Iskender Pala - Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü Cilt 2 www.CepSitesi.Net

258 Pages·2014·3.89 MB·Turkish

Iskender Pala - Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü Cilt 2
www.CepSitesi.Net
Bu çalışma başta rahmetli hocam Mehmet ÇAVUŞOĞLU olmak üzere beni yetiştirenlere
ithaf olunur.
(Metin içinde geçen) KISALTMALAR
a- arapça
add.adet (sayı)
Ans. Ansiklopedi
A.S.Aleyhisselam (Selam üzerine olsun) A.Ü. Ankara Üniversitesi
A.Ünv. Atatürk Üniversitesi
b.birleşik; bin bkz.bakınız
Bl. Bölümü
Brit.Mus. British Museum bs. basımı bt. beyit C. Cilt
c.cümle çev.çeviren Çl. Çelebi
d.deyim Der.Dergisi doğ. doğum tarihi
DTCFDil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
e. edat Ef. Efendi
f. farsça fak.fakülte fas.fasikül fi. fiil
g- grubu
h. hicri ha harf
Hz. Hazret-i Hzl.Hazırlayan
i. isim
İ.A. İslam Ansiklopedisi ibn İbn (oğlu)
İ.Ü.İstanbul Üniversitesi
k. kelime
kit.kitapları
ktp.kütüphanesi
m. miladi
ML. Meydan Lorousse
M.Ö.Milattan Önce
M.S.Milattan Sonra
msl.mesela
n. nida
nr. numara
O. Osmanlıca
OM. Osmanlı Müellifleri (I
OTDTS Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü öl. ölüm tarihi
r. rumca
RA Radıyallahu anh (Allah ondan razı olsun)
(M.Z. Pakahn 2. baskı 1971).
RTETResimli Türk Edebiyatı Tarihi (N.S. Banarlı II s. sıfat
Sic.Os. Sicill-i Osmani (M. Süreyya IV. C. 1981-93) t. tamlama TA Türk Ansiklopedisi TD
Türk Dili
TDAYTürk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten)
TDEd.Ans. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (VI. C.
TDK Türk Dil Kurumu
TET Türk Edebiyatı Tarihi (A.S. Levend 1973)
TM Türkiyat Mecmuası
TOEMTarih-i Osmani Encümeni Mecmuası
tr. türkçe
TS Topkapı Sarayı
TTK Türk Tarih Kurumu
TY Türkçe Yazmalar
TYDKTürkçe Yazma Divanlar Katalogu (1947)
T. tez Türkiyat tez
Ünv.Üniversite
V. varak
vb. ve benzeri
vs. ve saire
vd. ve devamı
y- yunanca
yk. yaprak
yy- yüzyıl
z. zarf
1
ÖNSÖZ
Edebiyatsız millet dilsiz insana benzer. Türk milletinin altı asır boyunca bedii zevkini
oluşturan divan edebiyatı İslam medeniyetinin etkisi altında gelişmiş zamanla
harikulade örnekler vermiş ve sonunda yavaş yavaş yerini batı edebiyatları etkisinde bir
edebiyata bırakmıştır.
Her edebiyatın olduğu gibi divan edebiyatının da kendine özgü bir düşünce zevk ve hayal
dünyası vardır. Geçen zaman ile paralel olarak değişime uğrayan hayat şartlan divan
edebiyatına has özellikleri zevkleri sanat anlayışını hurafeleri inanışlan gerçek ve batıl
ilimleri de ortadan kaldırmış ve artık bu edebiyat yaşanılan hayatın bir aynası olmaktan
çıkmıştır. Yani hayat şartlarının değişmesi ve modern dünyanın etkisi ile değişen düşünce
sistemi divan edebiyatına da etki etmiş ve artık onun kullanılmaz hale gelmesine neden
olmuştur. Bu gün divan edebiyatının anlaşılmayışının ve hatta ona düşman oluşun başlıca
nedeni bu değişimdir. İnsan bilmediği şeye önce düşman olur. Daha sonra öğretim ve
eğitimle beraber yavaş yavaş onu sevmeye başlar. Divan edebiyatının layıkıyla bilinmeyişi
ise ona düşman kazandırmakta ve bir kenara itilmesine neden olmaktadır. Ancak unutmamak
gerekir ki bu edebiyat bizim öz malımızdır ve benliğimizden kaynaklanan bir sanat
anlayışıdır. Bu sözlüğün hazırlanış amacı divan edebiyatının gerçekten anlaşılabilir hale
getirilmesi ve bunun sonucunda ona yöneltilen suçlamaların kısmen önlenmesidir.
