İSLAM TARİHİ - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

247 Pages·2009·17.11 MB·Turkish

ANKARA ÜNIVERSITESI
ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI
(cid:9) 189 (cid:9)
İ SLAM TARİ H İ
(Başlangıçtan İlk Dört Halife Devri Sonuna Kadar)
Doç. Dr. Sabri HİZMETLİ
ANKARA
1991
ANKARA ÜNIVERSITESI
ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI
189
3 (cid:9) I"
/
İSLAM TARİ H İ
(Başlangıçtan İlk Dört Halife Devri Sonuna Kadar)
Doç. Dr. Sabri HİZMETLİ
ANKARA
1991
IÇINDEKILER
ÖNSOZ(cid:127) (cid:9) VII
GIRIŞ (cid:9)
TARIH VE İSLAM TARIIIÇILIĞ1 (cid:9)
Genel Bilgiler (cid:9) 1
İSLAM TARIHININ OLUŞUMU (cid:9) 5
a) Kur'an'da Tarih (cid:9) 6
b) Hadislerde Tarih (cid:9) 8
c) İslam Tarihinin Kaynakları (cid:9) 11
ç) İslam Tarihi Yazımcılığı (cid:9) 12
d) En Eski İslam Tarihi Kaynakları ve Özellikleri (cid:9) 16
e) Klasik Dönem İslam Tarihçileri (cid:9) 22
İSLAM TARIHÇILIĞINİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ (cid:9) 36
I. BÖLÜM
İSLAM ÖNCESINDE ARABISTAN VE ARABLARIN DURUMU (cid:9) 45
I- Coğrafi ve Ekonomik Durum (cid:9) 45
II- Tarihi ve Sosyal Durum (cid:9) 48
III- Arablar (cid:9) 53
IV- Hicaz-Mekke ve Medine Halkı (cid:9) 64
II. BÖLÜM
PEYGAMBER OLMADAN ÖNCE Hz. MUHAMMED'İN HAYATI (cid:9) 79
1. Hz. Muhammed'in Soyu (cid:9) 79
2. Hz. Muhammed'in Babası ve Annesi (cid:9) 83
3. Hz. Muhammed'in Doğumu (cid:9) 84
4. Hz. Muhammed'in Çocukluğu (cid:9) 87
5. Hz. Muhammed'in Gençliği (cid:9) 90
6. Hz. Muhammed'in Evliliği (cid:9) 91
III. BÖLÜM
Hz. MUHAMMED'IN PEYGAMBERLİĞİ VE ISLAM'İN BAŞLAYIŞI . . . 96
Ön Bilgiler (cid:9) 96
III
1. Hz. Muhammed'in Peygamber Oluşu (cid:9) 98
2. İlk Vahiy ve Son Peygamber (cid:9) 101
3. İslâm Peygamberi Hz. Muhammed'in Çağrısı= Mahiyeti (cid:9) 105
4. Vahiy ve Kur'ân (cid:9) 107
5. islâm'ın Yayılışı ve İlk Müslümanlar (cid:9) 113
6. Habeşiştan'a Göçler (cid:9) 126
7. İslâm'ın Mekke Devrinde Meydana Gelen Bazı Olaylar (cid:9) 128
a) Ebtı Talib ve Hatice'nin Ölümü (cid:9) 129
b) Hz. Peygamber'in Tâif'e Gidişi (cid:9) 131
c) Hz. Peygamber'in Sevda ve Aişe ile Evlenmesi (cid:9) 131
d) Mu'cize ve Mirac Olayı (cid:9) 131
e) Akabe Görüşmeleri (cid:9) 135
IV. BÖLÜM
İSLAMIN MEDİNE DEVRI (cid:9) 137
Ön Bilgiler (cid:9) 137
1. Yeni Bir Yurt Arayışı (cid:9) 138
2. Mekke'den Medine'ye Göç (Hicrel;) (cid:9) 139
3. İlk Müslüman Toplum ve İslâm Devletinin Kuruluşu (cid:9) 145
4. Muhâcirun-Ensâr Kardeşliği (cid:9) 145
5. Vatandaşlık Antlaşması (cid:9) 147
6. Medine Mescidi ve Devlet Sarayı (cid:9) 149
7. Suffe ve İlk Mekteb (cid:9) 150
