
IL ψ
2L 3L χ
Β β JL
R C
In quo cur 2L et 3L manibus eum quem obtinent locum adtribuerim, mihi
explicandum est. Ac secunda quidem manus priorem praecipue partem iti-
nerarii provinciarum usque ad 98, 2 (initium Italiae) correxit, in posteriore
parte nonnulla, quae IL omiserat, et ultimum folium (inde ab 479, 10) sup-
plevit. Tertiae manus correcturae, cum in priore parte rarae sint, in posteriore
saepissime occurrunt. Monendum autem, numéros utra manus correxerit, saepe
discerni non posse, quippe quos fere aequales scribant (exceptis u 2L et v3L).
Ceterum utramque manum de exemplari quodam haurire codicibus χ adfini,
quaevis pagina docet. Sed apparet quoque, id exemplar nonnunquam codici-
bus χ praestare: cf. 2L 53,5. 481,5. 482,2. 483,6. 486,1.3; 3L 151,3.
189,7. 318, 1. Itaque persuasum habeo, 2L et 3L eodem codice esse usos
digno cui primus post IL locus adsignetur. Quas praeterea in L invenimus
correcturas s. XVI haud frequentes, quod nullius pretii sunt, omisi.
Codicem β a Partheyo neglectum artissimo necessitudinis vinculo coniungi
cum Β Kubitschek I.e.200sq. suo iure statuit. Sed cave de universo itinerario
provinciarum hoc judicium feras. Exciderat enim in eo exemplari, quod β
transscripsit, quaternio 308, 3—382, 5, quem ex pessimae notae codice ali-
quo1) supplevit. His paginis sepositis β ita adhibui, ut Parisini Β, cuius tam-
1) Cognato codicibus O (Matrit. Q 129 s. XV) et Q (Fior. Laur. 89 s. 68 s. XV), de
quibus cf. Parthey-Pinder p. XX. XXII. Kubitschek 1. c. 206 sqq.
vi ANTONINI AUGUSTI ITINERARIA PROVINCIARUM ET MARITIMUM
quam frater est, apertas corruptelas peculiares tacite sanarem. In adnotationi-
bus igitur meis Β pro Β + β ponitur.1)
In edendo me id solum spectasse, ut librum archetypum restituerem,
consentaneum est. Cui rei paene sufficiunt itinerarii provinciarum codices Ρ DL.
Quare eorum lectiones omnes in apparatum recepì. Sed primum ad supplen-
das magnas quae in iis hiant lacunas, deinde ad emendanda haud rara libri L
vitia peculiaria et ad manus eius 2L atque 3L aestimandas ceteri quoque
codices auxilio vocandi sunt Itaque ubicunque aut PD et L inter se differunt
aut L correctus est, primo loco Β adhibui, secundo R. Eadem ratione, ubi PD
deficiunt, praeter L etiam Β praebui plenum et, si inter L et Β discrepai, ad R
recucurri. Denique, ubi PDL deficiunt, Β et R exscripsi plenos, C, si oportebat,
arcessivi. In re dubia libros PD, quibus deficientibus librum L ceteris praetuli.
Notae margini adscriptae, quibus quantum numerorum singulorum summa
a tradita summa discrepet indicatur, in LB tantum fere extant (cf. Kubitschek
1. c. 198 sq.).
m. p. = milia passuum ego posui, nam libri scribunt inp (raro pp ρ pml
mpi) Ρ mp D mp aut mpm L.2)
sic post summas, de cuius vocis significatione (= mansionibus his) egi
1. c. 296 sq., in textum non recepì nisi librorum consensu comprobatur, ñeque
huiusmodi variis lectionibus apparatum oneravi.
Raro occurrunt verba, quae num archetypo tribuenda sint incertum videtur
(92, 5. 95, 5—96, 3. 103, 1. 138, 5). Quae uncis [] inclusi.
In apparatu asteriscis *** aut numeris uncis inclusis [5] litteras evanidas,
lineolis rectis ||| hastas evanidas indicavi.
