İŞLEVSEL TEORİ BAĞLAMINDA YEMEK KÜLTÜRÜNÜN İLETİŞİMSEL YÖNÜ* Ali Osman ...

16 Pages·2015·0.52 MB·Turkish

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014, p. 1-16, ANKARA-TURKEY

İŞLEVSEL TEORİ BAĞLAMINDA YEMEK KÜLTÜRÜNÜN
İLETİŞİMSEL YÖNÜ*

Ali Osman ABDURREZZAK**

ÖZET
İnsanın temel ihtiyaçlarından biri olan yemek yeme ile iletişim
arasında kurulan ilişki, hayatın her evresinde yadsınamaz bir gerçek
olan iletişim olgusunun insan hayatındaki önemini göstermektedir.
Yemeği oluşturan sebze ve meyvelere şekil vererek, kültüre özgü
hazırlanışının sonunda ortaya çıkan yemek çeşidi ve sunuluşu ile güç
ve sosyal statü ilişkisinin varlığı önemli bir tespit niteliği taşımaktadır.
Sosyal işlevinin temelinde paylaşılma özelliği bulunan yemek ile yemeği
hazırlayan tarafından elde edilen güç ilişkisi günümüzde sosyo-
ekonomik farklılıklar ile değişikliğe uğramıştır. Yemeğin kadın
tarafından hazırlanışı evdeki hâkimiyet sınırlarını belirlemede kadına
statü olarak üstünlük sağlamaktadır. Hangi yörede ne tür yiyecek
yetiştiğini göstermek açısından, yörede yetişen besin maddesi ile
yörenin özdeşleştirilmesi de kısa ama kapsamlı bir bilgi sağlar. Bunun
yanında tek başına mizahi bir anlamı olmayan kavramlar bağlam
merkezli olarak kullanıldığı ortama göre mizahi bir mana kazanır.
Yemek türlerinin cinsiyet ile ilişkilendirildiği ve sembolik anlamlara
sahip olduğu tespit edilmiştir. Farklı kültürlerdeki yemeğin iletişimsel
boyutu da kültür vesikası olan yemeğin önemini ortaya koymaktadır.
Bu çalışmada yemeğin iletişim boyutu içerisinde sosyo-kültürel
işlevinin ne olduğu, yemek ve güç arasındaki ilişki, yemeğin kültürel
bağlamda halk edebiyatı türlerinden şiir türüne olan yansıması, yemek-
mizah ilişkisi, modern yaşam ile yaşanan değişimin yemek yeme
alışkanlığına olan etkilerinin neler olduğu halk bilimsel açıdan
değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: İşlevsel teori, yemek, iletişim, kültür, modern
yaşam.

*Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
** Yrd. Doç. Dr. Kastamonu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü, El-mek: [email protected]
2 Ali Osman ABDURREZZAK

COMMUNICATIONAL ASPECT OF FOOD CULTURE IN THE
CONTEXT OF FUNCTIONAL THEORY

ABSTRACT
Connection between eating function which is one of the basic
needs of human beings and communication shows the importance of
communication phenomenon which is an undeniable fact on man’s life.
Kinds of food made at the end of preparation in cultural specific by
giving form to vegetables and fruit, serving food, power and social status
realation has an important determination quality. Relation between food
has a sharing feature lying at the bottom of social function and the
power gained by the food maker changes with socio-economical
differents nowadays. The fact that woman prepares food outclasses to
determine the dominance boundries at home. The privatization of the
food substance in the region with the region provides with a short and
comprehensive information in terms of in which region what kinds of
food grows. In addition to this, concepts which don’t have a humorous
meaning singly make sense according to the environment in the
contextual based. It is determined that the food culture associated with
gender and it has symbolical meanings. The communicational extent of
food in the different regions reveals the importance of food which is the
culture record. In this study especially, it is discussed that what the
social function of food in communication process is, food and power
factor, reflection of folk literatures on poem kind, its relation with
humor, what the effects of change by the modern life on eating habit in
terms of folkloristic.
Key Words: Functional theory, food, communication, culture,
modern life.

Giriş
Fiziksel bir ihtiyaç olarak düşünülen yemek yeme ihtiyacı, kişinin iş bulma çabası, para
kazanma hırsı, bir aile kurma düşüncesinin temelinde ekmek parası kazanma ihtiyacı yatmakta olup
doğrudan yemek yeme ihtiyacına vurgu yapılmaktadır. İşlevsel olarak biyolojik gereksinimlerin
yanında insana haz veren psikolojik bir özelliğe de sahip olan yemek yeme eylemi kültürel bir
yapıya da sahiptir. “Yiyerek bireyler, en özel alanları olan bedenlerine yabancı maddeler
almaktadırlar; bu nedenle yeme psikolojik olarak benliğin yapılandırılmasında önemli
görülmektedir” (Belk ve diğerleri, 1996). Yemek yeme alışkanlıkları, tüketilen besinler, sunuş
biçimleri, sofra adabı, tarihsel süreç içerisinde gelişen ve değişen kurallar, endüstrileşme gibi
unsurlar yemek yeme kültürünü sosyal boyut içerisinde incelenme gereksinimini doğurmuştur.
Coğrafi, etnik, ırksal farklılıkların yemek kültürüne olan etkileri yadsınamaz derecede önemlidir.
Bu farklılıkların temelinde kültür yatmaktadır. Kültürlerin farklılığını gösteren en karakteristik
ürün yiyeceklerdir (Dedeoğlu vd, 2005: 81). Türk kültürü, Yunan kültürü, Fransız kültürü vb diye
adlandırılan çerçevede yemek kültürü, kültür içerisinde bir parçadan ibarettir. Yiyeceklerin seçimi,
hazırlanışı, yeme metodu, günlük öğün sayısı, yemek zamanı ve porsiyon ölçüsü oluşumu gelenek
ve pratiklerin rol oynadığı yemek kültürü ve genel olarak kültürel örüntülerle bütünleşiktir
(Fieldhouse, 1996: 1).
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014
İşlevsel Teori Bağlamında Yemek Kültürünün İletişimsel Yönü 3