8. Hicret Olayının Sosyal ve Kültürel Sonuçları (cid:9) 151
9. Medine Devrinde Müslümanların Mekke'li Müşriklerle İlişkileri (cid:9) 153
a) Bedr Savaşı (cid:9) 153
b) Bedr'in Sonuçları ve Uhud Savaşı (cid:9) 158
c) Hendek Savaşı (cid:9) 165
d) Hudeybiye Musalahası (cid:9) 167
10. Müslüman ve Yahudi İlişkileri (cid:9) 169
a) Hayber'in Fethi (cid:9) 171
11. Mekke'nin Fethi (cid:9) 173
12. Huneyn Savaşı ve Evtas Gazvesi (cid:9) 175
13. Tâif Muhasarası (cid:9) 176
14. İlk Müslüman Elçiler ve Evrensel İslam Çağrısı= Tüm Dünya'ya
Duyurulması (cid:9) 177
15. İslam-Hıristiyan İlişkileri (cid:9) 179
a) Mute Savaşı (cid:9) 179
b) Tebuk Seferi (cid:9) 181
16. Veda Haccı ve Veda Hutbesi (cid:9) 182
17. Hz. Muhammed'in Ölümü (cid:9) 184
18. Kur'an, İslam ve Hz. Muhammed (cid:9) 186
(cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:9)
V. BÖLÜM
Hz. MUHAMIVIED 'İN ÖLÜMÜNDEN SONRA İSLAM: RAŞİD HALİFELER
DEVRI (cid:9) 189
I- Hz. Ebil Bekr'in Halifeliği (cid:9) 189
- Hz. Ebü Bekr Devri Olayları (cid:9) 191
1. üsâme Ordusu (cid:9) 191
2. İrtidat Hareketleri ve Hz. Ebü Bekr'in Tutumu (cid:9) 192
3. Kur'ân'ın Toplanması (cid:9) 195
4. Hz. Ebü Bekr'in Fetih Hareketleri (cid:9) 196
a) Irak Savaşları (cid:9) 197
b) Suriye Savaşları (cid:9) 198
5. Halife Hz. Ebü Bekr'in Ölümü (cid:9) 200
II- Hz. Ömer'in Hilafeti Devri (cid:9) 201
1. Hz. Ömer Devrinde Devlet Idaresi 204
2. Hz. Ömer'in Öldürülüşü (cid:9) 206
III- Hz. Osman'ın Hilafeti Devri (cid:9) 207
1. Hz. Osman'ın Halife Seçilişi (cid:9) 207
2. Hz. Osman Zamanında Yapılan Fetihler (cid:9) 208
3. Hz. Osman'ın Halifeliği ve iç Karışıklıklar (cid:9) 210
4. Hz. Osman'ın Öldürülmesi Olayı (cid:9) 215
IV- Hz. Ali'nin Hilafeti Devri (cid:9) 2İ 7
1. Hz. Ali Devri Olayları (cid:9) 217
a) Cemel Olayı (cid:9) 218
b) Ali-Muaviye Mücadelesi ve Sıffın Savaşı (cid:9) 219
c) Hz. Ali ve Havaric (cid:9) 222
d) Nehrevan Savaşı (cid:9) 223
2. Hz. Ali'nin Öldürülmesi (cid:9) 224
BİBLİYOĞRAFYA (cid:9) 225
INDEKS: (cid:9) 230
V
ÖNSÖZ
İslam Tarihi, bugün Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi'nin ilk iki sını-
fında okutulan bir derstir. Birinci sınıfta, ilk Sami topluluklarının tarihleri ve İs-
lam Öncesi Arabistan Tarihi genel olarak ele alındıktan sonra, İslam Tarihinin,
Abbasiler devrinin sonuna kadar olan bölümü okutulmaktad ır. islam'ın Mekke'de
doğuşu, Hz. Iseygamber zamanında Arap yarımadasında yayılışı ve gelişmesi,
Râşid halifeler dönemleri ve onların yönetimleri sırasında ortaya çıkan olaylar,
Emeviler ve Abbasiler idâresi üzerinde durmamız gereken başlıca konuları oluş-
turmaktadır.
