İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları

328 Pages·2017·7 MB·Turkish

AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI
NĠZAMĠ ADINA ƏDƏBĠYYAT ĠNSTĠTUTU
FOLKLOR ĠNSTĠTUTU
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ĠSLAM COĞRAFĠYASINDA VƏ
AZƏRBAYCANDA XALQ OYUNLARI
VƏ MEYDAN TAMAġALARI

Beynəlxalq Elmi Konfransın

MATERĠALLARI

15 iyul 2016-cı il

Bakı Ģəhəri

BAKI – 2016
~ 1 ~
ELMĠ REDAKTORU: Ġsa HƏBĠBBƏYLĠ
AMEA-nın həqiqi üzvü

TƏRTĠB EDƏNĠ: Ġlkin RÜSTƏMZADƏ
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

NƏġRĠNƏ MƏSUL: Əziz ƏLƏKBƏRLĠ
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

“Ġslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaĢaları”
mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları. Bakı, ―Elm və təhsil‖, 2016,
328 səh.

Kitabda AMEA Nizami adına Ədəbiyyat Ġnstitutu və Folklor Ġnstitutunun birgə
təĢkilatçılığı ilə 15 iyul 2016-cı ildə Bakı Ģəhərində keçirilən “Ġslam coğrafiyasında və
Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaĢaları” mövzusunda Beynəlxalq Elmi
Konfransın materialları toplanmıĢdır.

folklorinstitutu.com

M4603000000 Qrifli nəĢr

N-098-2016

© Folklor Ġnstitutu, 2016

~ 2 ~
TƏġKĠLAT KOMĠTƏSĠ

Sədarət:

Ġsa HƏBĠBBƏYLĠ – Akademik, AMEA-nın vitse-prezidenti, AMEA Ədəbiyyat
İnstitutunun direktoru

Muxtar KAZIMOĞLU-ĠMANOV – AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA Folklor İnstitutunun
direktoru

Elmi heyət:
Akademik Teymur Kərimli – AMEA Humanitar Elmlər Bölməsi, akademik-katib
AMEA-nın müxbir üzvü
Nərgiz Axundova – AMEA İctimai Elmlər Bölməsi, akademik-katib
Akademik Rafael Hüseynov – AMEA Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru
AMEA-nın müxbir üzvü
Gövhər BaxĢəliyeva – AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru
AMEA-nın müxbir üzvü
Yaqub Mahmudov – AMEA Tarix İnstitutunun direktoru
AMEA-nın müxbir üzvü
Ərtegin Salamzadə – AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru
AMEA-nın müxbir üzvü
Möhsün Nağısoylu – AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru
Tar.ü.e.d. Maisə Rəhimova – AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun
direktoru
Fəl.ü.e.d. Ġlham Məmmədzadə – AMEA Fəlsəfə İnstitutunun direktoru
Fil.ü.e.d., prof. Məhərrəm Qasımlı – AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini
Fil.ü.e.d., prof. Məmməd Əliyev – AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini
Fil.ü.e.d., prof. Qəzənfər PaĢayev – AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi
Fil.ü.e.d., prof. Kamran Əliyev – AMEA Folklor İnstitutunda şöbə müdiri
Fil.ü.e.d., prof. Füzuli Bayat – AMEA Folklor İnstitutunda şöbə müdiri
Fil.ü.e.d. Seyfəddin Rzasoy – AMEA Folklor İnstitutunda şöbə müdiri
Fil.ü.f.d., dos. Əfzələddin Əsgər – AMEA Folklor İnstitutunda şöbə müdiri
Fil.ü.f.d., dos. Ağaverdi Xəlil – AMEA Folklor İnstitutunda şöbə müdiri
Fil.ü.f.d., dos. Əziz Ələkbərli – AMEA Folklor İnstitutunda bölmə rəhbəri
Katiblik:
Fil.ü.f.d., dos. Ġlkin Rüstəmzadə – AMEA Folklor İnstitutu
Fil.ü.f.d., dos. Afaq Xürrəmqızı – AMEA Folklor İnstitutu
Mehman Həsənli – AMEA Ədəbiyyat İnstitutu
~ 3 ~
ĠÇĠNDƏKĠLƏR

