Table Of Content

Türk İşareT DİLİ DİLbİLgİSİ kİTabI Proje Sahİbİ Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Proje koorDİnaTörLerİ Dai. Bşk. Elçin ER Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü Eğitim Re-Habilitasyon ve Sosyal Hayata Katılım Dairesi Başkanlığı Ody. Dr. İclal ŞAN Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü Eğitim Re-Habilitasyon ve Sosyal Hayata Katılım Dairesi Başkanlığı Proje ekİbİ YazarLar Hasan DİKYUVA Ankara Üniversitesi Bahtiyar mAKAROğlU Ankara Üniversitesi Engin ARIK İstanbul Medipol Üniversitesi bİLİM ve DanIşMa kUrULU Prof.Dr. Ulrike ZESHAN Lancashire Merkez Üniversitesi (UCLan), İngiltere Prof.Dr. İclal ERGENÇ Ankara Üniversitesi Prof.Dr. Sumru ÖZSOY Boğaziçi Üniversitesi Doç.Dr. Selçuk İŞSEVER Ankara Üniversitesi ISBN: 978-605-4628-84-1 ©Tüm yayın hakları T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü’ne aittir, ücretli satılamaz. Basım Yeri: İmpetus medya Prodüksiyon ltd. Şti. Tel: (0.312) 448 27 38 - 68 Ankara, 2015 Proje aSİSTanI graFİk TaSarIMI Ali İsmet ÖNER mesut ÖZTÜRK Bingül UTSUKARCI İlyas Hakkı KAVAlCI Nilay ARSlAN (Anadolu Üniversitesi) Yusuf ERmEZ Engin ÖZEN Zeynep ÜNlÜ Sinan YIlDIRIm reDakTör Berna DİKYUVA Pınar BEKAR Verİ DeneTÇİSİ Dİzgİ Berna DİKYUVA İlyas Hakkı KAVAlCI (Anadolu Üniversitesi) VİDeo TaSarIMI Nazlı Sevgim ÖNER mesut ÖZTÜRK TİD-TürkÇe YazILI ÇeVİrİ Berrak Fetahna Fırat ProjeYİ DeSTekLeYenLer Türk İşareT DİLİ TerCüManI İşaret Dili Tercümanı Volkan KURT, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İşaret Dili Tercümanı Hayrettin BAYDIN, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı bakanLIk PerSoneLİ ASPB Uzm. Handan ARSlANTAŞ Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Uzm. Fzt. Hatice TEmEl Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Uzm. Deniz Büyük KAlEm Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ASPB Uzm. Canan AKTAŞ Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İşaret Dili Tercümanı Cem GÜNEŞ Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Şef Seyit BAKIR Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı YükLenİCİ FİrMa: G&I Araştırma ve Danışmanlık Proje Yöneticisi: Haldun lütfü TARIm Firma Sahibi: Işıl ÖNDER Firma asistanı: Büşra BİNİCİ önSöz Oldukça geniş kapsamlı bir derlem çalışmasının sonunda ortaya çıkan bu kitabın verilerini toplamak için alanda sürdürülen çalışmalar, Türk İşaret Dili (TİD)’nin, Sağır toplumu tarafından Türkiye’nin her bölgesinde ve yaşamın her alanında (tiyatro, spor, hukuk vd.) kullanılan ulusal bir işaret dili olduğunu bir kez daha kanıtlamış bulunmaktadır. Dünyadaki diğer işaret dilleri gibi başka herhangi bir sözlü dilden türememiş doğal dil olan TİD, hem Türkçe’den hem de diğer ülkelerde kullanılan işaret dillerinden farklı dilbilgisel kurallar içermesinin yanı sıra, sözlü dillerde var olan yerel ağız/lehçe farklılıklarını da içinde barındırmakta, ancak bu farklılıklar, dilbilgisel işleyişte değil sözcük düzeyinde kendini göstermektedir. Türk İşaret Dili Dilbilgisi Kitabı alanda gerçekleştirilen veri toplama süreci ve konuların metinleştirilmesi dahil olmak üzere 6 ay gibi çok kısa bir sürede ortaya konmuştur. Bu 6 aylık süreçte, pilot çalışma gerçekleştirilmiş, proje ekibine hem teknik hem de dilbilimsel eğitimler verilmiş, alan çalışmasının planlaması yapılmış, ardından Türkiye’nin dört bir köşesinde toplam 26 İl’e gidilerek her İl’den anadili Türk İşaret Dili olan ortalama 4 sağırdan yarı