Somut bir maddenin yenilip içilmesi bireydeki fizyolojik değişikliklerin yanında manevi
ruhsal değişikliklere de neden olmaktadır. Gerçekleşen değişiklik bireyin doğrudan kendisinde
görüldüğü gibi, sosyal bir ortamda da kendini gösterebilir. Yemek yeme isteği karın doyurmak,
manevi doyun sağlamak ve toplumsal saygınlık kazanmak olarak tanımlanmaktadır (Köksal, 1984:
71). Yemeğin manevi ve toplumsal özelliğinin kültürel açıdan yemek ve iletişim arasındaki
ilişkinin sembolik bir dil kullanımı ile insan hayatındaki oluşumunu ortaya koymaktadır. Daha
samimi bir ortamda aile fertleri ile yenilen yemek ile daha resmi bir ortamda şirket elemanlarının
ya da aile büyüklerinin ağırlandığı yemek ortamlarında, mekândaki doku farklığının sosyal
statüden gerçekleştiğini göstermektedir. Dış mekânlardan herhangi birinde yenilen yemeğin bireye
kattığı davranışsal etki mekânsal farklılıkla doğrudan ilişkilidir. Bu durum performans teorinin
üzerinde durduğu, bağlam merkezli yaklaşım ile örtüşmektedir. Diğer bir deyişle “bağlamda
meydana gelen bir değişiklik dokudaki bir değişikliği açıkça etkilemektedir” (Ekici, 2006: 74). Bu
durum bireyin kimlik yapılanması ile de ilişkili olduğundan biyolojik bir ihtiyacın ötesinde
yemeğin sosyal davranışların da bir öğesi olduğu anlaşılmaktadır.
Yemek ile iletişim arasındaki bağın kuruluşu, kültürel bir sembol oluşu yemeğin yalnızca
yenen ve insanların açlığını giderici bir madde olmadığını göstermektedir. “Yemek topluluk
düzeniyle, disiplin ve onurları da kuran bir vasıta ve sembol özelliği taşımaktaydı” ifadesi ile Ögel
(1982: 16) insan ihtiyacının bir parçası olan beslenme gerçeğine ve yemek olgusunun kutsallığına
vurgu yapmaktadır.
Çalışmada ortaya atılan hipotezin, yemeğin sosyo-kültürel bir iletişim aracı olması
münasebetiyle, öncelikle Türk kültüründe ve sosyal yaşamında yemek olgusuna bakış açısı ile
diğer ülkelerdeki bakış açısı arasındaki benzer ve farklı yönleri karşılaştırmalı olarak ele almanın
çalışmanın, evrensel bir işleve sahip olan iletişim ile bağının kurulması açısından önemli olacaktır.
Kültürün bir parçası olarak sembolik anlam ifade eden davranışlar olduğu için beslenme
alışkanlıkları ortaya çıkmış ve sürdürülmüştür. Yeme ve içme aynı zamanda bir araçtır ve bu yeme-
içmenin sembolik özelliğinden kaynaklanmaktadır (Sceats, 2000: 92). Yemek kültüründen
bahsederken, bağlı olduğu diğer disiplinler ile olan ilişkileri üzerinde durmak, yemek kültürünün
basit bir kültürel değer olmadığını göstermek açısından önemlidir.
Nasıl ki sözlü gelenekte hiçbir halk edebiyatı türünün, değişmez donup kalmış, kuşaktan
kuşağa böylece aktarılan bir metni veya biçimi yok ise, atalarımızdan öğrenilen yemeklerin
günümüzde yapılışı, sunuluşu, taşıdığı değerler ile yemeğin tüketilme biçimi ve belli başlı uyulması
gereken kuralların da durağan olmadığı, sürekli bir değişim içerisinde cereyan ettiği gerçeği ortaya
çıkar (Başgöz, 2002:1). Dolayısıyla hiçbir kültürde kültürel olgular sabit olmayıp, sürekli hareket
halindedir ve bu durum iletişimi ve buna bağlı olarak diğer halkbilim unsurlarını da etkilemektedir.
Günümüzde yemek yeme ihtiyacını karşılayan restoranların tarihi süreç içersindeki
işlevlerine bakıldığında prehistorik ve protohistorik çağlardan buyana büyük değişimler gösterdiği
anlaşılmaktadır. Sanayi devrimi sonrası “şehirde yaşayan kalabalık nüfusun beslenmesi önemli bir
sorun” olduğundan “restoran” adı verilen mekânlar “sağaltma amaçlı” kullanılan yerler olduğu
ifade edilmektedir (Uhri, 2011: 31). Günümüze yansıyan mekân işlevindeki farklılaşmaya göz
önünde bulundurulduğunda yeme-içme kültürünün insan hayatının merkezinde ve basite
indirgenemeyecek bir yapıya sahip olduğuna anlaşılmaktadır. İşlevsel değişimin sürekliliği ile
geleneğin değişimine bakıldığında yemek kültürünün geleneğin bir parçası olarak değişimin
merkezinde yer aldığı söylenebilir.
Yöntem
Sosyal davranışlara uyum sağlamak durumunda kalan sosyal bir varlık olan insanın sosyal
ve kültürel normlar ile yaşama zorunluluğunda olması kabul gören ya da görmeyen davranışları
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014
4 Ali Osman ABDURREZZAK