GĠRĠġ NĠTQLƏRĠ

Ġsa Həbibbəyli. Milli köklərdən bəĢəri dəyərlərə doğru
From the national roots to the human values............ ............................................................ 7
Muxtar Kazımoğlu-Ġmanov. Xalq oyunlarında ortaq düĢüncə tərzi
The common way of thinking in folk games ........................................................................... 9
Ərtegin Salamzadə. Xalq oyunları təsviri sənətdə
Folk games in fine arts ........................................................................................................... 11

MƏRUZƏLƏR

Afaq Ağayeva, Günay Süleymanоva. Xalq teatrında оyunların yeri
The place of games in a folk theatre ...................................................................................... 13
Afət Həbibova. Meydan tamaĢalarında obrazların tipologiyası
The typology of images in square performances .................................................................... 18
Ağaverdi Xəlil. Oğuz eposunda ritual keçidləri və gözbağlıca oyunlarının
struktur tipologiyası
The structure typology of ritual passages And the games of hide and seek
in the oghuz epos .................................................................................................................... 25
Almara Nəbiyeva. Qarabağ meydan tamaĢalarının özünəməxsusluğu
The specificity of Karabakh performances ............................................................................. 34
Almaz Həsənqızı. Qadınlar tərəfindən keçirilən oyun və tamaĢalar (Ordubad folklor
mühiti əsasında)
Game and shows performed by women (on the basis of Ordubad
folklore environment) ............................................................................................................. 39
Aybəniz Əliyeva-Kəngərli. Türk xalq oyunlarının tarixi kökləri (Qaragöz)
The historical background of Turkish folk games (Garagoz-Black eye) ............................... 46
Aynur Cəlilova. Azərbaycan, Ġraq və Ġran türklərinin təbiətlə bağlı xalq oyunları,
meydan tamaĢaları
Azerbaijan, Iraq and Iran turks folk games, square performances dealing
with the nature ........................................................................................................................ 50
Aytac Abbasova. Ġslam coğrafiyası kontekstində xalq oyunlarının müqayisəsi
Comparison of folklore games in Islamic geography ............................................................ 58
Aytən Cəfərova. Mövsüm və məiĢət mərasimləri ilə bağlı yaranan meydan
tamaĢaları (Ordubaddan toplanan materiallar əsasında)
The square performances dealing with the seasonal and welfare rituals (on the base
of collecting materials from the Ordubad region) ................................................................. 64
Bilal Alarlı (Hüseynov). ġatırlar və ġatır oyunu
Shatirs and the play of Shatir ................................................................................................. 69
Elçin Abbasov. Qarabağdan toplanmıĢ nağıllarda oyun elementləri: magik və
didaktik aspektlər
The game elements in the tales collected from Karabakh:magic and didactic aspects ......... 77
Elçin Qaliboğlu (Ġmaməliyev). ġirvan bölgəsində uĢaq oyunları (Ağsu rayonunun
Kalva kəndindən toplanmıĢ folklor materialları əsasında)
Children games in Shirvan region (on the base of the folklore materials collected
from the Kalva village of Agsu region) .................................................................................. 87
Elnarə Əmirli. Atüstü oyunlar milli dəyərlərin təmsilçisi kimi
Horse games – as the representative of national values ........................................................ 93
~ 4 ~
Elnur Mustafayev. Zorxana idman növü
Zorkhana – the kind of sport .................................................................................................. 100
Ferzad Tağılar. Hz. Zeynep ve Antigone – Doğu ve Batı trajedisinin iki büyük
benzer bayan kahramanları
Proph. Zeynap and Antigone – two great similar female heroes of the tragedies
of the East and the West ......................................................................................................... 105
Füzuli Bayat. Ġslam coğrafiyasında Ģəbih
Shabih in Islam geography ..................................................................................................... 117
Fidan Qasımova. Qədim türk mədəniyyəti və islam coğrafiyasında güləĢ
Wrestling in ancient Turkish culture and Islamic geography ................................................ 127
Xuraman Kərimova. UĢaq oyunlarının hazırlıq mərhələsi
The preparatory stage of the children’s games ...................................................................... 133
GülĢən Əliyeva. Ayin rəqslərinin mistik mahiyyəti
Mystical essence of ritual dances ........................................................................................... 138
Günel Əhmədli. Hüseyn Cavid dramaturgiyasında xalq oyun və tamaĢalarının izləri
The traces of folk games and performances in the dramaturgy of Huseyn Javid .................. 144
Ġlkin Rüstəmzadə. Yelləncək oyununun ritual əsasları
The ritual bases of the game of Swing.................................................................................... 150
Ġslam Sadıq. ―Dədə Qorqud‖ və ―Koroğlu‖ dastanlarında xalq oyun və tamaĢaları
