Table Of Content

Urmu.birolmali.com ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO : 920 Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları No : 122 Araştırmalar Serisi : 47 Yard. Doç. Dr. Ali KAFKASYALI İRAN TÜRK EDEBİYATI ANTOLOJİSİ - I - ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ ERZURUM-2002 Birinci Baskı : MART - 2002 Dizgi: Yavuz Selim KAFKASYALI Sayfa Düzeni: Hamza KOLUKISA Baskı: Atatürk Üniversitesi Basımevi Erzurum - 2002  Yard. Doç. Dr. Ali KAFKASYALI ISBN 975 - 7698 - 06 - 7 (takım) ISBN 975 - 7698 - 07 - 5 (1. cilt) İSTEME ADRESİ: P. K. 88 25021 Erzurum-TÜRKİYE İÇİNDEKİLER Sunuş 11 .................................. ..................................................................................................................................................................................... ................................. Ön Söz 13 ................................ ....................................................................................................................................................................................... ............................... İran Türk Edebiyatı (I) 15 ....................................................................................................................................................................................... İran Türk Halk Edebiyatı Örnekleri 25 ................................................................................................................................... Laylalar (Ninniler) 25 ........................................................................................................................................................................................................... Nazlamalar / Okşamalar 35 .................................................................................................................................................................................... Bayatılar (Mani/ Hoyrat) 41 ................................................................................................................................................................................ Tapmacalar (Bilmeceler) 85 .................................................................................................................................................................................... Yanıltmaclar-Tekerlemeler-Döşemeler 103 ................................................................................................................................. Düşünce Yanıltmacları 104 ............................................................................................................................................................. Döşemeler 105 ................................................................................................................................................................................................................ Efsaneler 107 ............................. .......................................................................................................................................................................................... ............................ Bozġurd’a Münasebet 107 ................................................................................................................................................................. Ġurdoğlu 108 ................................................................................................................................................................................................................... Oğuz'un Teeccübü 110 ............................................................................................................................................................................... Ağrı Dağı 111 ................................................................................................................................................................................................................ Ana Ağrı Dağı, Bala Ağrı Dağı 111 .................................................................................................................. Pervane Efsanesi 112 ..................................................................................................................................................................................... Ferhad ve Şirin Efsanesi 113 ................................................................................................................................................. Apardı Séller Saranı 114 ..................................................................................................................................................................... Güneşle Ay 120 ........................................................................................................................................................................................................ Hezreti Süleyman’la Bilġeyis 120 ................................................................................................................................ Simruğ Ġuşu 121 ................................................................................................................................................................................................. Semender Ġuşu 121 ......................................................................................................................................................................................... Yusif Nesib Ġuşu 122 .............................................................................................................................................................................. Hüt Hüt Ġuşu 122 ............................................................................................................................................................................................. 4 Şanapipik Ġuşu 123 ........................................................................................................................................................................................ Yapalaġ Ġuşu 123 ............................................................................................................................................................................................... Turac 123 ............. .......................................................................................................................................................................................................... ............ Pervane ile Od 124 .......................................................................................................................................................................................... İlanla Ġaranġuş 124 .......................................................................................................................................................................................... Nergiz 126 ......... .............................................................................................................................................................................................................. ......... Ġızboyu 126 .. ..................................................................................................................................................................................................................... . Benövşe ile Lâle 127 .................................................................................................................................................................................. Ġara Melik 127 .......................................................................................................................................................................................................... Nağıllar (Masallar) 135 ......................................................................................................................................................................................................... Ġarı Nene İle ┬oruzun Davası 135 .......................................................................................................................... Üç Arvadlı Kişi 136 ...................................................................................................................................................................................... Urmiyalı Oğlan ve Savalanlı Ġız 137 .............................................................................................................. Ġurdun Nâlesi 139 ............................................................................................................................................................................................. Nifaġ Neticesi 140 ............................................................................................................................................................................................... Garı Nenenin ┬oruzu 141 ................................................................................................................................................................. Bidili Bidan Dana Güden 142 ............................................................................................................................................ Ġara Öküz 144 ............................................................................................................................................................................................................. Düşünceli İlyas 147 ......................................................................................................................................................................................... Uşaġ Oyunları (Çocuk Oyunları) 151 ............................................................................................................................................. Pişik Ġaşdı 151 ........................................................................................................................................................................................................ El Ele 151 ....... ................................................................................................................................................................................................................ ....... İyne İyne Oyunu 152 ................................................................................................................................................................................... İp Kéçdi 153 ...................................................................................................................................................................................................................... Pişik Yolu 153 ............................................................................................................................................................................................................ Hamam Hamam 154 ...................................................................................................................................................................................... Köşki Balaban Oyunu 154 ............................................................................................................................................................. Barmaġ Oyunu 155 ........................................................................................................................................................................................... 5 Turp Béle Biter Oyunu 155 ....................................................................................................................................................... Ġuşum Pér Oyunu 156 .......................................................................................................................................................................... Börk Ġapdı Ġaçdı 156 ............................................................................................................................................................................ Benövşe Oyunu 157 ....................................................................................................................................................................................... Ġelendar Oyunu 158 ....................................................................................................................................................................................... Ġoşmacalar (Koşmacalar) 159 ............................................................................................................................................................................... Düzgüler - Sanamalar (Sayışmacalar) 165 ............................................................................................................................. Üşüdüm Ha Üşüdüm 165 ................................................................................................................................................................... Emim Oğlu 166 ......................................................................................................................................................................................................... İyne İyne 166 .................................................................................................................................................................................................................... Barmaġlar 167 .................................................................................................................................................................................................................. Motal Motal 167 ...................................................................................................................................................................................................... Bir İki 168 ......... .............................................................................................................................................................................................................. ........ Mırt Mırt 168 ................................................................................................................................................................................................................... Ġehremanlıġ Neğmeleri (Kahramanlık Türküleri) 173 ............................................................................. Merd Dayanar 173 .................................................................................................................................................................................................. Olaydı 174 .......... ............................................................................................................................................................................................................. ......... Sultanım 174 ...................................................................................................................................................................................................................... Ay Ġacaġ Nebi 175 ........................................................................................................................................................................................... Settar ┬an 176 ................................................................................................................................................................................................................ ┬alġ Mahnıları (Halk Türküleri) 177 ............................................................................................................................................... Size Selam Getirmişem 177 ......................................................................................................................................................... Naz Éyleme 178 .......................................................................................................................................................................................................... Gül Ağacı 179 ................................................................................................................................................................................................................. Müellim 179 ... .................................................................................................................................................................................................................... .. Yanasan Toyuġ Tutan 180 ................................................................................................................................................................ Ġadan Alım 181 ......................................................................................................................................................................................................... Sudan Gelen Sürmeli Ġız 182 ............................................................................................................................................... Azerbaycan Maralı 182 ............................................................................................................................................................................... 6 Ay Beri Ba{ 183 .................................................................................................................................................................................................... Uca Dağ Başında 184 ................................................................................................................................................................................... Bazarda Alma 185 ................................................................................................................................................................................................. Sona Bülbüller I 185 ..................................................................................................................................................................................... Sona Bülbüller II 186 ................................................................................................................................................................................. Ya{an Düymele 187 ......................................................................................................................................................................................... Deli Céyran 188 ......................................................................................................................................................................................................... Gel Bize Yâr 189 ................................................................................................................................................................................................... Sarı Gelin 189 ................................................................................................................................................................................................................. Gör Ne Melehetlisen 190 ..................................................................................................................................................................... Toy A{şamı 191 ....................................................................................................................................................................................................... Hesiri Basma 192 .................................................................................................................................................................................................... Apardı