sergilemesi, birlik ve beraberlik içerisinde yaşaması ve toplumsal değişmelere ayak uydurabilmesi
ile örgüt kültürüne sahip olmaları da zorunlu hale gelmiştir. Bu çalışmada kullanılan yöntemi
bağlam merkezli yöntemlerden işlevsel kuram oluşturmaktadır. Bir diğer bağlam merkezli teori
olan performans teori ile de bütünleşik bir özellik taşımaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi
davranışın sosyal kurallara göre şekillenmesi için bağlamın önemli bir etkisi vardır. Bu da işlevin
gerçekleşme yönünü etkiler. İşlevsel teorinin öncülerinden “Franz Boaz, R. Benedict, Margerat
Mead, Melville Herskovits, A. Reginaldradcliffe-Brown, R. Thurnwald” gibi sosyal bilimcilerin
yanı sıra işlevsel kuramın kurucusu B. Malinovski temel ihtiyaçların, belli başlı kültürel
davranışları beraberinde getirdiğini ileri sürmektedir (Çobanoğlu, 2002: 223). Sosyal davranış
kuralları çerçevesi bireyin davranışlarını şekillendirdiği gibi toplumun davranış bütünlüğünü de
bireylerin oluşturduğu “toplumsal şeyler, içimizde taşıdığımız, doğuştan gelen veya sonradan
kazanılan düşüncelerin hayata geçirilmesinden, bu düşüncelerin insanlar arası ilişkilere eşlik eden
farklı koşullara uygulanmasından başka bir şey” olmadığı ile açıklanabilir (Durkheim, 2014: 47).
Yukarıda bahsedilen işlevsel teori bağlamında insan ihtiyaçları ile ortaya çıkan kültürel olgular ile
sosyalleşen insan da kolektif alışkanlıklara sahip bir özellik taşımaktadır.
Malinowski, yemek yemenin ihtiyaçları gidermenin ötesindeki toplumsal işlevlerine yer
vererek; statü simgesi, dostluk, arkadaşlık ve iletişim, hediyeleşerek paylaşma, toplumsallaştırma
aracı olarak yiyecekler, ailenin yüceltilmesi, üstün tutulması gibi işlevlerden söz etmiştir. (akt.
Tezcan, 2000: 15). “Jacobson ise iletişimle ilgili anlayışını çerçevesinde İletişim birimleri,
iletişimin yer aldığı ortam, iletişim biçimi, iletişim içeriği gibi iletişim unsurları” ile yemeğin
ilişkilendirilmesi açısından, iletişimin nasıl bir yol çizeceğini göstermesi bağlamında önem arz
etmektedir (Başgöz, 2002: 31).
“Claude Levi Strauss un söylediği gibi, yemek sadece karın doyurmaya değil, aynı
zamanda düşünmeye de iyi gelir. Beslenmenin eşsiz birleşik doğası (asimile etme), yemeyi kutsal
ve önemli sembol haline getirir. Grupla Tanrı arasındaki ilişki, cemiyet üyeleri arasındaki ilişki gibi
rızkı paylaşma ve değişme halinde açıkça görülmektedir” (Goode, 205: 172).
Görüldüğü gibi yemeğin kutsal kabul edilmesinde biyolojik ihtiyacın yanında,
devamlılığının sağlanabilmesi için ilahi gücün varlığının kabul edilmesi ve birey olarak birlik,
beraberlik ve paylaşımın gerçekleştirilmesi yemeğin dinsel, kültürel ve sosyal yönüne vurgu
yapmaktadır.
Bu bağlamda, yemeğin fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasının yanında sembolik olarak da
iletişim sağladığı açıkça görülmektedir. Hem insanlar arası iletişimin hem de Tanrı ile olan bağın
sağlandığı bir araç niteliği taşımaktadır. Yemeğin çeşidi, sunuluşu, yemek yenilen ortam, insanlar
arası statü iletişim ile ilişkilendirilerek, insanı bir iş bulup çalışmaya iten, hayatını davam
ettirebilmesi için zorunlu kılan yemeğin sosyo-kültürel seviyeyi belirlemesi söylenmek istenenin
sözsüz mesaj ile iletilmesi, yemek ile iletişim arasındaki bağı güçlendirmektedir.
Yemeğin Sosyal İşlevi
Türk mutfağı denildiğinde Türkiye'de yaşayan insanların beslenmesini sağlayan yiyecekler
ve içecekler, bunların hazırlanması, pişirilmesi, korunması; bu işlemler için gerekli araç gereç ve
teknikler ile yemek yeme adabı ve mutfak çevresinde gelişen tüm uygulamalar ve inanışlar
anlaşılmalıdır. Murat Belge’nin (2008: 15) Levi Staruss’dan aktardığı bir toplumun yemek pişirme
yolu, bilincinde olmadan yapılarını tercüme ettiği bir dil gibidir sözünden de anlaşılacağı gibi,
bilinç dışı, doğuştan aynı ana dilin öğrenilmesi gibi, yemek kültürünün kültürlere özgü bir yapıya
sahip olduğu belirtilmiştir.
Türk kültüründe mutfak kültürü, diğer kültürlerden farklı bir özellik taşımaktadır. Bu
durumun “Türk misafirperverliği” ile olan ilişkisi etkili olmaktadır (Sürücüoğlu ve Akman, 1998).
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014
İşlevsel Teori Bağlamında Yemek Kültürünün İletişimsel Yönü 5