Folk games and spectacles in the eposes of “Dada Gorgud” and “Koroglu”...................... 156
Məleykə Məmmədova. Faciə məzmunlu ritual tamaĢalar
Ritual plays with tragic context .............................................................................................. 160
Məleykə Nizamiqızı-Məmmədova. Azərbaycan və Anadolu folklorunda
ənənəvi uĢaq oyunları
The traditional children games in the folklore of Azerbaijan and Anatolia .......................... 171
Nailə Hacızadə. Eski halk oyunlarının ve gösterilerinin türkçe deyimlerde
yaĢayan izleri
The living traces of ancient folk games and performances in Turkish sayings ...................... 180
Nizami Muradoğlu (Məmmədov). ÇağdaĢ Azərbaycan poeziyasında
―oyun-sevgi‖ nağılı
“Game-love” story in the modern Azerbaijan poetry ............................................................ 185
Nübar Həkimova. Azərbaycan və qonĢu ölkələrdə ifa edilən Ģəbih tamaĢalarının
bədii-estetik özəllikləri
The artistic-aesthetic peculiarities of shabih performed in Azerbaijan and
neighboring countries ............................................................................................................ 192
Oruc Əliyev. Xalq oyunları və nağıllar
Folk games and tales .............................................................................................................. 198
Pərinaz Sadıqlı. Mahmud KaĢğarinin ―Divanü-lüğat-it türk‖ əsərində
oyun və əyləncələr
Game and entertainments in the Mahmud Kashgari’s “Divanu lugat-it-turk” ..................... 205
Pərviz Məmmədrzayev. Xalq oyun və meydan tamaĢalarında bədən dili
The body language in folk – square performances ................................................................ 211
Qumru ġəhriyar. Xalq oyunları və mərasim tamaĢaları (Qarabağdan toplanmıĢ
materiallar əsasında)
Folk games and ritual performances (on the base of materials collected
from Karabakh) ..................................................................................................................... 221
Rəcəb Məmmədov. Xalq oyunları və meydan tamaĢaları – Azərbaycan milli sirk
sənətinin genezisində əsas amil kimi
Folk games and square performances – as a major factor in the genesis
of the Azerbaijan national circus art ...................................................................................... 227
~ 5 ~
Rüfanə Sadıqzadə. Anarın ―Qaravəlli‖ pyesində xalq oyun və meydan
tamaĢası ünsürləri
The elements of folk plays and square performances in Anar’s play of “Karavelli” ............ 235
Sahibə Sədnikqızı. Azərbaycanda xalq oyunlarının kökləri və yazılı
abidələrdəki izləri
The roots of folk games and their traces in written sources in Azerbaijan ............................ 241
Səhər Orucova. UĢaq oyunları SMOMPK məcmuəsində
Children games in the collection of SMOMPK ...................................................................... 248
Sevinc Əzimova. Azərbaycan animasiya kinosunda uĢaq oyunları və meydan
tamaĢalarının təcəssümü ......................................................................................................... 253
The incarnation of folk plays and square performances in Azerbaijani
animation movies
Sərxan Xavəri. Xalq oyunlarının funksional strukturu
The functional structure of folk games ................................................................................... 258
Sırus Mustafa. ―ġir Ģəbehi‖ Təbrizdə
The “Shabih of lion” in Tabriz .............................................................................................. 267
Tacir Səmimi (Qurbanov). Ağbaba bölgəsində keçirilən xalq oyunları və
meydan tamaĢaları
Folk games and square performances in Aghbaba region .................................................... 275
Tahir Orucov. Xalq oyunlarının mənĢəyi haqqında
About the origin of folk games ............................................................................................... 279
Tahir Nəsib. Xalq oyun və tamaĢalarında musiqinin magik-mistik qaynaqları
The magic-mystic sources of music in folk games and performances .................................... 285
Tahirə Məmməd. Xalq oyun-tamaĢalarında kuklalar və maskalar
The puppets and masks in folk game-performances ............................................................... 290
Sürəyya Əlizadə. Ərəblərdə kukla-kölgə oyununun yaranmasında ibn Danyalın rolu
Ibn Danyal’s role in the formation of the puppet-shadow game in Arabians ........................ 294
Ülkər Ələkbərova. Azərbaycan və monqol uĢaq oyunları
Azerbaijan and Mongolian children games ........................................................................... 298
Zümrüd Mənsimova. Azərbaycan folklorunda xalq oyunlarının yeri və rolu
(Zaqatala folklor örnəkləri əsasında)
The role and place of national games in Azerbaijan folklore (on the base
of Zagatala folklore samples) ................................................................................................. 305
Vidadi Qafarov. Azərbaycan xalq-meydan teatrının poetikasına dair
About the poetics of Azerbaijan folk-square theatre .............................................................. 315
Vüsal Abiyev. Azərbaycan xalq oyunları və GünəĢ kultu
Azerbaijan folk games and the cult of the Sun ....................................................................... 324
~ 6 ~
GĠRĠġ NĠTQLƏRĠ

