İRAN İSLAM İNQİLABINDAN SONRA CƏNUBİ AZƏRBAYCANLILARIN ANA DİLİ UĞRUNDA

300 Pages·2017·1.55 MB·Turkish

İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi 
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
akad.Z.M.BÜNYADOV adına ŞƏRQŞÜNASLIQ İNSTİTUTU

YEGANƏ ƏZİZ qızı HACIYEVA

İRAN İSLAM İNQİLABINDAN SONRA
CƏNUBİ AZƏRBAYCANLILARIN
ANA DİLİ UĞRUNDA MÜBARİZƏSİ
(1979-2005-ci illər)

BAKI – 2017

  1
Yeganə Əziz qızı Hacıyeva 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun
Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur.

Elmi redaktor:
Vidadi Kamal oğlu Mustafayev
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Y.Hacıyeva. “İran İslam inqilabından sonra cənubi azərbay-
canlıların ana dili uğrunda mübarizəsi (1979-2005-ci illər)”.
Bakı, “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2017, 306 səh.

Kitabda 1979-2005-ci illərdə İran İslam Respublikası hakim qüvvə-
lərinin Azərbaycan türkcəsini sıxışdırmaq və azərbaycanlıların milli
şüurunu kosmopolitləşdirmək cəhdlərinə qarşı Cənubi Azərbaycan
türklərinin mübarizəsinin tarixi araşdırılmışdır.
Müəllif gərgin ictimai-siyasi kataklizmlərin, sosial-mədəni təbəddü-
latların, panfarsist siyasi sistemin və ideologiyasının təsirinə məruz qalan
cənubi azərbaycanlıların həm İran daxilində, həm də xaricdə Azərbaycan
dilinin statusunun yüksəldilməsi və funksiyalarının genişləndirilməsi uğ-
runda mübarizəsinin tarixi şəraitə uyğun olaraq formalaşması prosesini
tədqiq etmişdir. Elmi araşdrıma milli məsələyə həsr edilmiş növbəti
tədqiqat əsəri olaraq çoxaspektli dil məsələsinin birbaşa bağlılığı ilk
baxışdan aydın görünməyən digər aspektlər - iqtisadi, siyasi, hüquqi, dini,
sosial, demoqrafik, regional və qlobal dəyişikliklər və s. nöqteyi-nəzərdən
araşdırılması baxımından da əhəmiyyətlidir.

İSBN 978-9952-25-111-1
©AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu, 2017
2
İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi 
MÜNDƏRİCAT

ELMİ REDAKTORDAN.......................................................................5
GİRİŞ.....................................................................................................12

I FƏSİL
İRAN İSLAM İNQİLABINDAN ƏVVƏL İRANDA
AZƏRBAYCAN DİLİNİN VƏZİYYƏTİ
1.1. 1828-1921-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda ictimai-siyasi və
mədəni durum.................................................................................17
1.2. 1921-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda xalqın milli özünüdərk
prosesinin yüksəlişi və Azərbaycan dilinin mövqeyi......................28
1.2.1. Pəhləvilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra
Azərbaycan türkləri arasında ana dilinə marağın artması və milli
məsələnin dərinləşməsi..................................................................28
1.2.2. 1945-1946-cı illərdə mövcud olmuş Milli Hökumətin
ana dili siyasəti ...........................................................................44
1.2.3. Milli Hökumətin süqutu və hərəkatın nəticəsi ..............................50
1.3. 1947 - 79-cu illərdə Azərbaycan dilinin vəziyyəti ..........................53

II FƏSİL
1978-79-CU İLLƏR İRAN İSLAM İNQİLABINDAN SONRA
CƏNUBİ AZƏRBAYCAN MİLLİ HƏRƏKATINDA ANA DİLİ
UĞRUNDA MÜBARİZƏNİN YERİ
2.1. İran konstitusiyasında ölkədəki xalqların milli hüquqlarının
qoyuluşu və real durum (Cənubi Azərbaycan üzrə)...................... 66
2.1.1. İran İslam inqilabı və milli məsələnin qoyuluşu ..........................66
2.1.2. Əsas qanun və milli ayrı-seçkilik .................................................80
2.1.3. Assimilyasiya, ayrı-seçkilik siyasətinin milli və
etnik kimliyə təsiri.........................................................................93
2.2. Cənubi azərbaycanlıların yaratdığı ictimai-siyasi təşkilatların
ana dili uğrunda mübarizəsi ..........................................................100
2.2.1. İran-İraq müharibəsi illərində milli məsələ................................100