Séller Sara’nı 193 .................................................................................................................................................................... Yâr Bize Ġonaġ Gelecek 193 .................................................................................................................................................... Dağlara Çen Düşende 194 .................................................................................................................................................................. Küçelere Su Sepmişem 195 .......................................................................................................................................................... N’oléydi 195 ... .................................................................................................................................................................................................................... .. Éle Bendem 196 ......................................................................................................................................................................................................... Ġaraġile 197 .... ................................................................................................................................................................................................................... .... O ┬âl Ne ┬âldır? 197 ................................................................................................................................................................................ Nergiz 198 ........... ............................................................................................................................................................................................................ ........... Nazlana Nazlana 199 ......................................................................................................................................................................................... Vesf-i Hâl Merasiminde O{unan Şé’rlerden 200 ....................................................................... Bağlamalardan Nümune (Ġıfılbend) 201 ........................................................................................................ Letifeler (Latifeler) 203 .......................................................................................................................................................................................................... Men Bunları Ancaġ Yéyebilerem 203 ................................................................................................................ Molla Nesreddin ve Oğru 204 .............................................................................................................................................. Parça Satan Mağazada 204 .............................................................................................................................................................. Bizim Yerlidir 205 ............................................................................................................................................................................................ 7 İnşallah Özümem 205 .................................................................................................................................................................................. Bir İsfahanlının Genaetciliği 205 .................................................................................................................................... Şalvarım ┬arab Olar 206 ................................................................................................................................................................... Kârın Könlündeki 206 ................................................................................................................................................................................ Bir Ġran Da Yo{dur 207 .................................................................................................................................................................. Énini Boyuna Düzeldecekdim 207 .............................................................................................................................. Bizim İmamzâdemiz Yo{dur 208 ................................................................................................................................. Hünerin Var Bunun Başını Yar 208 ..................................................................................................................... Kendçi Arvadları ile Şeher Arvadlarını Tanımag 208 ............................................... Éşşeyin Go{umları 209 ........................................................................................................................................................................... Minnet Ġoymaġ 209 ...................................................................................................................................................................................... Yaş Meselesi 209 ................................................................................................................................................................................................... Sehv Yağ Barağında Olub 209 ........................................................................................................................................... Tamahkâr Uşaġ 210 .......................................................................................................................................................................................... Başı Aşağı Salmaġ 210 ......................................................................................................................................................................... Bu Günün İşini Sabaha Ġoyma 210 .................................................................................................................... Bizden Sonra Gelenler Yéyer 211 ................................................................................................................................ Sen Böyüksen, Biz Kiçik 211 ............................................................................................................................................. Yu{um Ġaçıbdır, A{tarıram 211 ..................................................................................................................................... Onu Damdan Yı{ılan Biler 211 ....................................................................................................................................... Novdan Hevesi 212 ........................................................................................................................................................................................... Hele Düzelmeyib 212 ................................................................................................................................................................................... Deve Handa, ┬elbir Handa 212 ......................................................................................................................................... Behlul’un ┬eleti 213 ..................................................................................................................................................................................... Danende, Divâne Mesleheti 213 ........................................................................................................................................ Gerek Bir Adam Ala 214 ................................................................................................................................................................. Kıssalar-Revayetler 215 ......................................................................................................................................................................................................... Ço{ Dövletlisen 215 ...................................................................................................................................................................................... Yérsiz Dava 215 ........................................................................................................................................................................................................ Üzü Ağ Çı{dım 216 ..................................................................................................................................................................................... 