Ġsa Həbibbəyli
Akademik, AMEA-nın vitse-prezidenti,
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru

MĠLLĠ KÖKLƏRDƏN BƏġƏRĠ DƏYƏRLƏRƏ DOĞRU

Hörmətli konfrans iştirakçıları!
Bildiyiniz kimi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyevin 14 yanvar
2016-cı il tarixli Ġslam Təhsil, Elm və Mədəniyyət TəĢkilatı – ĠSESCO-nun Azərbaycan Res-
publikası üzrə Milli Komissiyasının yaradılması haqqında sərəncamına əsasən Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyinin təĢkilatçılığı ilə ölkəmizdə əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilməkdədir.
ĠSESCO üzrə Milli Komissiyanın tərkibinə daxil olan qurumlardan biri kimi Azərbaycan Mil-
li Elmlər Akademiyası bu qurumda elm sahəsini təmsil edir. Ölkədə ĠSESCO xətti ilə elm sa-
həsində görülən tədbirləri Azərbayacan Milli Elmlər Akademiyası həyata keçirməkdədir. Ona
görə də Milli Komissiyanın tərkibinə Akademiyanı təmsil edən bir sıra görkəmli alimlər də
daxil edilib.
Bundan baĢqa, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyev Naxçıvan Ģəhəri-
nin 2018-ci ildə Ġslam dünyasının paytaxtı elan edilməsi ilə əlaqədar ĠSESCO Milli Komissi-
yasının əsasında yeni bir komissiyanın yaradılması haqqında sərəncam imzalayıb. Hər iki ko-
missiyanın Akademiyanın üzərinə qoyduğu baĢlıca vəzifə islam coğrafiyasında, türk-müsəl-
man dünyasında mədəniyyət, ədəbiyyat, milli ənənələr, islam dəyərləri, islam maarifçiliyi, is-
lam sivilizasiyası ilə bağlı məsələləri elmi Ģəkildə öyrənməkdən və təbliğ etməkdən ibarətdir.
Bu istiqamətdə artıq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxtəlif qurumlarında məqsə-
dyönlü iĢlər aparılır. Həmin sahədə Akademiyada həyata keçirilən tədbirlərdən biri də bu gün
sizinlə bir yerdə keçirdiyimiz ―Ġslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və mey-
dan tamaĢaları‖ adlı beynəlxalq elmi konfransdır. Əvvəla, qeyd etməliyəm ki, oyun mədəniy-
yəti elm üçün çox aktual bir mövzudur. Xalq oyunlarına və meydan tamaĢalarına dair bəzi
araĢdırmalar mövcud olsa da, bu istiqamətdə elmi tədqiqatları geniĢləndirməyə böyük ehtiyac
var. Çünki oyun mədəniyyəti Azərbaycanın ictimai fikir tarixini, bir çox hallarda xalqın milli-
mənəvi varlığını, dünyabaxıĢını sistemli Ģəkildə ifadə edən mühüm bir mənbədir. Mən hesab
edirəm ki, biz xalq oyunlarının və meydan tamaĢalarının tədqiqinə, nəĢrinə və təbliğinə,
habelə onların icra mexanizmlərinin öyrənilməsinə, bərpasına diqqəti daha da artırmalıyıq.