Aslında dünyanın her millette yiyecek ve içecek ikramı alışılagelmiş bir mevzudur. Yapılan
ikramlar konukseverliğin bir ölçütüdür (Tezcan, 1993). Misafir anlayışı Türk kültüründe ise
saygının, sevginin, birlikteliğin bir göstergesi konumundadır. Yemekli veya yemeksiz davetlerin
gerçekleştiği Türk kültüründe, iletişim ortamları misafirin varlığı ile değişiklik gösterir. Özellikle
yemekli davetlerde, bir masa etrafında toplu olarak yenilen yemek yeme geleneği oldukça eskilere
dayanır. Bu toplantılarda geleneğe göre sofralar hazırlanır, yemekler çıkarılır, bütün oymak, boy
veya köy halkı birlikte yer, birlikte eğlenir veya acıyı paylaşır (Eröz, 1977: 158).
Bu gelenek içerisinde düğün, sünnet, cenaze, doğum günü, yeni yıl kutlamaları, dini
bayram yemekleri önemli bir yere sahiptir. Pek çok insan belirli bir zamanda belirli yemekler
yiyerek grup kimliğini doğrular, aynı zamanda kendi geleneğini de yutar (Stoeltje, 2005: 162).
Günümüzde yemekli düğünlerin yapılması oldukça popüler hale gelmiştir. Yemekli düğünlerde
çeşit ne kadar çok olursa düğün sahibinin maddi gücününde aynı doğrultuda iyi olduğu
anlaşılmaktadır. Yemekli yapılan bu merasimlerde gelen konuklara yemek menüsünün zenginliği
ile maddi içerikli bir mesaj verilmiş olur.
Yemeğin statü belirleyici iletişimsel özelliği içerisinde, bu tür adetlerin amacı
misafirperverliği göstermenin yanında günümüzde daha çok maddi güç gösterisi halini almıştır. Bu
tür ortamlarda sofra adabı pek önemli olmamakla birlikte, ev veya bir toplantı ortamında sofra
adabı önem kazanmaktadır. Birçok kişinin bir arada iş yapabilmesi için toplumsallık her zaman ve
kaçınılmaz olarak kural üretir (Belge, 2008: 360). Sofra adabının ortaya çıkması da birlikte yemek
yemenin getirdiği kuralların sonucunda ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla yeme sırasındaki davranış
kalıplarını belirleyen sofra kuralları söz konusudur. Sofraya eller yıkanmadan oturulmaz (Araz,
1996: 21). Bunun yanında yemek yerken ağız şapırdatmak, diş karıştırmak, sofraya elleri silmek,
ekmek kırıntısı dökmek gibi davranışlar görgü kurallarına aykırıdır.
Bunun yanında, Türk kültüründe önemli yeri olan belirli aylarda insanların yiyecek üzerine
yapmış olduğu hazırlıklar mevcuttur. Bunlar arasında ramazan ve aşure ayı yer almaktadır. Bu
aylarda insanlar birbirlerine gelip gitmekte, en güzel yiyecekleri misafirlerine sunmaktadırlar. Bu
durum karşılıklı oturup sohbet etmekten ziyade yemek üzerine kurulu bir düzendir ve tek odak
noktası budur. Sadece fizyolojik ihtiyaç değil sosyal ihtiyacından giderilmesi için hazırlanmış bir
araç özelliği taşımaktadır. Aşure ayında da durum farksızdır. Ancak ramazanda iftar veya sahurdaki
gibi yemek toplantısı yapılmaz. Komşuların, eş, dost, akrabanın birbirlerine bir kâse aşure ikram
etmesi ile başlar ve biter. Buradaki amaç aşurenin yenip yenmemesi değil sosyal bağın
kuvvetlenmesi, yardımlaşmanın gerçekleşmesi ve bunun içinde yemek ile iletişim sağlanması
durumu söz konusudur.
Yemek ve güç ilişkisinde bireylerin besin temin sürecindeki rolü belirleyici olabildiği gibi
yöneten ve yönetilen ilişkilerinin de yemeğe yansıdığını görmek mümkündür (Beşirli, 2010: 162).
Yemekte saygınlık ve güç, katılımcıların hizmet görme miktarı ile ölçülebilir. Saygınlık göstergesi
olarak bireyin sofradaki konumlanması da önemlidir. Bir sebze veya et yemeğinin en çok talep
edilen kısmı en saygın kişi için ayrılabilir. Yemeğin kısımlarının saygınlığa göre dağıtımı
Türklerde görülen bir unsurdur. Sofrada herkesin oturacağı yer belli olup kişinin ifa ettiği görevi ve
rütbesi ile birebir alakalı idi.
Tarih çoğunlukla, statü eşitsizliklerini sembolik şekilde ifade eden bir mitolojiye dayanır ve
bu eşitsizliklerin yol açtığı egemenlik-tabiiyet ilişkilerini meşrulaştırır (Balandier, 2010: 80).
Semboller sistemi, toplumların sosyo-kültürel yapısını oluşturmaktadır. Sofrada oturulan yer, statü
farkı gibi etmenlerin yanında bazı yiyeceklerin tüketim hakkının da belli kesimlere verilmesi de
güçlü olanın yani baskın olanın (iktidarın) yemek üzerindeki etkisini gösterir. Dışarıda yemek
yendiğinde masaya hesap gelince erkekler hesabı masanın altında, kimseye göstermeden ödenmesi
durumu kalıplaşmış bir davranış göstermektedir (Yeşil, 2005: 118).
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014
6 Ali Osman ABDURREZZAK