Bu sebeble biz, elinizdeki bu kitabı hazırlarken daha çok fakültemiz birinci
sınıf öğrencilerinin durumunu dikkate aldık ve onların İslam Tarihi Dersi'nde oku-
dukları konular üzerinde durduk; ilk dönem İslam Tarihini özellikle kültür tarihi
yönünden ele almaya çalıştık. Kitabın tetkikinden de anlaşılacağı üzre, başlan-
gıçta, genel çerçevede usül bilgisi verdik, daha sonra ilk Sami topluluklardan
ve Arap yarımadasının islam öncesindeki durumundan sözettik. islam'ın Mekke-
ve Medine dönemleri ile Müslümanların Hicret'ten sonraki sosyal ve kültürel du-
rumları çalışmamızın ağırlıklı konularını oluşturdu. Raşid halifeler dönemi ile
islam fetihlerini genel boyutları çerçevesinde ele aldık.
Kuşkusuz, İslam Tarihinin ilk dönemlerinin bütün konularını içine alan,
ya da birtakım konularını inceleyen çok sayıda kitap yazılmıştır. Ancak bunlar-
dan birçoğu çok büyük hacimli olup, okuyucu çeşitli rivâyetler, uzun nakiller
ve geniş malumât içerisinde kaybolup gitmektedir. Bir kısmı da, Ansiklopedik
kapsamlı olup önemli birçok konuyu muhtasar olarak ele almakta ve okuyucuyu
tatmin etmemektedir.
İşte biz, mevcut İslam Tarihi kitaplarının bu özelliklerini dikkate alarak ve
öğrencilerimizin durumunu gözönünde bulundurarak, kitabımız' ilk dönem
İslam Tarihine ayırdık; Emeviler ve Abbasiler tarihini ayrı bir çalışmaya bıraktık.
Kitabımızın yazımında tamamen akademik bir metod takip etmedik, okuyu-
cumuzun ilahiyat Fakültesi öğrencileri ile her düzeyden insanlar olabileceğini
gözönünde bulundurduk. İslam tarihi araştırıcılarından çok geniş bir halk kesimi-
ne hitabetmek istedik.
VII
Kitabın tashihini yapan ve endeksini hazırlayan Araştırma görevlileri Dr.
Mehmet Özdemir ve İbrahim Sarıçam ile, basım işlerinde emeği geçen Ankara
Üniversitesi Basımevi görevlilerine teşekkür etmeyi borç bilirim.
Başlangıçtan Râşid halifeler devrinin sonuna kadar olan dönemdeki İslam
Tarihini konu alan bu kitabımizı, şimdilik İslam Tarihine giriş çalışması sayıyo-
ruz ve ileride daha kapsamlı bir çalışma yapmayı düşünüyoruz.
Sabri HİZMETLİ
VIII
GIRI Ş
TARİH VE İSLAM TARİHÇİLİĞİ
Genel Bilgiler:
"Tarih", Arapça asıllı bir kelime olup, lügatte, "vaktin bilinmesi" anlamını
ifade eder. Bu anlamda, tarih, eşyanın zamanının kendisinde sona erdiği gayesi ve
vaktidir, tarihin konusu da zaman ve insandır (1).
"Tarih" kelimesinin aslı konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. "İslam
Tarihçiliği Üzerine" adlı eserimizin birinci bölümü'nde bu konuda geni ş açıklama-
larda bulunduk. Burada, öz olarak şunu söyleyebiliriz; "tarih" kelimesi esas
itibariyle, zaman anlamı taşır; fertlerin ve toplumların durumlarını ve hareketlerini
"vakit" içerisinde belirler. Böyle bir anlam taşıması sebebiyledir ki, müslümanlar
Hicri yılı "İ slâm Takvimi"nin başlangıcı yaptılar.
"Tarih" kelimesi teknik bir tâbir olarak Arap dünyasında ilk defa Güney
Arabistan Arapça'sında kullanıldı. "Ahbâr ilmi" anlamında kullanılan bu tâbir,
ıstılanda, insanlığın hal tercümesi sayılan bir ilmin özel adıdır.