Bildiyiniz kimi, 2015-ci ildə Azərbaycanda böyük uğurla keçirilmiĢ Avropa Oyunları
ölkəmizin dünyada tanınmasında, müstəqil dövlətimizin beynəlxalq nüfuzunun artmasında
müstəsna dərəcədə əhəmiyyətli rol oynamıĢdır. Bu möhtəĢəm tədbir ölkəmizin Prezidenti
Ġlham Əliyevin Azərbaycanı dünyada tanıtmaq, xalqımızın bəĢəri dəyərlər əsasında inkiĢaf et-
diyini dünyaya bəyan etmək istiqamətindəki siyasətinin çox uğurlu bir nəticəsinə çevrildi,
eyni zamanda ölkəmizə turist axınının daha da geniĢlənməsinə, yeni tərəfdaĢlar, yeni dostlar
qazanılmasında da həmin tədbir mühüm əhəmiyyətə malik oldu.
Məlum olduğu kimi, 2017-ci ildə ölkəmiz IV Ġslam Həmrəyliyi Oyunlarına ev sahibliyi
edəcəkdir. Bu, çox böyük hadisədir. Azərbaycan Avropa oyunlarını keçirməklə Qərb maarif-
çiliyini, islam oyunlarını təĢkil etməklə ġərq ənənələrini özündə birləĢdirən tolerant dövlət
kimi, eyni zamanda, milli köklərə, ənənlərə bağlı olan, həmin ənənələri inkiĢaf etdirən bir
dövlət kimi özünü bir daha isbat etmiĢ olur.
Bu gün təĢkil olunan beynəlxalq konfransın keçirilməsində məqsəd qeyd edilən möv-
zuda elmi tədqiqatların aparılması ilə yanaĢı, həm də 2017-ci ildə Azərbaycanda keçiriləcək
~ 7 ~
IV Ġslam Həmrəyliyi Oyunlarına elmin dəstəyini ifadə etməkdən ibarətdir. Məruzəçilərə
tövsiyə olunub ki, oyunlarımızı tanıtmaq üçün nəzəriyyədən daha çox praktikaya fikir versin-
lər, yəni məruzələrini Azərbaycanda hansı ortaq oyunlar, meydan tamaĢaları var, onlar praktik
olaraq necə icra olunur – bu kimi məsələlər üzərində daha çox qursunlar. Məqsəd budur ki,
biz oyun nümunələrinin içərisindən ən mükəmməllərini seçib Mədəniyyət və Turizm Na-
zirliyinə təqdim edək ki, nazirlik də IV Ġslam Həmrəyliyi Oyunları üçün lazımi material seç-
məkdə çətinlik çəkməsin.
Beləliklə, bu konfrans Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyevin imzası ilə
təsdiq olunan Milli Komissiyanın bundan sonra görəcəyi iĢlərə elmin köməyini, dəstəyini
ifadə etmək üçün keçirilir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin nümayəndəsinin konfransda
iĢtirakı bu istiqamətdə birgə fəaliyyətimizin bir nümunəsidir.
Ġnanıram ki, keçirilən elmi konfrans xalq oyunları və meydan tamaĢalarının müxtəlif
elm sahələri üzrə kompleks Ģəkildə tədqiqinə yeni bir təkan verəcək, bu sahədə müxtəlif mə-
rasimlər zamanı aparılacaq təĢkilati tədbirlərin zənginləĢdirilməsinə geniĢ imkanlar açacaqdır.
Beynəlxalq elmi konfransın iĢinə uğurlar arzulayıram.