Burada bahsedilen iktidar kavramı resmi bir ortamın yanında aile içi bireyler açısından
bakıldığında ekonomik sorumluluklar açısından eşit olmayan bir durumu işaret etmektedir. Yaş ve
cinsiyet farklılığı da etkili olmaktadır. Yemeğin paylaşım farklılıkları, tarım toplumu, çitçi aile ve
endüstriyel düzenlemelerde oldukça çoktur. Bu durum kent yaşamında eşitsizlikten çok aile içi
eşitliğe dönüşmüş olsa da, erkek egemen toplumlarda, kadın çalışsa dahi erkek son sözü söyleyen
ancak ilk yemek servisi yapılan birey haline gelmiştir. Ekonomik gelişmeler ve diğer nedenler
kadının çalışma yaşamına katılmasını sağlarken, yemek yeme alışkanlıklarının ev dışına tasması,
daha kısa sürede yemek ihtiyacını giderme zorunluluğu gibi sonuçlar doğurmuştur (Güler, 2007:
23).
Sosyokültürel yapı gereği, kadın ve genç kızlar yemek yapıcı ve sunucu, yetişkin erkekler
ile genellikle erkek çocuklar yemek alıcı rollere sahiptirler (Özdemir, 2005: 179). Burada kadın ve
erkeğin eşit olmama, erkeğin ekonomik imkânları sağlayıcı, kadının ise erkeğin kazandığı ile aldığı
malzemeleri veya eşyayı kullanarak kadının ev işlerinden olan yemek yapma eylemini
gerçekleştirdiği görülür. Buna ilaveten, ritüelsel yemekler görünmeyen varlıklar ile katılımcıları
birbirine bağlamakla kalmaz, onlar ciddi sosyal işlevlerde sergilerler (Mintz ve Bois, 2002: 107).
Yemek yeme öncesinde yapılan hazırlıklar, yemeğin yenileceği kişi(ler) ile olan samimiyet ya da
mesafe, bu kişilere olan saygınlık, statü farklılığının olması, öğün farklılığı gibi etkenler ardından
gelecek iletişim için gerçekleştirilen ritüelsel bir faaliyettir.
Etnologlar insanoğlunun yiyeceklerle ayinler, semboller ve inanç sistemlerini nasıl
ilişkilendirecekleri üzerine yapılan çalışma için birden çok giriş noktası buldular (Mintz ve Bois,
2002: 107). Görünmeyen varlıklarla bağ kurulması, bolluğun ve doyumun şükran duygusu ile
tanımlanması, üretim ve bereketin kutsanması gibi durumlar insanın varlık nedeni arayışı ile
başlayıp, günümüze kadar süregelen bir olgudur. Dinsel bağlamda yiyecek, insanlar ile onların
inançlarını yiyecek ve zihinleri arasındaki güçlü bağlarla bağlamaktadır (Feeley-Harnik, 1995:
567). Geçmişten bugüne sahip olunan öğretiler neticesinde kazanılan değerlere uygun davranışlar
içerisinde, yiyeceğin kutsiyet sayılması ile yokluğunda yalvarışın, varlığında ise şükran duygusu
yer almaktadır.
Bunun yanında “eksikliğin giderilmesi için yemekli uygulamalara başvurulması (inanç-
yemek/eğlence birlikteliği) Türkler tarafından etkili bir biçimde kullanı” gösterir (Özdemir, 2005:
180). Örneğin; çocuk sahibi olamayan bir kişinin çocuğu olduktan sonra eşe, dosta, komşuya helva
dağıtması veya yemek vermesi gibi uygulamalar Anadolu’nun birçok yerinde uygulanmaktadır.
“Doğum, nişan, evlilik, sünnet ve hatta ölüm gibi geçiş dönemleriyle ilgili yemeklerin çok kere ilk
sembolik yemeği tatlıdır” (Özdemir, 2005: 188). Çünkü tatlı ile birlikte ilişkilerinde aynı
doğrultuda olumlu olacağı aile, akrabalık ilişkilerinin kuvvetlenip ağız tadının bozulmayacağı
inanışı hâkimdir. Yukarıdaki doğum âdetinde de bu tür bir inanış olduğu düşünülebilir çünkü tatlı
türü yiyecekler Türk kültüründe en son yenir ve bunun da manası tatlılığın devam etmesi, onun
üzerine bir şey yenmeden sofradaki yemek yeme işlemi bittiğini göstermektedir.
Yemek zamanı aile fertlerinin sosyal etkileşimi, aile aktivitelerinin koordinasyonunun
sağlanması, üyeler arasında bilgilerin paylaşıldığı, bireylerin şekillendiği rutin bir içeriğe sahiptir.
Yemek, aile için sistem olarak ilave fonksiyonlara sahiptir. Yemek aileler için yaşamı sürdürme
fonksiyonu yanında statü farklılaşması ve iş bölümünün sürdürülmesini sağlamaktadır (Beşirli,
2010: 162). Statü farklını belirleme, inanç yönü, fizyolojik ihtiyaçlar gibi yemeğin yani, görünürde
somut bir madde olan malzemelerden elde edilen ürünlerin aslında gözle görülemeyen, elle
tutulamayan bir yönünün olduğu açıktır. Ne yazılı, ne sözlü bir iletişim taşımamakla birlikte,
sembolik, kendine özgü belli işaretler ile insan hayatında yer ettiği görülür. Kendine özgü yani
yemeğe özel işaretlerden kastedilen, yöreden yöreye seslendirilişi farklı olan şiirlerin türlerini
belirlemede temel unsurlardan biri olan ezgi gibi, yemek de kendine has ezgiyi bünyesinde
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014
İşlevsel Teori Bağlamında Yemek Kültürünün İletişimsel Yönü 7

