İSLAM HUKUK METODOLOJİSİNDE EMİR VE NEHİY HÜKÜMLERİNİN HÜSÜN-KUBUH ...

159 Pages·2012·2.95 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ
(İSLAM HUKUKU) ANABİLİM DALI

İSLAM HUKUK METODOLOJİSİNDE EMİR VE NEHİY
HÜKÜMLERİNİN HÜSÜN-KUBUH AÇISINDAN
TEMELLENDİRİLMESİ

Yüksek Lisans Tezi

Fatih BAŞELMA

ANKARA
2012
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ
(İSLAM HUKUKU) ANABİLİM DALI

İSLAM HUKUK METODOLOJİSİNDE EMİR VE NEHİY
HÜKÜMLERİNİN HÜSÜN-KUBUH AÇISINDAN
TEMELLENDİRİLMESİ

Yüksek Lisans Tezi

Fatih BAŞELMA

Tez Danışmanı:
Prof. Dr. Şamil DAĞCI

ANKARA
2012

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….I
KISALTMALAR……………………………………………………………………III

GİRİŞ

A) Araştırmanın Konusu…………………………………………………….1
B) Araştırmanın Önemi ve Amacı…………………………………………..2
C) Araştırmanın Kaynakları ………………………………………………..2
D) Araştırmanın Yöntemi ve Sunulması………………………………….....4

BİRİNCİ BÖLÜM
İSLAM HUKUK METODOLOJİSİNDE EMİR VE NEHİY

İ) İslam Hukuk Metodolojisinde Emir ve Nehiy Kavramları…………..7
A) Emir Kavramı……………………………………………………….10
1) Emrin Tanımı ve Mahiyeti……………………….……...........…10
B) Nehiy Kavramı……………………………………….......................12
1) Nehyin Tanımı ve Mahiyeti……………………………………..13
II) Emir ve Nehyin İslam Hukuk Metodolojisindeki Yeri ve Önemi
(Emir ve Nehyin Usûldeki Konumu)…………………………………….13
III) Emir ve Nehyin Yorumuna İlişkin Bazı Konular…………….……...17
IV) Emir ve Nehiy İle İlişkisi Bağlamında Hüsün ve Kubuh’un
Kavramsal Çerçevesi…………………………………………………..19
A) Hüsn’ün Lügat Manası………………………………………………19
B) Kubh’un Lügat Manası……………………………………………...20
C) Teknik Bir Terim Olarak Hüsün ve Kubuh Kavramları…………….21
V) Hüsün-Kubuh Tartışmasının Fikri Arka Planı ve Hukuk Düşüncesi
ile Münasebeti………………………………………………………….23
A) İslam Düşüncesinde Hüsün-Kubuh Teorisinin Ortaya Çıkış Süreci ve
Temel Tartışmalar…………………………………………………..25
B) Hüsün-Kubuh Meselesinin Hukuk Düşüncesi İle Münasebeti……...28
1) Çağdaş Hukuk Düşüncesinde Hukukun Menşei İle İlgili
Görüşler…………………………………………………….31
a) Hukuku Bilinçli Bir İradenin Ürünü Olarak Gören Hukuk
Teorileri…………………………………………………32
b) Hukuku İrade Dışı Bir Kaynağa Dayandıran
Teoriler……………………………………………...…..34
VI) Hüsün-Kubuh Konusunun Klasik Kaynaklardaki Yeri ve İşleniş
Biçimi…………………………………………………………………...44

İKİNCİ BÖLÜM
EMİR VE NEHYİN HÜSÜN-KUBUH İLE İLİŞKİSİ

I) Ontolojik Mahiyeti Açısından Emir ve Nehiy
(Emir ve Nehy’e Konu Olan Hükmün Tabii Niteliği Meselesi)………48
A) Mu’tezileye Göre Ontolojik Mahiyeti Açısından Emir ve Nehiy………..50
B) Mütekellim Usulcülerine Göre Ontolojik Mahiyeti Açısından Emir ve
Nehiy…………………………………………………………………….59
C) Hanefî-Ma’turidî Hukukçulara Göre Ontolojik Mahiyeti Açısından Emir
ve Nehiy…………………………………………………….....................66
II) Hüsün ve Kubh’a Delâleti Bakımından Emir ve Nehiy
(Aklî Vücûb’un İmkanı Meselesi)……………………………………...77
A) Mu’tezileye Göre Hüsün ve Kubuh’a Delaleti Bakımından Emir ve
Nehiy…………………………………………………………………….78
B) Mütekellim Usulcülerine göre Hüsün ve Kubuh’a Delaleti Bakımından
Emir ve Nehiy……………………………………………………………88
C) Hanefî-Ma’turidî Usulcülere Göre Hüsün ve Kubuh’a Delaleti
Bakımından Emir ve Nehiy…………………………………………….102
D) Modernleşme Dönemi Hüsün-Kubuh
Tartışmaları……………………………………………………………119
III) İbâha Alanının Hüsün-Kubuh ile İlişkisi…………………………....126
SONUÇ………………………………………….…………………………......133
KAYNAKÇA……………………………………..……………………………138
ÖZET………………………………………………………………………......148
ABSTRACT…………………………………………………………………...149
ÖNSÖZ