XI
Divan edebiyatı şiir ağırlıklı bir edebiyattır. Bu nedenle çalışmamızı şiirler üzerinde
yoğunlaştırdık. Bir edebiyat sözlüğünün hazırlanışındaki asıl güçlük kaynakların çok çeşitli
ve dağınık olmasındadır. Yıllardır divan şiiri için hazırlanması çok gerekli olduğu halde
böyle bir sözlük çalışmasının yapılmamış olması edebiyat sahasında büyük bir boşluk
oluşturmaktaydı. Gerek okullarda okutulan divan edebiyatı derslerinde; gerekse
araştırmacıların üzerinde çalıştıkları metinlerde karşılaşılan zorluklar her geçen gün biraz
daha artmaktaydı. Bununla beraber birçok araştırmacı tarafından bu edebiyatın problemlerine
çözümler getiriliyordu. Ancak peyderpey ve birbirinden uzakta yapılan bu çalışmalar toplu
halde neşredilmemekteydi. Eski edebiyatımıza ait birçok metnin yeni harflere çekilmesi
araştırmacıların işini kolaylaştırmaktaydı. Fakülte kürsülerinde bitirme tezi olarak yapılan
çalışmalardan ilmi neşirlere dek uzanan bir divan şiiri yayım zinciri halen devam
etmektedir. Ancak bu küçük çalışmalar kültür hayatımızı yükseltme yolunda işin bir ucundan
tutmak ise de meseleyi tamamen halletmek değildir. Halen bu sahada derli toplu bir kaynak
boşluğu sürmektedir. Mevcut sözlükler kitaplar ansiklopediler divan edebiyatının
problemlerine açıklık getirmeye yetmemektedir.
Sözlüğümüz yaklaşık on yıldır devam eden bir fış çalışmasının ürünüdür. Rastladıkça
fişlediğimiz bilgileri daha sonradan tekrar okumak bize bir ansiklopedik sözlük hazırlama
fikrini verdi. Eldeki bilgileri topluca değerlendirdiğimizde bazı bilgilerin değişik
kaynaklardan defalarca fişlendiği halde diğer bazı bilgilerin tek kaynakla sınırlı kaldığım
gördük. Bu tek kaynaklı fişler üzerinde çalışmak kaçınılmaz idi. Bu nedenle divan şiiriyle
uzak yahut yakından ilgili eski veya yeni birçok kitap ve kaynağı tekrar taradık. Bu sahada
yapılmış yayınlar ve tez çalışmaları bize yol gösterdi. Nitekim çalışmamızın bu safhasında
birçok yeni bilgi yazdık. Sözlüğümüzün sınırları da birdenbire genişledi ve xn
ansiklopedik bir özellik kazandı. Çalışmamızı yalnızca okul sıralarına has tutmadık.
Edebiyatın hayat başarısındaki önemine binaen meraklısınca mutlaka bilinmesi gereken her
türlü bilgiyi vermeye çaba gösterdik. Seçilen maddelerin divan şiiri konularını
aydınlatmadaki önemi üzerinde titizlikle durduk. Böylece divan şiiriyle ilgili tabiat tabiat
olayları coğrafya yerleşim bölgeleri iklim kuşakları insanları ve özellikleri kozmik alem felek
tıp astronomi yıldız ilmi burçlar müneccimlik falcılık remil eski batıl ilimler israiliyyat
musiki deyim ve terimleri makamlar eski sanat dalları hattatlık müzehhiblik mücellitlik eski
hayat sistemi günlük olaylar adetler gelenekler oyunlar eğlence hayatı savaş savaş aletleri
savaş terim ve deyimleri bezm ve rezm sistemi efsanevi ve tarihi kişiler tasavvuf ve tasavvufi
inanış sistemi bunlara ait deyim ve terimler tarikatlar özellikleri efsaneler kıssalar yunan
mitolojisi dini terimler ve alışkanlıklar ayetler ve hedisler fıkıh tefsir ve dini ilimler ile İslam
dini ve dini hayat vs. birçok konularda açıklanması gereken maddeleri seçtik. İş bununla
bitmiyordu. Divan şiirinin özünü oluşturan beşeri veya ilahi anlamdaki platonik aşk aşık
maşuk içki alemleri sevgilide güzellik unsurları bu yolda oluşmuş
mazmunlar remizler mefhumlar ünlü aşk hikaye kahramanlarıyla ilgili imajlar ile mesnevi
konulan vs. de açıklamaya muhtaçtı. Geride ise divan şiirine özgü şekiller türler sanatlar
vezin ve kafiye ile nazım özellikleri vardı. Elbette bunların da açıklanması gerekiyordu.