~ 8 ~
Muxtar Kazımoğlu-Ġmanov
AMEA Folklor İnstitutunun direktoru,
AMEA-nın müxbir üzvü

XALQ OYUNLARINDA ORTAQ DÜġÜNCƏ TƏRZĠ

Hörmətli konfrans iştirakçıları, əziz qonaqlar!
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab Ġlham Əliyevin 18 sentyabr 2015-ci il ta-
rixli sərəncamı əsasında keçirilən, 2017-ci ildə Bakıda keçiriləcək IV Ġslam Həmrəyliyi Oyun-
larına diqqəti artırmaq məqsədi daĢıyan bu konfransda araĢdırılacaq əsas məsələlərdən biri or-
taq dəyərlər məsələsidir. Oyunlarda ortaq dəyərlər kifayət qədər çoxdur. Çünki folklor, eləcə
də onun ən maraqlı janrlarından biri olan oyun milli olduğu qədər də ümumbəĢəridir. ġifahi
ənənəyə əsaslanan, həmin ənənə əsasında yaranan, yaĢayan və nəsildən-nəsilə ötürülən oyun-
ların ayrı-ayrı xalqlara məxsus özəllikləri olduğu kimi, müxtəlif xalqlara aid ortaq dəyərləri də
vardır. Xalq oyunlarında ortaq dəyərlərin ən mühüm mənbəyi ibtidai təsəvvürlər sistemidir.
Ġbtidai təsəvvürlər sisteminin, insanın ətraf aləmə ilkin mifoloji münasibətinin bir-birindən
çox-çox uzaqlarda yaĢayan xalqlarda oxĢar olması (yəni folklorĢünaslıqda təsdiqini çoxdan
tapmıĢ bir həqiqət) oyun mədəniyyətinin ümumsəciyyəvi cəhətlərini üzə çıxarmağa yaxından
kömək edir.
Ġbtidai təsəvvürlərlə, mifoloji görüĢlər, ayin və mərasimlərlə bağlı olub-olmamağın əsas
göstəricilərindən biri janrın yaranmasının qədim dövrlərə gedib çıxmasıdırsa, oyunun arxaik
bir janr olması heç bir Ģəkk-Ģübhə doğurmur. Hətta belə bir fikir irəli sürülür ki, yaranma tari-
xinə görə oyunu ritualdan daha əvvəl meydana çıxan bir janr saymaq olar. Holland alimi
Ġ.Höyzinqanın (1872-1945) məĢhur ―oynayan insan ‖ konsepsiyasının əsasında oyunun məhz
ritualdan, bütövlükdə din və mədəniyyətdən əvvəl meydana çıxması ideyası durur. Ritualdan
daha qədim olması oyunun bir arxaik janr olaraq ilkin təsəvvürlərlə, mifoloji görüĢlərlə
bağlılığını, təbii ki, inkar yox, təsdiq edən bir fakt kimi qiymətləndirilir.
Arxaik rituallar, əsasən, qapalı Ģəraitdə keçirilir və tamaĢaçı tələb etmir. Ritualların ke-
çirildiyi həmin qapalı Ģəraitdə kim varsa, o, fəal iĢtirakçıdır və öz öhdəsinə düĢən sakral vəzi-
fəni yerinə yetirir. Həmin sakral vəzifəni yerinə yetirərkən ritual iĢtirakçısının hərfi mənada
yox, məcazi mənada tamaĢaçısı hami ruhlardır. O ruhlar ki, ritual məhz onların Ģərəfinə ke-
çirilir və onlardan kömək və yardım umulur. Ritual zamanı kəsilən qurbanlar məhz hami ruh-
lara kəsilir, oxunan dualar onlara ünvanlanır. Bu gözəgörünməz tamaĢaçını az-çox gözəgörü-
nən tamaĢaçıya çevirmək üçün ritual iĢtirakçıları müxtəlif maskalardan, kuklalardan istifadə
etməli olurlar. Hami ruhların məcazi tamaĢaçı kimi nəzərdə tutulması, hami ruhların iĢarəsi