Restant adnotationes ultimo paginarum loco a me additae. Quae itinerarii
provinciarum indole posci videntur. Nam plerisque itineribus antefixae sunt
summae ex singulis numeris subductae, quas librarii diversis modis non solum
corrupere, sed haud raro etiam correxere (cf. Cuntz I. c. 286 sqq.). Quae quanti
aestimandae sint ut perspiciatur, commentario certe brevi opus est Et nume-
rorum quidem corruptelas et correcturas, quoad potui, indicavi omnes, numero
genuino nude posito, si alio itinerariorum extat loco3), voce »fere" addita, si
metiendo repertus est. Sed addendum me semissibus milium in ratiocinando
iis tantum locis esse usum, quibus itinerarium provinciarum ipsum semisses
servavit. Nomina non correxi nisi ea quae gravius corrupta sunt Cui com-
mentario quamquam multos annos operam navavi, tamen hominibus doctis
locorum peritis certe non omnes numéros a me propositos placituros esse
persuasum habeo. Neque mirum, nam quis tot provinciarum et viarum plenam
notitiam sibi vindicet? Attamen id ex parte mea his studiis contribuisse mihi
1) Itinerarii provinciarum fragmenta Parisini 18248 (Notre Dame 245) s. VII aut
VIII, s. XII rescripta et ipsa familiae codicis Β adiudicanda esse (Delisle, Comptes
rendus de l'acad. des inscr. 1867, 308 sqq. Kubitschek 1. c. 201 sq.) codice examinato
pro certo habeo. Quae, quia integri nobis praesto sunt eiusdem generis libri B(ì,
neglexi.
2) Β ad p. 38 in marg.: mp et mpm unus titulus est, id est milia plus minus,
p. 498, 1 (it. marit.): m. p. milia plus minus. Sed cl. Cuntz 1. c. 298 adn. 98.
3) Qua in re differentiae, quae I m. p. non excedunt, neglexi, ut e. g. 459,1 pro
XVI secundum XXII tabulae Peut. XXI posui.
ITINERARIUM BURDIGALENSE VII
videor, ut codicum longo iam tempore mihi tamquam familiarium rectum usum
demonstrem.
Ad itinerarium maritimum edendum codices eodem modo adhibui. Im-
primis igitur libros Ρ et Β (= Β + β), quorum lectiones recepì plenas. Quibus
deficientibus aut inter se differentibus, primum ad R, deinde ad C recucurri.
Summae ex singulis numeris collectae quamquam in hoc itinerario non in-
veniuntur, commentarium brevem nihilominus lectori gratum fore existimo.
ITINERARIUM BURDIGALENSE
Itinerarium Burdigalense post Wesselingium *) et Partheyum atque Pinderum *)
primus Paulus Geyer ita edidit, ut subsidiis criticis uteretur et plenis et certis.5)
Sed, quia novam itinerarii Antonini editionem praeparabamus Kubitschek at-
que ego, a quo Burdigalense non facile separari posse videbat, rem ad finem
perducere destitit, contentus, quid in codicibus scriptum esset, quam accura-
tissime notavisse, Antoniniani et itineribus citatis et nominum formis adposi-
tis (cf. Geyerum p. II. VI). Iam ego id operae attuli, ut non solum itineraria
omnia, id est praeter Antoninianum imprimis Peutingerianum et Raven natem,
compararem, sed etiam spatia, quantum possem, metiendo examinarem. Quo
facto prodiit commentarius brevis ei, quo itinerarium Antonini prosecutus sum,
aequalis. Multum laboris consumpsi in summis, quae numerorum tamquam
extant custodes. Sed non sine fructu, quod maiorem partem eorum non secun-
dum corruptos, quos hodie legimus, números singulos correctam esse, sed
pristinum servasse statum apparuit (cf. infra ad Wess. 558, 1. 559, 12. 13.
563, 8? 9. 571, 1. 2. 4. 579, 5 et 580, 1. 584, 2. 585, 5. 601, 4. 611, 2).
Codices a me adhibiti sunt duo:
Ρ Pithoeanus, nunc Parisinus 4808 membr. s. IX, 19,4:27,5cm;
fol. 66'—72T totum continet itinerarium. Parthey-Pinder p. XIII sq. XXXIV sq.
Geyer p. IV. Cf. supra p. V. Codex manu ab ipsius scribae (1P) diversa, s. X
ut videtur, correctus est (2P). Ipse contuli a. 1892. In Geyeri usum contulit
Weigel.
V Veronensis52 membr. s.IX vel potius X, 13,5:29,3 cm; fol.226'—238'
continet Wess. 549, 1—600,6 atque 611, 10—617,8, nam duo folia excisa
sunt. Codicem a Detlefseno descriptum primus publicavit Barthélémy, Revue
archéol. n. s. X 1864, 99—108. — Reifferscheid, Bibl. patr. lat. Ital. I p. 104sqq.
Geyer p. V. Correcturae praeter primae manus inveniuntur perpaucae (559, 4.