Tarih ilmi "tarih" kelimesinin anlamına göre çok değişik tarzlarda tanım-
lanmıştır. Geniş anlamda "tarih", geçmişte meydana gelen olayların ve yapılan
işlerin tümünü ifade eder. Bu yönden tarih ilmi, insanlığın geçmişinin düşünce-
sinin ve yaşayışının genel panoramasıdır. Bir başka tanıma göre ise tarih, insan
topluluklarının veya milletlerin geçmişte madde ve mana alanında gösterdikleri
gelişmeleri, toplumların birbirleriyle olan karşılıklı ilişkilerini, uygarlıklarını
iç ve dış sorunlarını kapsayan bir bilimdir. insanlığın yaratılıştan bu güne dek
geçirdiği aş:Imal-in, madde ve mâna planındaki gelişme ve olgunlaşmasını, bugün-
kü duruma nasıl geldiğini inceleyip bildiren bir bilim olan tarih, yaşanılan zamanı
daha iyi değerlendirmek ve geleceğe daha iyi hazırlanmak, bilinçli yaşantı sürmek
ve mutlu yarınlara erişmek için öğrenilmesi kaçınılmaz bir ilimdir. Geçmişin
1 Muhammed b. 'Abdurrahman es-SahâvI (831-902/1427-1497); el-Plân
bi't-Tevbih li-men Zemme't-Tarih, tah, ve tahlil, F. Rosenthal, Beyrut-Lübnan,
s. 14, 16-17.
1
bilinçli bilgisi ışığında bugünün yaşanması ve yarının hazırlanması ilmi demek olan
tarihin, uygarlık tarihi, düşünce tarihi, bilim tarihi, dinler ve mezhepler tarihi,
sanat ve edebiyat tarihi yönlerinden insanlığa kazandırdığı büyük yararlar vardır.
Ünlü sosyolog ve tarihçi İbn Haldun (öl. 808/1406), dış ve iç görünümleri
itibariyle ikiye ayırdığı tarihi şöyle tanımlar:
"Tarih ilmi, toplumların ve nesillerin yekdiğerlerine ulaştırdıkları ilimlerden-
dir. İnsanlar bu ilmi elde etmek için binit hazırlarlar, yolculuk yaparlar. Hüküm-
darlar ve seçkin kişiler, bu konuda, birbirleriyle yarışırlar. Öyle ki, tarih ilminin
önemini anlamakta bilginlerle halk aynı düzeyde olurlar. Çünkü tarih, dış görünü-
mü itibariyle, geçmişten, devletlerden ve önceki çağlarda meydana gelen hadise-
lerden haber veren bir ilimdir. Tarih, tabiatın ve halkın durumunu, geçirdikleri
değişiklikleri, dünyada kurulan devletlerin durumlarını, genişleme, yayılma ve
yükselişlerini; insanların yeryüzünü imar edişlerini, göç zamanının gelmesiyle
birlikte, yıkılıp yok olmadan önce dünya hayatını imar etmekle uğraşır ziiirum-
ların, bize bildirir.
Tarih, iç görünümü itibariyle, bir bakış ve incelemedir. Kâinatın ve varoluş
sebeplerinin ortaya konmasıdır. Kâinatın ilkelerinin gerçek yönleriyle bilinmesi,
olayların keyfiyet ve sebeplerinin ayrıntılarıyla öğrenilmesidir. Bu bakımdan
tarih, hikmette asil bir ilimdir, dolayısıyle hikmet ilimleri türünden biri sayılmaya
layıktır" (2).
İbn Haldun'un bu açıklamalarına göre tarih, gerek tüm çağları, kuşaklar' ve
coğrafi bölgeleri gerekse bir çağa ve bir nesile özgü durumları anlatan bir ilim
olmaktadır.
Aslında, tarih gerçeği öğrenmektir. Geçmişle ilgili gerçekleri öğrenip anla-
mak, yaşanılan zamanı değerlendirmek ve geleceğe daha iyi hazırlanmak için çok
önemli bir faktördür (3). Maddi ve mânevi kalkınma, uygarlaşma ve olgunlaşma
büyük ölçüde geçmişi öğrenip, yanlışlıkları bilip düzeltmek ve geleceğe uygun
şartlar hazırlamakla gerçekleşebilir.
İşte, kalkınma ve uygarlaşma sürecinde tarihin oynadığı bu önemli rol,
insanlığı bir "Tarih İlmi" kurmaya, milletleri ve devletleri "Tarihçilik" yarışına
sevketti. Sonuçta, umm ve milli tarihler yazıldı. İnsanlık hayatında meydana
gelen olaylar ve yeni oluşumlar tarih biliminin devamlı olarak gelişmesine, zengin-
leşmesine ve çeşitli dallara ayrılmasına yol açtı. Sosyal tarih, düşünce tarihi, siyâ-
2 İbn Haldun, "Mukaddimetu'bn Haldun", Dartıl-kalem, Beyrut-Lübnan
1978, 1. bas. s. 3-4.