  3
Yeganə Əziz qızı Hacıyeva 
2.2.2. 1989-1997-ci illərdə İranda həyata keçirilən liberallaşma
siyasətinin və regiondakı geosiyasi vəziyyətin siyasi,
mədəni-ictimai təşkilatların fəaliyyətinə təsiri............................103
2.2.3. 1997-2005-ci illərdə siyasi təşkilatların fəaliyyətində
dil məsələsi ..................................................................................120
2.3. Cənubi azərbaycanlı ziyalıların ana dili uğrunda mübarizəsi .......136
2.3.1. İran İslam inqilabından sonra ziyalıların fəaliyyətində
ana dili məsələsi.........................................................................136
2.3.2. 1989-1997-ci illərdə ziyalıların fəaliyyəti .................................147
2.3.3. 1997-2005-ci illərdə ziyalıların fəaliyyəti .................................161
2.4. Ana dili uğrunda mübarizə media müstəvisində............................176
2.4.1. Mətbuat ana dili uğrunda mübarizənin aparıcı vasitəsi kimi.....176
2.4.2. Azərbaycan dilinin statusunun yüksəldilməsi uğrunda
mübarizədə yeni medianın rolu ..................................................195

III FƏSİL
AVROPA VƏ AMERİKADA YAŞAYAN CƏNUBİ
AZƏRBAYCANLILARIN DİASPORUNUN FƏALİYYƏTİNDƏ
ANA DİLİ MƏSƏLƏSİ
3.1. Cənubi azərbaycanlıların diasporunun meydana gəlməsi və
təşkilatlanması ..............................................................................200
3.2. Cənubi azərbaycanlıların diasporunun ana dili uğrunda
mübarizəsi......................................................................................225

NƏTİCƏ .............................................................................................256
NƏTİCƏ ƏVƏZİ................................................................................264
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT.............................................. 280