Kısaca divan şiiriyle ilgili karşılaşılabilecek her güçlüğü halletme yolunda bir fişleme ile
alfabetik sınırımızı belirledik. Bunu yaparken önce ünlü divanlar ile mesnevileri kısmen veya
tamamen taradık. Kendimizin karşılaştığı güçlükler de olmadı değil. Bu divanlardaki
kelimelerin kullanım şekilleri ile beyitleri fişledik. Bunun sonucunda hem örnek beyitler;
hem de yeni bilgiler elde etmiş olduk. Keşke elimizin altında bilgisayar olsaydı da 15 değil
115 hatta 1115 divanı xm
tarayabilseydik. Ancak hemen belirtmeliyiz ki bu divanların çoğunda aynı kullanım ve
bilgilere rastladık. Orijinal bir söyleyiş ile pek nadir karşılaştık. Bunun sebebi divan şiirinin
şekilci kuralcı ve çerçevesi belli bir anlayışla hareket etmesiydi. Bu nedenle fazla divan
taramak bize pek az şey kazandıracak ve nimet zahmetten az olacaktı. Daha sonra konuyla
ilgili neşredilmiş eski ve yeni kitaplara bakmak gerekiyordu. Şahsi kütüphanemizde divan
şiiriyle ilgili hemen birçok kaynağın bulunması en büyük avantajlarımız arasındaydı. Pek
nadiren kütüphanelere başvurmak zorunda kalmamız bize yazım kolaylığı sağladı. Ancak
yine de bazı yazma eserler için İstanbul kütüphanelerine başvurmak durumundaydık. Her
türlü kaynak çalışmasını tamamladıktan sonra sıra kitabı yazmaya gelmişti. Bu safhada
modern ansiklopedicilik sistemini esas aldık ve tasnif çalışması yaptık. Karşımıza ikibine
yakın yazılacak madde çıkmıştı. Önce yazım prensiplerimizi belirledik. Buna göre madde
başlıklarını küçük harflerle ve okunuş esasına göre alfabetik dizmeyi uygun bulduk. Ancak
özel adlar büyük harfle yazıldı. Maddelerde aksan kullanılmayıp parantez içinde
transkripsiyon (çeviriyazı) işaretleriyle okunuş şekilleri verildi. Böylece aynı şekilde
okunabildiği halde birbirlerinden farklı olan maddelerde ayırdedicilik sağlandı. Yine her
kelimenin hangi dilden alıntı olduğu ve çeşidi hemen kelimeden sonra verildi. İki türlü
okunabilen madde başlıklarının yaygın şekilleri kullamldı ve yaygın olmayan şekil gönderme
ile belirtildi.
Maddelerde gerekiyorsa önce kelime anlamı verilip sonra ansiklopedik bilgi yazıldı. Her
madde elden geldiğince ve yeterli örnek ile zenginleştirildi. İlgili maddeler açıklama
sonundaki parantezler içinde yazıldı. Anlatım içinde geçen terim ve maddeler yıldız () işareti
ile belirtildi. Böylece okuyucunun gerek duyduğu hallerde bu maddelere de bakması
sağlandı. Başka bir madde ile ilgili olan küçük açıklamalar yine gönderme ile gösterildi ve
gereksiz tekrarların önüne geçildi.
XIV
Kitabımızın eksiksiz olduğunu söyleyemeyiz. Ancak yıllardan beri devam edegelen yorucu
bir çalışmanın ürünü olarak her gün gelişmekte olan Türk kültür yapısına bir temel taşı
koyabilmiş olmak ümidiyle daha köklü çalışmaları bizi yetiştiren büyük ilim adamlarından
bekliyoruz.
Dr. İskender PALA
Çalışmamızın müsveddeleri daktiloya çekilirken maddi yardımlarını gördüğüm Japon
Society for the Promotion of Sciencein sayın yetkililerine teşekkür ederim.
XV
jale (jale) f.i. Çiy tanesi şebnem bkz. şebnem.
Bülbül seherde germ olıcak ah u naleden Tebhaledar olur dehen-i gonca jaleden Belig n
jeng (Jeng) f-i- Pas» küf» kir. Divan şiirinde ayva tüyleri ve aşığın gamı jeng olarak
gösterilir. Bu bakımdan gubar ile aynı kullanıma sahiptir bkz. gubar. i
jengar (jengar) f.i. Pas küf jeng bkz. jeng.