olan maskalardan, kuklalardan istifadə edilməsi əslində xalq oyunlarının da dərin qatda giz-
lənən və rituallarla səsləĢən cəhətlərindəndir. Rituallar kimi oyunlarda da hami ruhların nəzər-
də tutulması oyun elementləri ilə çox zəngin olan Ģaman törənlərini yada salır. BaĢlıca funk-
siyası ruhlar aləmi ilə əlaqə yaratmaqdan ibarət olan Ģamanın bu funksiyanı daĢıya bilməsi
üçün ilkin vacib Ģərtlərdən biri onun (Ģaman olacaq Ģəxsin) ölüb-dirilmə mərhələsindən keç-
məsidir. Bəli, Ģaman olacaq adam qaranlıq bir yerə atılır və bir müddətdən sonra o, həmin qa-
ranlıqdan hami ruhların köməyi ilə yeni mahiyyətdə üzə çıxır. ġamançılıqla bağlı ölüb-dirilmə
inamı arxaik folklorun baĢqa nümunələri kimi, oyunlar üçün də səciyyəvidir.
Xalq oyunlarının görkəmli tədqiqatçısı Mətin Andın qənaətinə görə, ölümdən yeni
doğuma doğru hərəkətində insan dörd əsas mərhələdən keçir:
1. korluq, sıxıntı və üzüntü çəkmək;
2. dirilik və canlılığa təhlükə yaradacaq nə varsa, onlardan təmizlənmək;
3. döyüĢmə, yarıĢma və qovuĢmalardan keçib güclənmək;
4. yeni mərhələyə uğurla keçməyin sevincini, Ģadlığını yaĢamaq.
~ 9 ~
Ölüb-dirilmənin bu mərhələləri xalq oyunları və meydan tamaĢalarında öz ifadəsini
müxtəlif Ģəkildə tapır. Müxtəliflik ondan ibarətdir ki, xalq oyunları və meydan tamaĢaları bu
mərhələlərdən hər hansı birinin qabarıqlığı ilə seçilir. Korluq, sıxıntı və üzüntüdən keçib yük-
səlmək inamı söz, musiqi və rəqslərlə müĢayiət olunan təriqət törənlərində, həmçinin melo-
dramatik səhnələrlə zəngin olan ġəbih tamaĢalarında daha qabarıq Ģəkildə özünü göstərir.
NəqĢbəndi təriqətinə mənsub adamların pəhriz saxlayıb, qırx gün quru çörək və su ilə dolan-
ması və qırx gündən sonra xüsusi mərasim keçirib söz, musiqi və rəqslərlə ilahi qüdrətə qo-
vuĢmaq istəməsi korluq, sıxıntı və üzüntüdən keçib yüksəlməyin bir təriqət modelidir. Kökü
islamdan əvvəlki etiqadlara, məsələn, Temmuz, Adonis, Osiris kimi allahların ölüb-dirilməsi
etiqadına gedib çıxan ġəbih tamaĢalarında da üzüntüdən keçib yüksəlmək əsas ideya kimi diq-
qəti cəlb edir. ġəbih tamaĢalarında təsirli melodramatik səhnələr hesabına Kərbəla Ģəhidləri
sanki yenidən həyata qaytarılır və onlardan nicat ummaqla dirçəliĢə nail olmaq baĢlıca məq-
sədə çevrilir. Mətin And hər hansı əziz adamın cənazəsinin törənlə yenidən canlandırılmasına
islam dinində rast gəlinməməsini əldə əsas tutaraq məhərrəmlik ayinlərinin Mesopotamiya
mənĢəli olması, həmin ayinlərin mahiyyətcə bir yeni il törəni kimi keçirilməsi qənaətinə gəlir.
Ölüb-dirilmənin ikinci mərhələsi olan təmizlənmə inamında iki amil xüsusi olaraq
diqqəti cəlb edir: od vasitəsilə təmizlənmə, su vasitəsilə təmizlənmə. Mifoloji təsəvvürə görə,