4
İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi 

ELMİ REDAKTORDAN

Dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi, obrazları işarələr vasi-
təsi ilə əks etdirən, onların arasındakı əlaqələri təsbit edən və hə-
min əsasda onların üzərində müxtəlif əməliyyatlar aparmağa im-
kan verən və ya təfəkkürün, şüurun formalaşması, mədəniyyətin
meydana gəlib sürətlə inkişaf etməsinə şərait yaradan, ideal aləm-
də baş verənləri maddiləşdirən, digər insanlara, bir nəsildən digə-
rinə ötürülməsini və ya informasiya mübadiləsini mümkün edən
sosio-bioloji bir fenomendir. Cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı olaraq
dilin yerinə yetirdiyi bir sıra funksiyaları, lakin məhdud sahədə
yerinə yetirən simvollar sistemi və ya süni dillərin yaranması onun
əhəmiyyətini nəinki azaltmır, əksinə daha da gücləndirir. Dil cə-
miyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində etnik dillər forma-
sında mövcud olmağa başlamış və hazırda da həmin mərhələni
yaşamaqdadır. Ona görə dil bütövlükdə cəmiyyət üçün hansı rolu
oynayırsa, hər hansı bir etnik birlik üçün də həmin rolu oynayır.
Dil etnosun dünyanı dərk etməsi, həmin dərkin səviyyəsi olan
etnik mədəniyyətin milli şüurunun mövcudluğunun əsas şərti və
müəyyən dərəcədə yekunudur. Məhz buna görə bir sıra kosmo-
polit alimlər və hakim millətin ideoloqları istisna olmaqla, əksər
mütəxəssislərin fikrincə, dil etnik birliyin – xalqın, etnik millətin
varlığının əsas maddi-mənəvi əlaməti, milli mədəniyyətin bazası
və obyektivləşdirilmə vasitəsidir.
Ayrıca götürülmüş cəmiyyətin inkişafı dildə bir sıra dəyişik-
liklərin baş verməsinə, onun baş verən dəyişiklikləri ifadə etmək
baxımindan inkişaf edir, zənginləşir. Onun funksiyaları genişlənir,
struktur dəyişikliyi baş verir.
Ayrı-ayrı dillərin meydana gəlməsini təmin edən sosial qrupla-
rın differensasiya prosesi az sonra onların inteqrasiyası nəticəsin-
  5
Yeganə Əziz qızı Hacıyeva 
də dillər arasında qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsir prosesi başlanır
və bunun nəticəsində həmin dillərdə mövcudluq baxımından eyni
istiqamətli və eyni nəticəli olmayan proseslər baş verir, qısa deyi-
lərsə, dil daşıyıcılarından birinin digər dilə keçməsi ilə onlardan
birinin tədricən sıradan çıxması başa çatır. Həmin proses dilin
xüsusiyyətləri ilə deyil, dillərin aid olduğu etno-sosial birliklərin
bir çox fərqli xüsusiyyətləri, siyasi, ictimai, demoqrafik, elmi,
mədəni inkişaf səviyyəsi və s. ilə şərtlənir, modernləşmə, kapita-
lizm mərhələsinə qədər obyektiv proses kimi davam edir. Yeni
dövrdə meydana gələn köklü iqtisadi, texnoloji, sosial, mədəni və
s. dəyişikliklər nəticəsində dil dövlətin fəaliyyət obyektinə çev-
rilir. Kapitalizmin tələbatından çıxış edən qüvvələr və onların
maraqlarını ifadə edən hakimiyyət buna qədər rəsmi dil funksiya-
sını yerinə yetirən yayılma dairəsini genişləndirmək üçün hadisə-
lərin sürətləndirilməsinə yönəlmiş tədbirlər həyata keçirməyə səy
göstərir və bu zaman bir sıra zorakılıq və qadağanedici vasitələr-
dən istifadə edir. Həmin siyasətə müqavimət olaraq meydana gə-
lən hərəkatların mərkəzi birləşdirici ünsürünü etnik dil və ya ana
dili təşkil edir və nəticədə Avropada əsasən etnik birlik əsasında
milli dövlətlər meydana gəlir. Şərq ölkələrində, o cümlədən azər-
baycanlıların daha çox hissəsinin məskunlaşdığı Cənubi Azərbay-
canda və indiki İran ərazisində yeni dövrün başlanması inkişaf et-
miş Qərbin Şərqə doğru iqtisadi və siyasi ekspansiyasının başlan-
ması ilə bir dövrə təsadüf etdiyindən modernləşmə mərhələsinə
keçid xeyli ləngimişdir. İranda kapitalizmin, modernləşmənin
aparıcı ictimai formaya çevrilməsinin intensivləşməsi XX əsrin
20-ci illərindən başlanır və həmin proses ölkədə mövcud olan et-
nik dillərin vəziyyətinə birbaşa təsir göstərir. Belə ki, həmin dövrə
qədər mövcud olmuş vəziyyətin yuxarıdan, qeyri-adekvat siyasət
yeritmək hesabına tezliklə dəyişdirilməsinə səy göstərilir. Həmin
dövrə qədər xüsusən azərbaycanlı-türk Qacar sülaləsinin hakimiy-
6
İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi 
yəti illərində ölkədə mövcud olan etnik birliklərin tutduğu mövqe
və tarixən yaranmış ənənəyə uyğun olaraq yazılı sahədə ərəb dili
ilahiyyat sahəsində, fars dili kargüzarlıq sahəsində fəaliyyət
göstərirdi. Bundan əlavə, mövcud olan dini təhsil sisteminin ilkin
mərhələsində fars və ərəb dilləri, nisbətən məhdud şəkildə Azər-
baycan-türk dili, yuxarı mərhələsində ərəb dili əsas dil idi. Hər bir
etnik birlik yazılı sahədə bədii yaradıcılıqda etnik dildən geniş
istifadə edirdi. Qeyd edilən dövrdə cəmiyyətin həyatının inkişaf
səviyyəsi şifahi dilin aparıcı rolunu saxlanmasına səbəb olurdu.
Burada da özünəməxsus əmək bölgüsü mövcud idi. Hər bir etnik
birlik öz əsas ərazisində öz etnik dilindən istifadə edirdi. İdarəet-
mə şifahi şəkildə icra edilir, lakin sənədlər fars dilində tərtib
edilirdi.
XIX əsrin əvvəllərində və xüsusən, ikinci yarısından başlaya-
raq mədəni sahədə aparılan modernləşmə tədbirləri fars dilinin
funksiyasını genişləndirilməsinə yaranmaqda olan mətbuat, tərcü-
mə əsasında yaranan elmi ədəbiyyat səbəb oldu. Dövlətin iştirakı
ilə başlanmış həmin mərhələnin əsas göstəricisi onun qeyri-fars
dillərini qayğı obyektinə daxil etəməsi idi. Dövlət, eyni zamanda
dillər arasında formalaşmış iş bölgüsünün dəyişdirilməsi sahəsin-
də nəinki heç bir tədbir görmürdü, həm də həmin sahədə xüsusi
təşəbbüsə heç bir əngəl törətmirdi. Məhz bunun sayəsində İranda
ilk yeni üsulla Təbrizdə təsis edilmiş məktəbdə tədrisin birinci
ilində tədris Azərbaycan dilində aparılırdı. Həmin vəziyyət bu və
digər şəkildə XX əsrin 20-ci illərinin əvvəllərinə kimi davam etdi.
Həmin vaxt dünyada baş verən hadisələr İrana yarım müstəmləkə
vəziyyətindən çıxaraq öz müstəqilliyini möhkəmləndirmək,
mərkəzləşdirmə siyasətinə başlaması üçün şərait yaratdı. İranda
siyasi, inzibati-idari mərkəzləşdirmə siyasəti qısa müddətdə
ictimai həyatın bütün sahələrini, o cümlədən etno-milli münasibət-
lər sahəsini əhatə etməyə başladı və ya millət-dövlət yaratmaq
  7
Yeganə Əziz qızı Hacıyeva 
mərhələsi başlandı. Bununla da İran xalqları arasında mövcud
olan münasibətlərin bir etnosun maraqları baxımından yenidən
qurulması mərhələsi başlandı. Həmin mərhələ bütün sahələrdə bir
xalqın-fars etnosunun nəinki maraqlarının, eləcə də digər xalqlar
üzərində üstünlüyünün təmin olunmasına yönəlmişdi. Milli
münasibətlərdə baş verən dəyişiklik ilk növbədə etnik dillərin
vəziyyətində çox mənfi formada əks olundu. Hökumət mövcud
şəraitdə heç bir iqtisadi, siyasi və mədəni təlabatla bağlı olmayan,
yalnız fars millətçilərinin ideyalarını həyata keçirmək məqsədilə
zorakı assimilyasiya yeritməyə başladı. Həmin siyasət etnosun
bütün təbəqələrini əhatə edən etnik dil - ana dilinə qarşı yönəl-
diyindən yürüdülən siyasətə etiraz və müqavimət də ana dilinin
qorunması formasında təzahür edirdi. İkinci dünya müharibəsi
başlayandan sonra İranda yaranmış şəraitdə azərbaycanlıların
mərkəzi hakimiyyətə qarşı mübarizəsinin əsas ünsürlərindən birini
etnik dilin funksiyalarının genişləndirilməsi, statusunun yüksəldil-
məsi tələbi təşkil edirdi. 1945-ci ilin sonlarında Cənubi Azərbay-
canda Sovet dövlətinin dəstəyi ilə yaradılmış Milli hökumətin
mədəni sahədə fəaliyyətinin əsas obyektlərindən birini etnik dil
təşkil edirdi. Milli hökumət azərbaycanlıların ana dilinə həqiqi
münasibətini nümayiş etdirməyə şərait yaratmaqla yanaşı İranda
milli məsələnin, o cümlədən dillərin münasibətlərinin müəyyən
edilməsinin demokratik üsulunu vurğuladı. Lakin beynəlxalq şə-
rait milli məsələnin demokratik üsulla həll edilməsinə imkan ver-
məyərək həmin məsələnin həllini təxirə saldı. Milli hökumətin sü-
qutundan sonra mərkəzi hakimiyyət zoraki assimilyasiya
siyasətini daha geniş və intensiv şəkildə davam etdirərək İran
etnoslarının şəxsində özünə mühüm düşmən qazanmaqda davam
edirdi.
1978-1979-cu ildə İranda başlanmış inqilabın ən mühüm hadi-
səsi - şah rejiminin fəqərə sütununu sındıran üsyan 1978-ci ilin
8
İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi 