K
kaba (kaba) a.i. Üste giyilen elbise cübbe kaftan.
Divan şiirinde aşığın yaralı bedeni gül işlemeli bir kabaya benzetilir. Bu bakımdan kaba
insanın maddi varlığı yerinde kullanılır. Bazan gökyüzü çini bir kaba olur. Sevgilinin
güzelliği ve nazı ile aşığın kanlı gözyaşları da kabaya benzer. Şairin medhiyesi övülen kişiye
hediye edilen bir kaba sayılır.
Tasavvufta dervişin hırkasına kaba denir ve "varlık dünya süsü" yerine kullanılır. Kabanın
önü açık olup düğmesi yoktur. Bedeni uyluklara kadar örter.
Terk edip Hayretiya tac u kabadan geçdik
Anca bu dünyada bir köhne kilimin kuluyuz Hayreti
kabak tr.i. Kabak su kabağı. Divan şiirinde özellikle su kabağı için kullanılmıştır. Eskiden su
kabaklarına şarap konulurmuş. Ayrıca esrar içilen alete de kabak denildiği için şairler kelime
oyunları yaparlar.
Ol vasıtayla la l-i leb-i dilberi öper Camın yüzüne
gelse nola Bakiya kabak
Baki
Yad-ı lebinde işret içün baştanlara Elle çekildi bade-i
gülün kabak kabak
Baki
Bezm-i mihnetde dü çesmim dembedem dökerdi yaş Toptolu meyle müdam iki kabağım var
idi - •»
Aşki
Kabe (Kacbe) a.i. Mekkede Harem-i Şerifin içinde bulunan kutsal bina. Beytullah Beytül-
Harem Kabetullah adlarıyla da bilinir. Kabe Mekke civarındaki dağlardan alınan siyah
taşlarla bina edilmiştir. İbrahim peygamber ile oğlu İsmail peygamber tarafından bugünkü
yerine inşa edilmiş olup ca-hiliye devrinde tamir görmüştür. Cahiliye devrinde burası putlarla
dolu kutsal bir yer olarak kullanılmaktaydı. Her yıl bedevi araplar burada panayır kurar ve
kendi putlarına tapmırlardı. Bu panayırlarda şiir yanşması yapılır yanşmayı kazanan şairin
eseri altın ile yazılıp Kabe duvarına asılırdı. Bunlara Muallaka-i Seba denirdi. Kabenin tamiri
esnasında henüz Peygambe-ı rimize vahy gelmemişti. Muhammedü1-Emin olarak
tanınıyordu. Hacer-i Esvedi Kabe duvarına yerleştirme işi Evs ile Hazrec kabileleri arasında
anlaşmazlıkla sonuçlanınca Onun hakemliğine müracaat edilmişti. Hacer-i Esvedi duvara
yerleştirme işinde Peygamberimizin de katkısı olmuş mübarek elleriyle taşı bugünkü yerine
koymuştur. Halen 1 Kabenin kapısının bulunduğu duvar ile onun karşısına düşen • duvar
onikişer metre uzunluğundadır. Diğer iki duvar ise onar 1 metredir. Yüksekliği onbeş metre
olup doğu köşesinde yerden birbuçuk metre yükseklikte Hacerül-esved bulunur. Rivayete
göre Kabe Nuh Tufanından önce de şimdiki yerinde mevcuttu ve Adem peygamber
zamanından itibaren dünyadaydı. Nuh Tufanf nda her yer su ile kaplanmadan önce
Allah o binayı bugün tam Kabenin üzerinde göğe çekmiştir. Buna Beyt-i Mamur denir.
Tufandan sonra Nuh Peygamber tarafından eski yerine inşa edilmiştir. Mekke
fethinden sonra Kabe putlardan temizlenmiş ve hicretin ikinci yılında müslümanların kıblesi
olarak belirlenmiştir. Kabeyi belli zamanda ziyarete hac denir. Kabenin Mizab (Altın oluk)
denen saçağı astar-ı Kabe denen kara örtüsü Zemzem suyu hac vs. divan şiirinde geniş
çağnşımlara yol açan konulardan olmuştur. Tasavvufa göre Kabe bir semboldür. Asıl kabe
gönüldür. İlahi aşık gönülde tecelli ettiği için gönül de bir Kabe sayılır. Allahın evi olduğu
için de gönül ile bezerlik kurulur. Edebiyatta aşk sevgi güzellik kavuşma vs. imajlar için
Kabe adı çokça anılır. Özellike tenasüp yoluyla çok kullanılır. Sevgilinin yüzü ve mahallesi
Kabeye benzetilir. Aşık orada dolaşmakla Kabeyi tavaf etmiş olur.