8 Kim Daha Ço{ A{maġdır 216 ............................................................................................................................................ Zireklik 217 ... .................................................................................................................................................................................................................... ... Gönü Suya Vérme 217 ............................................................................................................................................................................ Müalice 217 ... .................................................................................................................................................................................................................... ... Hikâyeler (Dastanlar) 219 ................................................................................................................................................................................................. Âşıġ Ġerib 219 ............................................................................................................................................................................................................ Tufarġanlı Âşıġ Abbas Dastanı (Abbas ve Gülgez Hikâyesi) 261 Atalar Sözü ve Meseller 299 ................................................................................................................................................................................. Alġışlar - Ġarġışlar - Andlar (Dualar - Beddualar - Yeminler) 321 .................. Alġışlar (Dualar) 321 .................................................................................................................................................................................................................. Ġarġışlar (Beddualar) 333 ................................................................................................................................................................................................ Andlar (Yeminler) 343 ............................................................................................................................................................................................................ Emek ve Mevsim Nağmeleri (Çiftçi ve Mevsim Türküleri) 349 .............................. Emek Nağmeleri, Holavarlar (Çiftçi Türküleri) 349 .................................................................................... Mövsüm Neğmeleri (Mevsim Türküleri) 355 .............................................................................................................. Nevruz Bayramı ve Semeni 355 ..................................................................................................................................... Semeni 355 .... ................................................................................................................................................................................................................... .... Gün Çı{! 356 .................................................................................................................................................................................................................. Güdü Güdü 357 ......................................................................................................................................................................................................... Sayacı Türküleri 358 ...................................................................................................................................................................................... ┬ıdır Nebi 368 ............................................................................................................................................................................................................. Kôs Kôsa 370 ................................................................................................................................................................................................................. Yél Baba 371 ................................................................................................................................................................................................................... Gün Çı{! 371 .................................................................................................................................................................................................................. Yağmuru Çağırış 372 .................................................................................................................................................................................. Ağıtlar (Ağılar) 373 ...................................................................................................................................................................................................................... ┬alġ Dramları (Halk Dramları) 377 ...................................................................................................................................................... Ekende Yo{, Biçende Yo{, Yéyende Ortaġ Ġardaş 377 .................................... Kôs Kôsa 382 ................................................................................................................................................................................................................. 9 Zerdüşt ve Avesta 387 ........................................................................................................................................................................................................... Zerdüşt'ün Avesta Eserinden Örnekler 392 ............................................................................................. ESKİ DÖNEM İRAN TÜRK EDEBİYATI 397 Bengütaş Edebiyatı (Orhun ve Yenisey Abideleri) 402 ......................................... Kül Tiġin Abidesi’nden 402 ...................................................................................................................................................... Dastanlar 411 ........................... ............................................................................................................................................................................................ ........................... İslâmdan Ġabaġki Dastanların Mühimleri 412 .............................................................................. Yaradılış Dastanı 412 ................................................................................................................................................................................... Efrasiyab Dastanı 414 .................................................................................................................................................................................. Alp Er Tonga Destanı 415 ............................................................................................................................................................ Şu Dastanı 421 ............................................................................................................................................................................................................ Oğuz Haġanı Dastanı (Hülasası) 421 .................................................................................................................... Oğuz Kağan Dastanı (Tam Metin) 425 .......................................................................................................... Dede Korkut Kitabı 439 .................................................................................................................................................................................................... Kitab-i Dede Ġorġud 444 .................................................................................................................................................................... Uşun Ġoca Oğlu Séyrek Boyu 448 .......................................................................................................................... Kaynakça 457 .......................... ............................................................................................................................................................................................. .......................... Sözlük 477-500 ................................................................... .................................................................................................................................................................................... SUNUŞ Cumhuriyet Türkiyesi’nin önemli bilim ve kültür merkezlerinden biri olan Atatürk Üniversitesi, bilimsel çalışmalara verdiği önemin bir göstergesi olarak, yayınları arasına bir yenisini eklemenin haklı gururunu yaşamaktadır. Üniversitemizin bilimsel, sosyal, kültürel ve eğitsel etkinliklere gösterdiği hassasiyet onun tarihî sorumluluğunun bir gereğidir. Ülkemizin çağdaşlaşma yolunda katettiği mesafede üniversitemizin katkıları elbette gözardı edilemez. Türkiye’nin jeo-politik konumu, Doğu Batı arasında geçiş yolu olma özelliği, kültürel zenginliğinin de kaynağıdır. Bu kültürel zenginlik, aynı zamanda üniversitemize ve bilim adamlarımıza önemli bir bilimsel sorumluluk da getirmekte ve kültürel zenginliklerin bilim ışığı altında ortaya çıkarılması, incelenmesi ve gelecek kuşaklara miras bırakılması görevini de yüklemektedir. İran, ülkemizin doğu komşusu olmasının ötesinde coğrafyasında yoğun olarak Türklerin yaşadığı ve ciddî tarihî geçmişimiz olan bir ülkedir. Bu anlamda İran, Erzurum’umuz için ayrı bir önem arzetmektedir. “Tarihî İpek Yolu” üzerinde yer alan Tebriz ve Erzurum, günümüzde de tarihî geçmişlerinin gereğini yerine getirmektedirler. Tarihte Tebriz’den gelen kervanların “Tebriz Kapı” adıyla bilinen mevkide ilk konaklamayı yaptıkları ve “Tebriz Kapı” isminin, resmiyette olmasa da halkın dilinde, hâlâ canlılığını koruduğunu hepimiz bilmekteyiz. Bu yakın ilişki beraberinde kültürel geçirgenliği de getirmiştir. Folklorik değerdeki birçok unsurun her iki coğrafyada da sadece çok küçük ağız farklılıkları ile yaşadığını görmek kanaatimce bu etkileşimin tezahürüdür. Bu cümleden olarak, Erzurum’un güzel türkülerinden biri olan “Sarı Gelin” isimli türküyü Tebriz ağzıyla dinlediğinizde de aynı hazzı duyacağınıza şüphe yoktur. Türk Edebiyatı Dünyası içinde, geniş bir yere sahip olan İran Türk Edebiyatı’nın öneminin gerektiği şekilde bilim çevrelerinde ele alındığını söyleyebilmek ne yazık ki pek mümkün değildir. İşte bu nedenle Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi’nin değerli bilim adamlarından Yard. Doç. Dr. Ali Kafkasyalı’nın, “İran Türk Edebiyatı Antolojisi” isimli altı ciltlik bu akademik eseri, büyük bir anlam ifade etmektedir. İran Türk Edebyatı’nı, tarihî geçmişini, siyasal ve sosyal yapının edebiyata olan etkilerini, bilimsel kaynaklarla besleyerek, duru, akıcı bir dil ve elden geldiğince titiz bir çalışma ile ortaya koyan Sayın Ali Kafkasyalı’nın bu alandaki boşluğu doldurma yolunda sağlam bir temel atmış olduğunu ve