İslam düşünce tarihinin en önemli tartışma konularından birisi şüphesiz akıl- vahiy
ilişkisidir. Akıl ile vahiy arasında ne tür bir münasebetin bulunduğu, bu ikili
arasındaki hiyerarşik sıralamanın hangi taraf lehine yorumlanması gerektiği, aklın,
vahiyden bağımsız olarak hakikate ulaşıp ulaşamayacağı, aklın önermeleri ile vahyin
bildirimleri (naslar) arasında bir karşıtlıktan bahsedilip edilemeyeceği, ya da bu ikisi
arasında mutlak bir uyumun söz konusu olup olmadığı şeklindeki sorular, İslam
düşünürlerinin üzerinde etraflıca i’mâl-i fikr ettikleri ve bugün dahi üzerinde kafa
yormayı gerektiren çok kıymetli fikirler ürettikleri önemli sorulardır.

Akıl-vahiy münasebeti bağlamında ele alınan ve birçok tartışmanın zuhur etmesine
vesile olan hüsün-kubuh meselesi, gerek fıkıh usûlü gerekse kelam ilimleri alanında
ihtisas yapmış düşünürlerin gündeminde yer almış olan önemli bir meseledir.
Özellikle fıkıh usûlü ilminde kanun koyucunun kim olduğu ve Şâri’in emir ve
nehiylerinin mahiyeti bağlamında ele alınan hüsün-kubuh meselesi ve bu mesele
hakkında İslam hukukçularının benimsemiş olduğu fikirler, fıkıh usûlü ilminin diğer
birçok konusunu da yakından ilgilendirmiş ve klasik fıkıh usûlü teorisinin
oluşumunda bu konudaki kanaatlerin büyük tesiri olmuştur.

Hüsün-kubuh konusunda akla ağırlık ve öncelik verenler, fıkıh usûlünün diğer
meselelerinde ve Müslümanların karşılaştıkları problemlerin çözümünde de akla
öncelik vermiş ve aklın kullanım alanını geniş tutmaya çalışmışlar, hüsün-kubuh
konusunda aklı arka planda tutan ve nassları öne çıkaran yaklaşımlar ise fıkıh usulü
ilminin diğer konularında ve Müslümanların karşılaştıkları problemlerin çözümünde
nassları ön planda tutmuş ve nasslar çerçevesinde bir teori oluşturma ve çözüm
bulma yoluna gitmişlerdir.

Bu sebeple klasik fıkıh usulü ilminin ve ele aldığı problemlerin çözümünde
aklın ve vahyin ne tür bir münasebet içerisinde bulunduğu ve bu ikisinin İslam hukuk
teorisinde özellikle hukuki sorumluluk bağlamında nasıl ilişkilendirildiği konusunun
anlaşılması, hüsün-kubuh meselesini ve bu konuda ortaya konan görüşleri oldukça
önemli hale getirmektedir. Bu sebeple İslam hukuk metodolojisinde emir ve nehiy
normlarının hüsün-kubuh açısından temellendirilmesi konusunun tez olarak
çalışılmasını uygun gördük.

Bir hakikati teslim etmem gerekir ki hocamın rehberliğinde, hukuk disiplininin
temelini oluşturan “hüküm”ler ile bunların arka planında gizli olan ulvi amaçların
(makâsidü’s-şerîa) ve mantıksal gerekçelerin (ratio-legis) bütünlük içerisinde ele
alınması gerektiğini daha iyi anladım. Bu bakımdan tez konumun belirlenmesinden
başlayıp hazırlanması sürecindeki ufuk açıcı fikirleriyle bana rehberlik eden ve
hukuki formasyonumun inkişafında önemli katkıları bulunan hocam ve danışmanım
Prof. Dr. Şamil DAĞCI beyefendiye teşekkürü îfâ edilmesi gereken ahlaki bir görev
olarak görüyorum.

Fatih BAŞELMA
Ankara 2012
KISALTMALAR

A.g.e. : Adı geçen eser.
A.g.m. : Adı geçen makale.
A.g.t : Adı geçen tez.
AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi.
AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
AÜİFY : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
b. : Bin.
Bk. : Bakınız.
b.t.y : Basım yeri ve tarihi yok.
b.y.y : Basım yeri yok.
c. : Cilt.
CÜİFD : Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
Çev : Çeviren.
ÇİFD : Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi.
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi.
EÜİFD : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
KSU : Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
Neşr : Neşreden.
İ.Ü.H.F.M : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası.
İ.Ü.H.F.Y : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Ö. : Ölümü.
s. : Sayfa.
T.D.V : Türkiye Diyanet Vakfı.
Thk. : Tahkik
Tsh. : Tashih.
t.y. : Tarih yok.
vb. : ve benzeri.
vd. : ve devamı.
y.e.y : Yayın evi yok.