3 Z. Velidi Toğan, Tarihte Usûl İstanbul 1969, s. XV.
,
2
set tarihi, uygarlık tarihi, ekonomi tarihi, sanat tarihi... gibi müstakil tarih bilim
dalları türedi. Böylece, hem milletlerin ve devletlerin genel ve özel tarihleri hem de
dinlerin ve bilimlerin müstakil tarihleri teşekkül etti.
Ancak bazı tarih yazarları tarihi yalnızca hükümdarların idarelerine ve dev-
letin teşkilâtlarına, bunların siyasi ve askeri alanlardaki ilişkileriyle sınırlama
yoluna gittiler. Böyle bir anlayış onları, olayları ve rivayetlerini olduğu gibi an-
latma yoluna itti; sonuçta nakilci ve taklitçi tarihçiler türedi (4).
Şüphesiz, hükümdarların, kahramanların ve yetenekli kişilerin halk üzerinde
büyük nüfuzu vardır. Ancak bütün bir toplumu birkaç kişinin emir ve istiğine bo-
yun eğen, hertürlü iradeden, fikir ve hürriyetten mahrum, kör bir sürü saymak da
doğru değildir. Öyleyse, milletlerin düşünce, uygarlık ve kalkınma tarihini yöneti-
cilerle halkın elele ve gönül gönüle bağlanarak yek vücut olup gerçekleştirdikleri
bir olay olarak görmek icabeder. Başsız bir vücut veya viicutsuz bir baş hiçbir
anlam taşımayacağı gibi, hükümdarsız millet, milletsiz hükümdar olmaz.
İnsanlar tarih bilincine sahip olunca ya da tarihteki olaylar yeniden yaşanı-
lınca tarih yaşanılmış olur; tarih de geçmişte yaşanılan olayların bir toplumun
varlığında bıraktığı izler olma özelliğini kazanır. Tarihi vesikalara dayanarak in-
celeme ve araştırma yapıp geçmişi yeniden gündeme getiren tarihçi insanl ığa
tarihini yeniden yaşatır. Bu durumda tarih, geçmişteki tarihi vesikaların konuş-
ması ve değerlendirilmesidir (5).
Şüphesiz, tarihi olaylar birbirine bağımlı olarak meydana gelirler. Kainatta
hiçbir münferit olay yoktur; her olay birçok sebep ve faktörün birlikte olu ştur-
duğu bir olgudur ve geleceğe ait birçok olaya dayanak teşkil eder. Öyleyse, hadi-
seler, "Sünnetullah" gereği, sebep-sonuç yönünden birbiriyle bağlantılıdır. Top-
lumlar ve onların yaşantılanyla ilgili itici etkenler devamlı olarak gelişip olgunlaşır;
onlardan kaynaklanan olaylar da tabii bir transformasyon içinde seyrederler.
Kabul etmek gerekir ki, tarih ilmi ile ilgili bilgiler henüz olgunluk dönemine
ulaşamadı. Nakilcilik veya rivâyetçilik temeline dayalı tarihçilik aşamasmdan, son
yüzyılda yapılan tarihi araştırmalar sayesinde, kurtulunulup "eleştiricilik ve karşı-
laştirmacılık" temellerine dayalı tarihçiliğe geçilinmişse de, tarih felsefesi yönün-
den hala çocukluk dönemi yaşanıldığı bir gerçektir (6). Çünkü tarihte meydana
gelen olayları "oluş ve bitiş nedenleri" itibariyle veya "nasıllık ve nicelik neden-
leri" yönüyle incelemek "tarih felsefesi"nin konusudur. Tarihi olaylar ın henüz tüm
yönleri, iç ve dış boyutlarıyla ele alınmadığı gözlenmektedir.
4 Barthold-Köprülü, islâm Medeniyeti Tarihi, Ankara 1977, s. 4.
5 Zeki Velidi Togan, Tarihte Us61, s. XVI.
6 ez-Zebidi, Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi, C. 1, s. 82.
3