yapılandırılmış yöntemle ve Türk İşaret Dili kullanılarak (toplam 113 sağırdan) veri toplanmıştır. Derlem büyüklüğü yaklaşık 800.000 sözcük olup 6.240 dakikalık kayıttan oluşmaktadır. Bu süreçte toplanan verilerin 4’te 1’i ElAN yazılımı ile çözümlenmiş, çözümleme belli bir düzeye ulaştıktan sonra kitabın yazımı gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda bir işaret dili dilbilgisi projesinin ve kitabının ne Türkiye’de ne de başka bir ülkede gerçekleştirilmemiş olmasından yola çıkarak elinizdeki kitabın bir ilk olma özelliği taşıdığını da söyleyebiliriz. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel müdürlüğü tarafından hazırlanmış ve 2015 yılı kamu yatırımı projesi kapsamında yürütülmekte olan bu projede, 4 danışman ve 3 araştırmacı- editörden oluşan akademik ekip, işaret dil(ler)i üzerine pek çok bilimsel çalışması bulunan dilbilim uzmanlarıdır. Teknik ekip ve alan sorumluları da, daha önce dilbilgisi çalışma deneyimleri olan toplam 8 sağır bireyden oluşmaktadır. Türkiye’nin her bir yanında araştırmamıza katılan sağır toplum bireylerinin destekleri olmadan böyle bir çalışmayı gerçekleştirmemiz kesinlikle olanaksızdı. Her birine ayrı ayrı çok teşekkür ederiz. SUnUş Toplumsal hayatın başlangıcından günümüze kişiler hep birbirleriyle diyalog, iletişim halinde olmuşlar ve bu iletişimi de farklı şekillerde hayata geçirmişlerdir. Bu nedenle kişilerarası iletişim, insanlığın tarihi kadar eski bir kavramdır. Kişilerarası iletişim insanoğlunun yaradılışından bu yana iki şekilde gerçekleşmektedir, sözlü ve sözsüz iletişim. İşaret dili görsel bir dildir ve sözsüz iletişim yöntemlerinden birisidir. Sağır topluma ait, onların kendilerini ifade edebilmelerine olanak sağlayan iletişim dili işaret dilidir. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığımızın 2002 yılı Engelliler Araştırması’nın sonuçlarına göre ülkemizde engelli nüfus içinde işitme engellilerin oranı % 0.38’dir. Ülkemizde uzun yıllardır sağır toplum tarafından kullanılmakta olan Türk İşaret Dili’nin bilimsel yöntem ve teknikler kullanılarak gerçekleştirilmiş kapsamlı ve büyük ölçekli araştırma çalışması Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel müdürlüğümüz tarafından 2015 yılında “Türk İşaret Dili Araştırma Projesi” adı altında gerçekleştirilmiştir. Ülkemizde sağır toplumun iletişim ihtiyacını sağlayan Türk İşaret Dili, 2005 yılında Engelliler Kanunu ile resmi bir kimlik kazanmıştır. Türk İşaret Dili için 2005 yılı bir milattır. Türk İşaret Dilinin dilbilgisi özelliklerini ayrıntılı inceleyen bu kitap, Türk İşaret Dilin yaygınlaştırma çalışmalarına katkı sağlayacak temel bir eser, külliyat oluşturulması yönünde çalışmalara ise ivme kazandıracaktır. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı olarak Türk İşaret Dili alanında kapsamlı bir çalışma gerçekleştirdik. İşitme engelli bireylerin tüm toplumla bütünleşmeleri ve sağlıklı iletişim kurmalarına katkı sağlama açısından Türk İşaret Dili Dilbilgisi Kitabı ve model Sözlüğün hazırlanması oldukça önemlidir. Bilimsel yöntem teknikler kullanılarak, çok kısa sürede hazırlanmış olan bu kitap bu alanda bir ilk olma özelliğini de taşımaktadır. Ülkemizde hemen her alanda eğitiminin önemi konusunda oluşan farkındalığın engellilik alanında da oluşması yolunda yapılan çalışmalara inanıyorum ki bu kitap önemli bir katkı ve açılım sağlayacaktır. Bu değerli çalışmayı gerçekleştiren Bakanlığımız Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel müdürlüğü çalışanlarına teşekkür ederim. Dr. Sema raMazanoĞLU Aile ve Sosyal Politikalar Bakanı SUnUş İletişim ile ilgili yetersizlikler bireyin tüm yaşamını olumsuz yönde etkiler. Bireyler en kolay hangi yolla iletişim sağlıyorsa o yola başvurur. İşitme engelli bireylerin iletişim kurması, işiten bireylerle anlaşması, duygularını, düşüncelerini aktarması en doğal hakkıdır. Türk İşaret Dili, Türkiye’deki işitme engellilerin iletişim aracı olarak kullandıkları ana dilleridir. Ülkemizde yaşayan Sağır toplumun kullandığı Türk İşaret Dili konusu her yönüyle uzun yıllar ihmal edilmiştir. 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanununun eğitim ve öğretim başlıklı 15. maddesinin 6. paragrafı; “İşitme engellilerin eğitim ve iletişimlerinin sağlanması amacıyla Türk işaret dili sistemi oluşturulur. Bu sistemin oluşturulmasına, geliştirilmesine ve uygulanmasına yönelik çalışmaların esas ve usulleri Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın koordinatörlüğünde, millî Eğitim Bakanlığı ve Türk Dil Kurumu Başkanlığınca müştereken çıkarılan yönetmelikle belirlenir.” ile Türk İşaret Dili konusunda ilk mevzuat hazırlanmış ve yaygınlaştırma çalışmalarının önü açılmıştır. Kanun gereği hazırlanan “Türk İşaret Dili Sisteminin Oluşturulması ve Uygulanmasına Yönelik Usul ve Esasların Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik” ile Türk İşaret Dili alanında yapılacak çalışmalarla ilgili usul ve esaslar belirlenmiştir. Dilin öğrenilebilmesi için öncelikli olarak dilbilgisi kitabı ve sözlüğe ihtiyaç vardır. Bakanlığımızca, bilimsel temellere dayanılarak hazırlanmış, alan uzmanı akademisyenler tarafından bilimsel yöntem ve tekniklerle elde edilen verilerin analizi kullanılarak dilbilgisi kitabı ve model sözlük hazırlanması amacıyla Türk İşaret Dili Araştırma Projesi hazırlanmıştır. Proje, 2015 yılı kamu yatırımı projeleri kapsamında hazırlanmış ve yürütülmüş, yukarıda belirtilen özellikleriyle de, Türkiye’de işaret diliyle ilgili yapılan ilk sistematik bilimsel araştırmadır. Diğer ülkelerde uzun bir zaman dilimi içinde gerçekleştirildiği bilinen işaret dili dilbilgisi çalışmaları, ülkemizde bu araştırma projesi ile 6,5 aylık bir sürede, ciddi bir ekip ve saha çalışmasıyla, belirli bir sistem yaklaşımı içinde ele alınarak gerçekleştirilmiştir. Pek çok yönüyle ilkleri içeren projenin çıktısı olan bu kitap ve model sözlük, Türk İşaret Dilinin bir dil olarak varlığını sürdürebilmesinde temel kaynaklardan biri olacaktır. Türk İşaret Dili Araştırma Projesinden elde edilen verilerle veri bankası oluşturulması ve alanda araştırma yapacak olan akademisyenlerin kullanımına açılması kısa vadeli hedeferimizden bir diğeridir. Online sözlük çalışmasının gerçekleştirilmesi, dilbilgisi kitabının işitme engelliler için işaret dili ve İngilizce çevirilerinin hazırlanması ise orta vade hedeferimizdir. Türk İşaret Dilinin bugüne kadar öğrenilmesine ve öğretilmesine özetle yaygınlaştırılması çalışmalarına basamak teşkil edecek bu kitabı hazırlamanın onuru ve gururunu yaşıyoruz. Bakanlık olarak, işaret dili konusunda yapılacak olan çalışmaların yanında ve destekçisi olmaya devam edeceğiz. Toplumun tüm kesiminden kullanıcılara bu hizmeti sunmaktan mutluluk duymaktayız. Kitabın hazırlanması sürecinde gece gündüz demeden ve yüreğini vererek, inanarak çalışan proje ekibimize ve emeği geçen herkese teşekkürlerimizi sunarız. İshak ÇİFTÇİ Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel müdürü