barındırmaktadır. Sofra adaplarının, yemek çeşitlerinin, sosyal yaşantıyı bile etkileyen yemek yeme
alışkanlıklarının toplumdan topluma farklılık gösterdiği açıktır. O halde yemek ve iletişim arasında,
insanlar arasında köprü kurabilmesi açısından önemli bir bağ vardır.
Dahası, “yaren, erfane, ferfane, sıra toplantıları, sıra geceleri” gibi sosyal mekânlarda bir
arada bulunulduğu sürece yemek, yakacak, su, elektrik giderleri ortamı kullanan kişiler tarafından
karşılanmaktadır (Özdemir, 2005: 191). Özellikle toplantıların ana kaynağı olarak birlikte yenilen
yemek dikkati çeker. Paylaşım ortamı içerisinde aşını arkadaşı, akrabası, komşusu ile bölüşen
topluluk üyeleri bazı durumlarda evde yapılan yemekleri bu tür ortamlarda birleştirerek topluca
yemektedirler. Yemeğin bir işin ortaklaşa yapılmasını sağlaması, yemeğin birlik ve beraberliğin
oluşturulması özelliğine sahip olduğu görülür.
Türk kültüründe dışarıda yemek yeme kültürü çok yaygın değildir. Özellikle akşam
yemeklerinde evde yapılan yemeklerin yenmesine özen gösterilir. Kadınların yapmış olduğu
günlerde de dışarıdan hazır yiyecekler yerine çoğu kadın kendi yapmış olduğu böreği, çöreği,
pastayı misafirlerine ikram etmek ister. Bunun bir nedeni temiz olması ama asıl konumuzu
ilgilendiren kısmı, beğenilme arzusudur. İkramların gösterişi, çeşitliliği misafire yiyecekler
üzerinden verilen bir mesaj niteliği taşımaktadır. Özenle hazırlanmış aperatif yiyecekler karşı
tarafın önemsendiğini, değer verildiğini göstermektedir.
Özellikle kırsal kesimde yemek yeme işlemi toplu yapılsa da, yer sofrası ya da masa
etrafında gerçekleşse de kent yaşamına göre daha hızlı olmak durumundadır. Çünkü genellikle tek
kaptan yemek yeme geleneğinin hâkim olduğu zamanlarda doymak için hızlı hareket etmenin
gerekliliği ortaya çıkmıştır. Ayrıca iş sırasında yemekte fazla zamanı harcamayıp tarlada çifte
çubuğa bir an önce yetişmek, işi tamamlamak kaygısı da çabuk yemekte rol oynuyordu (Tezcan,
1982: 123).
“Yemek sofralarının iletişimsel sistemi” adeta konuşma dili gibi kendine özgü bir işlevi
vardır (Özdemir, 2005: 177). Sunulan yemekler, yemeklerin sunuş sırası ve şekli birer iletişimsel
sembol niteliğindedir. Türk kültüründe önce çorbanın servis edilmesi ve ardından ana yemek, tatlı
ve çay ya da kahve sıralaması yemek yeme olgusunun önemli bir parçasıdır. “Çayın aksine kahve”
ikramı, iletişimsel anlamda toplantının uzun süreli olduğunun göstergesi olarak anlaşılabilir
(Özdemir, 2005: 197). Toplumda çay her zaman içilebilen, daha ucuz, daha hızla ikram edilen bir
içecek olmasına rağmen, kahvenin hazırlık aşaması, ücreti ve çok sık tüketilememesi gibi farklarda
iletişim boyutunu göstermesi açısından önemlidir.
Kahve içmek statünün psikolojik olarak yükselmesini sağlamaktadır denilebilir. Hatırlı
misafir olma, güzel ağırlanma, önemli konular konuşma gibi durumlar kahve içimi ile doğru
orantılıdır. Bu durumlarda çay da tercih edilir. Burada üzerinde durulan konu en çok tercih edilen
tüketim maddesini belirlemek değil, iletişimsel olarak yemek kültüründe kahvenin nasıl bir izlenim
yarattığı ve insan üzerinde bıraktığı sosyal etkidir.
Yaren sohbetlerinde iki kez kahve ikram edilir. Birinci ikram yemekten önce ikinci ikram
ise yemekten sonra edilir. Sohbetin yapıldığı, orta oyunlarının oynandığı, müziğin dinlendiği yaren
meclisinde son kahve misafire kalkıp gitmesi için bir mesaj niteliği taşımaktadır. Bazı yörelerde
“kalk git kahvesi” olarak adlandırılan bu ikram kapanış türküsü niteliğindeki “Cezatir havası”
eşilğinde sunulmaktadır (Mirzaoğlu, 2003: 118).
Ayrıca kahve ve kahvehane kültürü üzerine yapılan bir çalışmaya göre yapılan anketin bir
bölümü neden kahve falına bakıldığı ile alakalıdır ki; bu durum özellikle kahvenin telvesine
bakarak gelecekten haber verilmesi/alınması için de içildiğini göstermektedir (Ulusoy, 2011: 165).
Halk inancı unsurlarından fala bakma yolu ile karşılıklı iletişim ortamı sağlanmakta olup, bu durum
birbirini tanıyan ya da hiç tanımayan iki kişi arasında meydana gelen sosyalleşmenin bir
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014
8 Ali Osman ABDURREZZAK