Çün yüzün Ka be vü halin Hacerü l-Esved imiş Subh-ı vaslında yüzüm ona sürem gibi gelir
İbn Kemal
Ne bütgede ne Kabe gerek aşıka Nefi Hak-i der-i meyhane
yeter secdegeh-i mest
Nefi
Hak-i kuyun Ka be ye nisbet eden bilmez mi kim Aafi
Bunda her gün onda bir nevbet olur vacip tavaf Fuzuli j[
Kıble hakkı Ka be yüzündür murad Ey kapısı secdegahım
gel berü
Necati
Kabekavseyn (Kabe kavseyn) a.k.g. Kuran-ı Kerimde bir ayette "Sonra (ona) yaklaştı.
Derken sarktı. (Bu suretle o
v peygambere) iki yay kadar yahut daha da yakın oldu (Necm/89)" buyurulmaktadır. Kabe
kavseyn sözü "iki yay fl" aralığı kadar" şeklinde tercüme edilmektedir. Peygamberimizin
Miracı ile ilgili olarak anlatılan bu olayda bazı din bilginleri "O" ile kasdedilenin yani
Peygamberimize yaklaşanın Cebrail olduğunu; diğer bir kısmı ise burada mecazen
kasdedilenin Allah olduğunu söylerler. Peygamberimizin Miraç gecesi Allah ile yüz yüze
görüştüğü inancı bu ayetten dolayıdır. Miraciyelerde daha çok anılan bu ayeti sufiler mecazi
anlamıyla benimsemişler ve bunu Allah ile Peygamberimiz arasındaki yakınlığın delili olarak
görmüşlerdir. Şiirlerde daha çok Mirac ve ayetin devamındaki ~M "ev edna (belki daha da
yakın)" sözüyle birlikte anılır. "Kab" kelimesi yayın ortasındaki ok konulan yerdir.
"Kavseyn" ise bu noktadan
itibaren yayın iki yanındaki uzunluğa denir. Tasavvufta bu iki kavis "vücup" ve "imkan" diye
tevil edilir ki Peygamberimizin imkan aleminde zahir olup vacip Allah bulunduğunu bilmesi
görmesi ve bu gerçek karşısında daha da ilerlemesi; bunun sonucunda da her şeyin Hak
olduğunu anlamasıdır.
Erdim kaşın Mir atına kim Kabe kavseyn oldurur Vuslat şebinde gör beni ser-ta-kadem nur
olmuşam Nesimi (bkz. ayet)
kabeteyn (kacbeteyn) a.i. İki Kabe iki zar. Kabe anlamı yanında kelimenin zar anlamı da
kullanılarak kelime oyunlan yapılabilir. İki Kabeden murad Kabe ve Mescid-i Aksadır. İki
zar ise tavla zarlarıdır.
Ey tas-ı aşkına dil ü can Ka beteyn olan 11
Nerd ü gamında hasret ile zarünem senin Ahmed Paşa
"] Getirdi nakş-ı se-şeş ka beteyn-i ömrü veli "
Bulımadı ecelin şeş-derine çare diriğ
Necatı
Kabil (Kabil) a.i. Adem peygamberin büyük oğlu olup karde Habili öldürmüştür bkz. Habil.
Nola kan dökmekde mahir olsa çeşmin merdümi Nutfe-i
Kabildir ü gamzen gibi üstadı var
Fuzuli
lik
kad (kadd) a.i. Boy. Kad-i bala kadd-i bülend kad-i mezun kadd ü kamet serv-kad vs.
terkipler ile kullanılır bkz. boy.
Yolunda ok gibi doğru iken kaddi dü-ta oldu Hisali natüvanı bir civanın aşkı pir etdi Hisali
.
ve
kadeh (kadeh) a.i. Bardak içki bardağı kadeh. bkz. cam/ Saki dil-i natüvanı şad et
Mahmurunu bir kadehle yad et Riyazi >ı
kader (kader) a.i. Allahın ezeli hükmü takdir. Levh-i mahfuzda yazılı olanların vücut
bulmadan evvelki haline kader ortaya çıkmasına da kaza denir. Kader imanın şartlarından
biridir. Daha çok kaza ile birlikte kullanılır.