fevral ayında Təbrizdə baş verdi. Üsyanın geniş kütlələri əhatə et-
məsi və üsyançıların cox ciddi müqavimət əzminin əsas səbəblə-
rindən biri azərbaycanlılara qarşı heç nə ilə izah oluna bilməyən
sərt repressiya və zorakı assimilyasiya siyasətinin yeridilməsi idi.
İnqilabın qələbəsindən sonra milli-siyasi və milli-mədəni təşkilat-
lar meydana gəlib fəaliyyət göstərir və etno-milli maraqları təmin
etmək üçün müxtəlif proqramlar irəli sürürdülər. Bunların ortaq
cəhəti etnik dilin funksiyalarının genişlənməsi və statusunun yük-
səldilməsi tələbinin irəli sürülməsi idi. Lakin öz hakimiyyətini
möhkəmləndirməklə məşğul olan ruhanilər ilk vaxtlar həmin
fəaliyyətə qarşı çıxmasalar da hakimiyyətləri gücləndikcə milli
tələblərlə çıxış edən qurumlara qarşı təzyiqi artırmağa başladılar.
Məhz bunun nəticəsində 1979-cu ilin sonlarında qəbul edilən Əsas
qanunda etno-milli birliklərin bütün tələbləri arasında yalnız ana
dili ilə bağlı tələblərdən birinə yarımçıq təminat verildi. Məşhur
XV maddədə məhəlli dillərin kütləvi informasiya vasitələrində və
orta məktəbdə məhəlli ədəbiyyatın tədrisində istifadə edilmək
azadlığı verildi. Həmin maddənin Əsas qanunda yer alması bir
tərəfdən İran xalqlarının ana dili məsələsinə həssaslığı, digər tərəf-
dən formalaşmaqda olan yeni hakimiyyətin etnik dilin inkişafı
üçün şərait yaratmağa hazır olmaması öz əksini tapmışdı. İnqila-
bın qələbəsindən keçən 30 ildən artıq bir dövr ərzində etnik birlik-
lərin, xüsusən azərbaycanlıların milli qüvvələrinin tələblərinə bax-
mayaraq, Konstitusiyanın həmin maddəsinin icra edilməməsi
deyilənləri əyani şəkildə göstərir.
Konstitusiyanın qəbul edilməsindən az müddət sonra İran-İraq
müharibəsinin başlanması bir tərəfdən azərbaycanlıların həmin
məsələni qaldırmasını bir növ yersiz etmiş, digər tərəfdən İran
xalqlarının müharibədə daha güclü birliyinə nail olmaq üçün hə-
min maddənin icrasına təşəbbüs edilmir, üçüncü tərəfdən mühari-
bədən istifadə edərək həmin maddənin icrasını tələb edən qüvvə-
  9
Yeganə Əziz qızı Hacıyeva 
lərə qarşı təzyiqi artırmış oldu. Həmin vəziyyət milli qüvvələrin
milli hüquqlar, o cümlədən Əsas qanunda təsbit edilmiş hüququn
icra edilməsi uğrunda mübarizəni, həm də qanuni əsası olan mü-
barizəni davam etdirməsini şərtləndirirdi. İran-İraq müharibəsi
başa çatdıqdan sonra İranda və az sonra SSRİ-nin süqutu ilə dün-
yada baş vermiş köklü dəyişikliklər, o cümlədən azərbaycanlıların
daha geniş şəkildə təmsil olunduğu sol qüvvələrin ardınca getdiyi
idealogiyanın iflası. Azərbaycan Respublikasının öz müstəqilliyini
bərpa etməsi Cənubi Azərbaycanda və ondan xaricdə milli hüquq-
lar və onun ən çox hiss edilən və birləşdirici ünsürü olan etnik dil
uğrunda daha geniş şəkildə mübarizə aparmağa şərait yaratdı.
İranda hakimiyyətin zaman-zaman necə deyərlər yumşalması və
sərtləşməsi həmin mübarizənin xarakterinə təsir etsə də qarşıya
qoyulan tələb yerinə yetirilmədiyindən davam etməsini şərtləndi-
rirdi. Həmin mübarizənin davam etməsi, iştirakçıların sosial tərki-
binin genişlənməsi, mübarizə formalarının müxtəlifliyi, İranın
elmi, ideoloji həyatının siyasi həyat və proseslərin tərkib hissəsinə
çevrilməsi çox çətinliklə də olsa, öz nəticələrini göstərməyə
başlamışdır. Hakimiyyət milli birliyi möhkəmləndirmək istiqamə-
tində hərəkət edərək milli tələblərin bəzilərini yarımçıq şəkildə,
əsasən milli münasibətlərdə yaranan gərginliyi azaltmaq daha çox
vaxt qazanmaq üçün yerinə yetirməyə məcbur olur. Həmin dəyi-
şikliklər milli qüvvələrə mübarizəni davam etdirməyin zəruri
olduğunu göstərməklə həmin mübarizənin demokratik vasitələrlə
davam etdirilməsini nisbətən asanlaşdırır.
Oxuculara təqdim olunan kitabda cənubi azərbaycanlıların
milli qüvvələrinin Cənubi Azərbaycanda İranda və ölkədən kənar-
da milli hüquqlar və ilk növbədə Azərbaycan dilinin funksiyala-
rının genişləndirilməsi və statusunun yüksəldilməsi uğrunda mü-
barizəsi tarixilik və sistem yanaşması əsasında hərtərəfli şəkildə
araşdırılmışdır. İranda və Cənubi Azərbaycanda milli məsələ həll
10