göstergesidir. “Sosyalleşme ve sosyal müeyyidelerle aile üyelerine diğer insanlarla iletişim kurma,
uygun değerlerin kabul edileceğini öğretilir. Bu anlamda yemek masası bir sosyalizasyon
forumudur” (Beşirli, 2010: 167).
Bu bağlamda yemekli yapılan toplantıları göz önünde bulunduracak olursak, iki şirket
arasında bir ortaklaşma imzalanması durumu düşünelim. Yemekli değil de, her hangi bir toplantı
salonunda oldukça ciddi bir atmosferde geçen toplantıda, insanların gerginliği ve resmiyeti hem
toplantının uzamasını hem de sonucun olumsuz sonuçlanabilmesine neden olabilir. Oysa yemek
eşliğinde yapılan bir iş toplantısında tarafların iletişimi daha samimi olabilir ve daha müspet
sonuçların elde edilebilir. “Yeme-içme tarzı ve beslenme alışkanlığı, yemekle ilişkili pek çok
durum, sosyalleşme süreciyle yakından ilgilidir” ifadesi kültürün yaşanması ile başlayan sürecin
kültürün devamlılığını koruyarak devam ettirildiğini açıklamakta olup kolektif davranışların
oluşmasında önemli bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir (Kılıç vd, 2012: 715).
Bunun yanında toplu yenen yemeklerde insanlar daha uzun iletişim kurabilirler, çünkü
doyma hissi daha uzun bir zaman dilimine yayılmıştır. Ancak tek başına yenen yemekte bir an önce
yemeği yiyip, yapılacak işe devam etme gibi bir düşünce oluşur. Ayaküstü yenen yemekler, fast-
food türü yiyecekler de iletişimin kısa olmasına, konuşulacak konuların daha basit olmasına neden
olmaktadır.
Yemeğin Kültürel İşlevi
Doğan Kaya’nın (1990: 9) Halk Edebiyatında Yemek Destanları adlı çalışmasında, bu
destanların “Türklerde yemek yeme ve mutfak kültürü ile ilgili olarak bilgiler ihtiva ettiğinden bir
bakıma vesika niteliği” özelliğine sahip olduğunu belirterek, yemek yeme işlevinin sadece gündelik
ihtiyacın karşılanması dışında, etnolojik açıdan da geçmişten bugüne yaşamın kültürel, sosyal,
ekonomik alanında da iletişim boyutu ile karşımıza çıktığı göstermektedir. Yemek kültürü
hakkında edebiyatın kullanımı ile bilgi verilmesi mesajın alıcıya şiir türlerinden destan yolu ile
gönderilmesi, yemeğin iletişim özelliği taşıdığının bir göstergesidir.
Bunun yanında, hangi yörede ne tür yiyecek ve içecek yetiştiğini göstermek açısından,
yörede yetişen besin maddesi ile yörenin özdeşleştirilmesi de kısa ama kapsamlı bilginin verilmesi
için yeterlidir. Amasya elması, Malatya kaysısı, Kahramanmaraş dondurması gibi kelime
guruplarına bakıldığında hangi yörede hangi besin maddesinin ön planda olduğu açıkça
görülmektedir. Bu tür tamlamalarla, kelimenin gücü ile verilmek istenen bilgi, kısaca alıcıya
ulaşmış olur.
Dahası yörelerin özdeşleştirildiği besin maddelerinin reklamı yapılarak daha çok alıcı
bulması sağlanır. Aşağıdaki örnekte, yemeğe nasıl başlanması gerektiği, yemek yapana ve yiyene
saygı ve hürmet gösterildiği, haddinden fazla yenmemesi, sofra adabına göre hareket edilmesi ve
tatlının Türk mutfağı için önemini göstermesi açısından önemlidir. Görüldüğü gibi şiirlerimizde de
her konu gibi yemek ile ilgili dizeler bize yemek kültürü için bilgi vermektedir

Al kaşığı eline
Besmele getir diline
Küçük büyük efendiler sofra sizin buyurun
El evi cennete benzer karnınızı doyurun

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014
İşlevsel Teori Bağlamında Yemek Kültürünün İletişimsel Yönü 9

Allah AllahAllah
Lokmalar kabul ola
Muratlar hasıl ola
Yiyene helâl ola
Yedirene delil ola