Divan-ı kaza içre kalem çekdi Utarid Kılmağa kader safhasında hükmünü imza Ahmed Paşa
Kadir (Kadr) a.i. Değer onur itibar rütbe derece. Terim olarak daha çok Kadir gecesi (Leyle-i
kadr) olarak bilinir. Kuran-ı Kerimde Kadr suresi (nr.97) vardır. Bu surenin mealinde
"Şüphesiz biz onu (Kuranı) kadir gecesi indirdik. Kadir gecesi nedir bilir misin? Kadir gecesi
bin aydan hayırlıdır. Onda melekler ve ruh Reblerinin izni ile her türlü iş için inerler. O gece
tan yeri ağanncaya kadar selamet vardır." buyuru-lur. Kadir gecesinin hangi gece olduğu
belirtilmemiştir. Ancak Ramazan ayı içinde -muhtemelen 27. gece- olduğu hakkında
rivayetler vardır. Kuran-ı Kerim bu gece nazil olmağa başlamıştır. Yine bu gecede bir yıllık
işler yeryüzüne iner. Bu gece ibadet ve taat ile geçirilir. Çünkü Allahın mağrifet denizi coşup
kabanr. Kulların tevbesi için bu gece bir fırsattır.
Kadr kelimesinin "kıymet değer" anlamıyla da kelime oyunu yapılarak şiirlerde kullanılır.
.et
Nite ki ide sefer aleme meh ü hurşid Nite ki gide gele ruz-ı leyletü l-Kadre
Seher-i lyd celi maşrık-ı ruhsannda Leyle-i kadr hafi zülf-i siyah-famında Yahya Bey
Nedim
Kadirilik a.tr.i. XI. yy. sonlarında sultan-ı evliya Abdülkadir Geylani (1077-1166) tarafından
kurulmuştur. İslam dininin özellikle Afrikada yayılmasında Kadirilikin rolü büyüktür.
Kadiriler başlarına yeşil bir şerit takarlar. Tarikata yeni girenler bir yıl sonra arakiye takarlar.
Şeyh külahının (tacının) ortasında sekiz dilimli gül vardır. Gülün ortasında da Mühr-i
Süleyman tasviri bulunur. Bu tacda beyaz ve yeşil renk esastır. Her yıl 10 Rabiulahirde
Abdülkadir-i Geylani adına bayram yapılır şeyhin kabri ziyaret edilir. Zikirlerinde Kuran
okunur. Bazıları Abdülkadir hizbini de okurlar ve sonunda Abdülkadir ismini anarlar. Bu
zikirlerde bendir def ve mazar çalınır. Kadiri ayinlerine Hadra denir. Ayinde halifenin
neslinden gelen birisi bulunur. Tarikatta halvet ve itikaf esastır.
İtikaf 40 gün sürer. Bu kırk gün içinde yiyecekler daima azaltılır ve son üç gün oruç tutulur.
Bu hareket nefsi dünyadan temizlemektir bir nevi çiledir. Kadirilik
İslamiyete daima bağlı kalmıştır. Bu nedenle dünyanın bütün İslami topluluklarında rağbet
görmüştür.
Tarikat taraftarlarına iyiliği sükuneti fazileti tavsiye eder. Başkalarına iyilikte bulunmak sevgi
göstermek gerekir. Bütün Kadiri tekkeleri Bağdattaki Abdülkadir Geylani türbesinin
muhafızlığına bağlıdır. Bu tarikatta mürid dünyadan tamamen kopmayıp başkalarına yardım
etmelidir.
Kaf (Kaf) a.i. Kaf dağı. Dünyanın etrafını çevrelediğine ve aşılmasının imkansızlığına
inanılan dağlar zinciri. Efsaneye göre Yecuc ile Mecuc Anka cinler şeytanlar bu dağın
arkasındadır. Masallarda çok anılır. Ejderha melekler tarafından bu dağların arkasına
atılırmış. Bu dağın yüksekliği 500 fersah imiş. Birçok yerleri su içindeymiş. Güneşin ışıklan
bu dağa çarptıkça yeşile boyanır ve oradan aksedince de maviye bürünürmüş. Gökyüzündeki
mavilik de bu ışıkların okyanuslardan yansımasıyla ortaya çıkarmış. Yüksekliğin uzaklağın
ihtişamın ve kanaatin sembolü olarak şiirlerde anka ile birlikte anılır. Kuran-ı Kerimde geçen
Kaf suresi (nr.50) "Kaf harfi ile başlar. Bazı müfessirler bu harfi "Kaf dağı" olarak tefsir
etmişlerdir ki yeşil zebercetten olduğunu ve semanın onun üzerinde bulunduğunu söylerler.