576,7. 582,4. 616,2.3) partim recentes. Paucas lectiones ex codice Ρ promp-
tas, quas margini adscripsit manus s. XVIII aut XIX, neglexi. Librum cum
Detlefseni exempìari contulit Kubitschek et adnotationes suas benigne mecum
communicavit; pro Geyero excussit Hauler. Dubitationes aliquot mihi ortas
tabulis photographicis accurate collatis solvi.
1) p. 535 sqq., cf. supra p. IV adn. 4.
2) p. 261 sqq., cf. supra p. IV adn. 1.
3) Itinera Hierosolymitana saeculi IUI—VIII. Corpus script, eccl. lat. Vindob. XXX VIIII
1898 p. I—VIII et 1 sqq. — Tobleri editio (Itinera Hierosolymitana ed. Tobler et
Molinier. Genevae 1879) non ea qua oportet cura atque diligentia confecta est.
Vili ITINERARIUM BURDIGALENSE - INDEX - TABULA
Tertium codicem a Geyero adhibitum S Sangaliensem 732 anni 811
(Wess. 589,7—599,9. 587,2—589,6 descriptio Palaestinae) mendis scatentem
neque quidquam boni praebentem exclusi.
PetV, quod eisdem laborant corruptelis(cf.e.g.557,11.560,1—10.615,4—6),
ex eodem archetypo descendere Geyerus suo iure contendit. Quos si inter se
comparamus, Ρ saepissime integra servasse quae V corrupit, apparet: cf. e. g.
550, 6. 554, 7. 557, 7. 558, 10. 559, 1. 560, 12. 561, 3. 562, 2. 563, 2. 572, 3.
574, 1. 575, 1.7. 578,2.3.5. 582,5. 583,10. 584,6. 612,3. 613,9.10. 614,5.6.
616, 15; lacunas libri V explet 553,7.8. 554,2. 560,4.9. 561,4. 564,4.
565, 7. 8. 566, 4. 589, 6. 598, 3. Sed nonnunquam V certe meliora tradit:
cf. e. g. 549, 3. 552,3. 553,10. 558,1. 559,10. 565,9. 567,7. 568,4. 569,9.10.
570, 4. 572, 7. 575, 12. 580, 6. 581, 3. 586, 3. 4. 587,1. 590, 4; lacunas libri Ρ
explet 575,2.4. 577,7. 583, 11.1) Quare, quoniam codicum Ρ et V paene
par est auctoritas, si inter eos discrepat, iudicium non ferendum est nisi ceteris
itinerariis atque antiquitatis testimoniis auxilio vocatis et distantiis reputatis.
In re dubia Ρ sequi malui. Hac igitur norma codicis Ρ usum apud Geyerum
latius patentem restrinxi.
Restât, ut de secundae Parisini manus correcturis disputem. Quae non solum
prima manu fere ubique potiores sunt: cf. 554,1. 560,2. 562,6. 563,8. 573,6.
574, 9. 579, 2. 583, 9. 589, 6. 591, 3. 602, 5. 9. 603, 9, sed etiam IP + V ali-
quotiens superanti cf. 569, 4. 571, 11 et 572, 1 (VHS, quod 2P servavit, 1P in
VIII, V in VII mutaverunt), 580, 3. 584, 5. 587, 4 (2Ρ verum graduum nume-
rum exhibet, quem 1P et V eodem modo corrupere), 589, 9. 590, 1. 592, 1.
Itaque rerum grammaticarum quoque et orthographicarum correcturas, quibus
hominis Burdigalensis Latinitati succurritur, in textum recipere non dubitavi.
Stemma hoc delineo: Archetypus
Indici praemisi conspectus itinerum terrestrium et maritimorum.
De indice ipso haec monenda sunt. Nominibus antiquis ea tantummodo
apposui hodierna, quae mihi certa aut paene certa (?) visa sunt. Incerta omisi.
Quo in numero e. g. ea duco, quae solis itinerariorum numeris comprobantur.
De Palaestinae descriptione itinerarii Burdigalensis nomina propria exscrip-
sisse satis habui. Plura qui requirit Geyeri indices consulat.
Tabula geographica, quam Ricardi Kiepeiti forma orbis antiqui XXXIII usus
delineavi, itinerariorum hoc volumine comprehensorum praebet conspectum.
Itinera pleraque Iineolis, ea quae in itinerario Burdigalensi solo inveniuntur
punctis indicavi. Stationes, quia omnes locus non recepit, inscripsi praecipuas.
Scr. Graecii m. Martio a. MCMXXVIII.
Otto Cuntz.
1) Codicem V nonnunquam locos aperte vitiatos emendare conari, Geyerus iis
quae attulit exemplis (p. VIII) non comprobavit.