Cennet taamı ola
Armudu sapı ile
Üzümü çöpü ile
Pekmezi küpü ile

Arsız olup sofrada çok taam yeme sakın
Ayıplarlar seni bazen iki tarafa bakın

Baklavayı görmeden doyma
Bamyayı yedim sayma
Bunun yanında yöresel tatların neler olduğunu göstermesi açısından da aşağıdaki Kamber
Nar’a ait şiir önemli bir yere sahiptir.
Tadı Damağımda Kaldı
Köyümdeki yemeklerin
Tadı damağımda kaldı
Tandırdaki ekmeklerin
Tadı damağımda kaldı

İlk kez giydiğim urbanın
Yılda kesilen kurbanın
Soslu düğürcek çorbanın
Tadı damağımda kaldı

Kırda otlayan sürümün
Çökelekli bir dürümün
Kuzukulak, pürpürümün
Tadı damağımda kaldı
Tereyağlı eriştenin
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014
10 Ali Osman ABDURREZZAK

Bazlama ile ketenin
Bulgurdan içli köftenin
Tadı damağımda kaldı

Haşıl sofrada baş tacın
Pilavdır senin ilacın
Babikko ile omacın
Tadı damağımda kaldı (Kaya, 1990: 58).
Türk kültüründe yer alan milli yemeklerimizin, bu yemekler arasında günümüzde artık
yapılmayan yemeklerimiz hakkında bilgi vermektedir. Aynı yemeklere yöresel farklılıklardan
kaynaklanan başka adlar verilmesi de Türk sözcük dağarcığı için önemli bir yere sahiptir. Türk
yemek kültürü açısından destan türündeki bu dizeler, yemek çeşitleri hakkında bizleri bilgilendirir.
Yemek konusunda ders niteliği taşıyan destan bir bakıma geçmişe şahitlik etmekte ve bizim
ulutulmaya yüz tutan yemek kültürümüz hakkında pek çok yemek çeşidini de hatırlatarak, iletişimi
sağlamaktadır. İletişim sözlü ve yazılı olduğu gibi, yazılı kaynakların bizlere aktaracağı şeyler
açısından da iletişimin yazılı kaynaklardan sağlanabileceğini söylemek mümkündür. Çünkü
Kamber Nar gibi pek çok ozanın, aşığın, şairin yazdığı bu tarz yazılı kaynaklar aslında mevcut olan
mesajı, bilgiyi sunmaktır. Geçmiş ile günümüzün bağını kuran iletişim gücüne sahip kültürel bir
unsur olan yemek, halk kültündeki yerini ve unutulan değerleri hatırlatmayı hedefleyen yaşayan
kültürel bellek unsurudur
Dahası yemek konulu atasözleri de halk edebiyatında önemli bir yere sahiptir. “Pişmiş aşa
su katmak”, “Gönülsüz yenen aş ya karın ağrıtır ya baş”, “Emek olmadan yemek olmaz”, Aç aman
bilmez çocuk zaman bilmez”, “Parasız yemek olmaz” gibi yemek ile ilgili bazı atasözleri de
yemeğin hem fizyolojik, hem toplumsal boyutunu ortaya koyması açısından kayda değer nitelik
taşımaktadır. Atasözlerinin ve deyimlerin de günlük yaşantıda kullanılması yemek üzerine
söylenen ve iletişim kurmada kullanılan edebi türler olarak hayatımızda yer aldığını görmek de
iletişimi kolaylaştırıcı özellikleri açısından önemli bir yere sahiptir. Bunun yanında baharın gelişini
ve tabiatın yeniden uyanışının kutlandığı kışın bitip yaz mevsimine geçişin sembolü Hıdırellez
kutlamaları kapsamında pişirilen yemekler ve yemeğin yenme alanları mitolojik zamanın izlerini
taşımaktadır. Bereketin gelişinin de temsili olan Hıdırellez kutlamalarında “kuzu etinden yemek,
yapıp yemek, kırlardan toplanan çiçekleri kaynatıp onların suyunu içmek, kırlardan toplanan
yenilebilir otlardan çörek ve bazlama yapıp yemek, Hıdırellez gecesi suya girip banyo yapmak, bir
eşyaya dua okuyup gül dibine gömmek, yeşil çimenlerde yuvarlanmak, ateş üzerinden atlamak”
gibi pratiklere bakıldığında yemeğin eğlence bağlamında yenilmesinin arka planında mitik inanç
sisteminin de yansıması görülür (Bakırcı, 2010: 858). Asıl amacın sadece yemek olmadığı ve
yemeğin dini-büyüsel uygulamalarda bir araç niteliği taşıdığı anlaşılmaktadır. Yemek kültürel
bağlayıcı özelliğini taşımaktadır.
Yemeğin temel taşlarından birisi olan ekmek ise kültürlerarası farklı öneme sahiptir. Türk
kültüründe ise ekmek sosyal ve kültürel hayatta önem arz eder. Ekmeğin kutsallığı, ekmeğe
duyulan saygı ekonomik bağlamda da insanın yaşama dair bağlılığının en önemli sembolüdür.
“Ekmek parası kazanmak” söylemi hayatı idame ettirmenin başında gelen Türk yemek kültüründe
kutsallaşan özel mahiyetteki ekmeğin temsili niteliğe sahip olduğunu gösterip, aslında tüm
beslenme ürünlerinin de genel adı olma özelliğini taşır.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/11 Fall 2014