dirçəliĢə təhlükə yarada biləcək nə varsa, onlardan od və suyun köməyi ilə daha çox təmiz-
lənmək və artıma, məhsuldarlığa bu yolla daha çox nail olmaq mümkündür. Bu inam müxtəlif
xalqlarda qeydə alınan ―Qodu-qodu‖, ―Çömçəxatun‖, ―Çəmçələ qız‖ tipli oyunlarda baĢlıca
motivdir. ―Qodu-qodu‖ tipli oyunlarda günəĢin çıxmasına, ―Çömçəxatun‖ və ―Çəmçələ qız‖
tipli oyunlarda isə yağıĢın yağmasına magik təsir göstərmək və təhlükədən günəĢin və yağı-
Ģın, baĢqa sözlə, odun və suyun köməyi ilə qurtarmaq baĢlıca məqsəddir.
Ölüb-dirilmənin üçüncü mərhələsi olan yarıĢma, döyüĢmə və qovuĢma mərhələsi xalq
oyunlarının əksəriyyəti üçün səciyyəvidir. Xalq oyunlarında yarıĢ və döyüĢ hansı tərəflər ara-
sında gedir? Ölümlə yaĢam arasında. Məsələn, ―Ana, məni Qurda vermə‖ kimi oyunlarda
Qurdun Qoyunu qapıb aparması ritual-mifoloji baxımdan ölümün kimisə götürüb aparması,
Ananın Qurdun ağzından Qoyunu alması isə ölünün yenidən dirilməsi mənasındadır. Ġslam
coğrafiyasında geniĢ yayılan ―Qızqaçırma‖ oyunları da əslində ölümlə yaĢamın mübarizəsini
əks etdirən oyunlardır. Belə oyunlardan biri ―Ġncələqız‖dır. Nənə ―Ġncələ qızım var mənim‖
deyib nəvəsi Ġncələni axtarır və uzun axtarıĢdan sonra nəvəsini sağ-salamat tapa bilir. Əldə
olan variantda Ġncələnin nə səbəbdən yoxa çıxması qorunub saxlanmasa da, oyunun bir
qızqaçırma oyunu olması Ģübhə doğurmur. Türkiyədəki ―Qızqaçırma‖ oyunlarında olduğu
kimi, ―Ġncələqız‖ oyununda da itən qızın tapılması ritualın və mifin məntiqindən doğan bir
sonluqdur. Məhz ritual və mifin məntiqinə əsasən, oyunda köhnə ilə yeninin, ölümlə yaĢamın
yarıĢma və döyüĢməsi ikinci tərəfin qalibiyyəti ilə baĢa çatmalı, bu qalibiyyət xeyir-bərəkətə
magik təsir göstərməlidir.
Bir çox oyunlarda (məsələn, ―Nizədəsmal‖da) yarıĢma və döyüĢmələr cinsi qovuĢma ilə
baĢa çatır ki, bu cür sonluq artımın qabarıq iĢarəsinə çevrilmiĢ olur.
Artım və bolluğa magik təsir göstərmək funksiyası daĢıyan oyunların bir qismində
(―Gülümey‖, ―HaxıĢta‖, ―Halay‖, ―Yel əlli‖, ―Cəhribəyim‖, ―Tunqay Məlik‖ və s.) yarıĢ kiĢi-
lər yox, qadınlar arasında gedir. Çünki qadın vasitəsilə təbiətə təsir göstərmək mifologiyada
xüsusi yer tutan bir məsələdir.
Ölüb-dirilmədə dördüncü mərhələ (yəni köhnədən yeniyə keçməyin sevincini yaĢamaq
mərhələsi) xalq oyunlarında və meydan tamaĢalarında, hər Ģeydən qabaq, Kosa, Keçəl, Təlxək
kimi komik obrazlar vasitəsilə ifadə olunur. Bu obrazların timsalında gülüĢ dirçəliĢə magik
təsir edən mühüm bir amil kimi özünü göstərir.
Beləliklə, aydın olur ki, xalq oyunları və meydan tamaĢalarında düĢüncə tərzinin
ortaqlığı xalqları və ölkələri bir-birinə yaxınlaĢdıran və doğmalaĢdıran dəyərlərdən biridir.

~ 1 0 ~