İsrailiyyattan olmak üzere bu dağın ucu dünyanın altında bulunan kayaya değermiş ki
zelzelelerin kaynağı burasıymış. Tasavvufta Kaf dağı mürşid-i kamilin vücududur.
C 9
Bizim yurdumuza hiç gidemezsin Hakikat Kafinin Ankasıyız biz
Harabi
Şehper-i Anka-yı Kafin aynıdır sorgucumuz
Seyf-i diniz merd-i meydanız Budin şehbazıyız
Yahya Bey
Cife-i dünya değil herkes gibi matlubumuz
Bir bölük Ankalarız Kaf-ı kanaat bekleriz V:
Fuzuli »_ (bkz. Anka).
kafir (kafir) a.i. Allahın varlığına ve birliğine inanmayan. Ancak kelime divan şiirinde
müslüman
olmayanlar hakkında kullanılmıştır. Müminin zıddıdır.
Kafiristan (kafir ülkesi) 3 bütün hristiyan ülkeleri
yerine kullanılabildiği gibi Hindistanın 9 kuzey
batısındaki bir bölgeye de denir. Kafir kelimesinin kara
»! renk ile alakası vardır. Bu yüzden esmer hintliler
ile sevgilinin saçı beni vs. unsurlar kafirlikle
suçlanır. Bazan sevgili \ aşığa ettiklerinden dolayı
da kafir olarak nitelenir. Bunda mer-r hametsizlik
müslümanlara musallat oluş insanın imanını gi--!
dermesi aşığı aşk şehidi etmesi hileleri zünnar
saçları vs. hususiyetlerin rolü vardır. Kafir sıfatı
sevgili için kul-. lanıldığında kelimenin takdir
edici övücü anlamı ile tevriye s yapılabilir. Bir
kafire ait olan bütün sıfatlar sevgilide bulu-((
nabilir. Bazan sevgilinin güzelliği Mushaf; mahallesi de
cen- - net veya Kabe olarak düşünülür. Bu durumda
kafirlik rakibin özelliği olur. Çünkü kafir Kuranı
elleyemez cennete ve ı Kabeye giremez.
Saçı ile kan yalaşmış mürde kafir başları :
Ateş-i pür-duda manend olmuş idi guyiya
Yahya Bey 10
Demadem cevrlerdir çekdiğim bi-rahm bütlerden Bu kafirler
esiri bir müselman olmasın ya Rab
Fuzuli
Ne kafirliklerin gördüm ben ol zülf-i siyeh-karın O
ebrunun o zalim gamzenin ol çeşm-i mekkarın
Nedim
Biri kafir biri hindu biri guya müselman Dini ayrı üç biraderdir o zülf ü hal ü ruh İzzet Molla
Zülfün gidermiş ol sanem kafirliğin komaz henüz Kesmiş veli zünnarını dahi müselman
olmamış Ahmed Paşa
kafiye (kafiye) a.i. Kafiye. Uyak. Eskilere göre şiir "mevzun u mukaffa söz " dür. Yani
eskiden vezinli (ölçülü) ve kafiyeli (uyaklı) sözlere şiir denirdi. Günümüzde bu tanım artık
pek geçerli sayılamaz. Güzel olan ve insanın iç dünyasına hita-bedebilen ahenkli sözleri şiir
olarak kabul edebiliriz. Ancak şu kadarı var ki şiir az sözle çok şeyler anlatabilen söyleyiş
şeklidir. Günümüzde şiirin mutlaka vezinli ve kafiyeli olması istenmiyorsa da dilin ve insanın
özü olduğu
gerçeği unutulmamalıdır. Şiir tılsımlı bir sözdür. Bu bakımdan şiir ile nazımı da
birbirlerinden ayırmak gerekir. Nazım için kafiyeli vezinli fakat sanatsız da olabilen
yazılardır dersek; şiire sanatlı her çeşit yazı gözüyle bakabiliriz. Kısaca şiir ister nesir ister
nazım olsun güzel ve hatırda kalması kolay olan sözdür. Şiirde bir ahenk gerekir. Çok zaman
bu ahengi de vezin ve kafiye sağlar. Kafiye en az iki dizenin sonunda tekrarlanan yazılışları
aynı ama anlamları farklı olan ses benzerliğine denir. Divan edebiyatı kafiyesinde yazılış halk
11
edebiyatı kafiyesinde ise genellikle okunuş ve ses esastır. Bunlardan birinciye (göze de hitap
ettiği için) göz kafiyesi ikinciye de (yalnızca sesçe benzeştiği için) kulak kafiyesi diyoruz.
Göz kafiyesinde sesler tamamiyle birbirlerine uymayabilir. Arap harfleriyle yazılan klasik
şiirimizde yazı benzerliği ikinci plana atılırdı. Gerçi yazı benzerliği de ses benzerliği demekti
ama;
İftihar eyleriz bununla da biz Müstefiz-i measir-i arabız dizelerinin sonundaki "biz" ve
"arabız" sözlerindeki kafiye harflerinden olan "ı" ile "i" sesçe birbirlerine uymamakla beraber
yazılışları esas alındığından kafiyeli sayılırdı. Yine Namık Kemalin
Memleket bitti yine bitmedi hala sen ben Bize bu hal ile bizden büyük olmaz düşmen Dest-i a
dadayız Allah için ey ehl-i vatan dizelerinin sonundaki "ben düşmen ve vatan" kelimeleri eski
yazılışa göre aynı olduklan için kafiye sayılırlar. Oysa kafiye harflerinden birisi "e" diğeri "a"
dır. Bunun yanında kafiye harfleri yazılışça aynı olsa bile anlamca ayrı olmak zorundadır.
Akif Paşanın şu beytine bakalım:
Gönül her dilberin meftunu olmaz hayli serkeştir /e Veli ol gamzesi fettanı bilmezsin ne
dilkeştir Bu dizelerin sonundaki kafiye gibi görünen "-keştir" sözleri yazılışça aynı olmasına
rağmen anlamlan da aynı (çekmek) olduğundan kafiye sayılamazlar. Ancak bu beyit zayıf
kafiye sayılan rediflerle yazılmıştır.
Kafiyenin asıl harfine "revi" denir. Revi kafiyeyi oluşturan benzer seslerin son ve ana harfidir
ki genellikle bir sessiz harftir. Beyit:
Allah nedir deyince gafil Allah deyip hamuş olur dil
Ti Ü
Dize sonlarında "gafil" ve "dil" kelimelerinin "1" sesleri revi harfidir. Bu sesten önceki "i"ler
ise arap yazısında hareke ile karşılandığından asıl kafiye harfi durumuna geçmezler. Revi
harfinden sonraki benzer harflere yani kafiyeyi oluşturan harflere reviye olan yakınlık
sıralarına göre "ridf "tesis" "dahil" ve "kayd" denir. Bundan yola çıkılarak revi harfi ile
beraber redif de varsa kafiye-i müradefe tesis de varsa kafıye-i müessese bunlara dahil ve
kayd da eklenmişse kafiye-i mukayyede ortaya çıkar. Revi harfinden sonra gelen ilk harfe
"vasi" ikinciye "huruc" üçüncüye "mezid" dördüncüden itibaren ne kadar harf varsa hepsine
birden "naire" denir. Revi harfinden sonra gelen bu harflerin tümüne birden biz redif diyoruz.
Redif asıl kafiye olan revi harfinden sonraki ses kelime veya cümlelerdir. Rediflerin uzunluk
ölçüsü olmaz. Şu beyitteki
Safa-yı aşkı kim anlar kiminle söyleşelim Vefa-yı aşkı kim anlar kiminle söyleşelim
ilk kelimeler olan "safa" ve "vefa" dışında kalan bütün kelimeler rediftir. Buna göre redif üçe
ayrılır:
1. Ek redif: Redif yalnızca bir etken ibarettir.
Bana sual sorma cevap müşkildir »1 Her sırrı ben
sana açamam hocam v Hakkın hazinesi darı değildir Cami avlusuna saçamam hocam
Bu dörtlüğün ilk ve üçüncü dizelerinin sonundaki "dir" ekleri ek rediftirler.
2. Kelime redif: Redif »bir kelimeden ibi 13
Miracı anlatma eşek değilim Bildiğin kadar da melek değilim Günahkar insanım ördek
değilim Bu ağır gövdeyle uçamam hocam ül.
Rıza Tevfik
Bu dörtülüğün ilk üç dizesindeki "değilim" kelimeleri birer kelime rediftirler
3. Ek ve kelime redif: Bir dizenin sonunda hem ek hem de kelime redif durumunda
bulunabilir. Yukarıdaki ilk dönüğün 1 ve 3; ikinci dörtlüğün de 4. dizelerindeki "amam
hocam" ek ve kelimeleri bu tür rediftir. Redife aşık edebiyatında "dönerayak" adı verilir.