IRAK TÜRKMEN TÜRKÜLERøNDE KONU VE YAPI

456 Pages·2010·2.11 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜN!VERS!TES!
SOSYAL B!L!MLER ENST!TÜSÜ
TÜRK D!L! VE EDEB!YATI ANAB!L!M DALI
TÜRK HALK B!L!M! B!L!M DALI

IRAK TÜRKMEN TÜRKÜLER!NDE KONU
VE YAPI
YÜKSEK L!SANS TEZ!

HAZIRLAYAN: Akram Bakõr !BRAH!M

TEZ DANI"MANI: Prof. Dr. Nerin YAYIN

!ZM!R - 2009
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü!üne sundu!um “Irak Türkmen
Türkülerinde Konu ve Yapõ” adlõ yüksek lisans tezinin tarafõmdan bilimsel, ahlak ve normlara
uygun bir "ekilde hazõrlandõ!õnõ, tezimde yararlandõ!õm kaynaklarõ bibliyografyada ve
dipnotlarda gösterdi!imi onurumla do!rularõm.

#sim-Soyadõ:
Akram B. #BRAH#M
#mza

!Ç!NDEK!LER
KISALTMALAR.....................................................................................................VI
ÖNSÖZ......................................................................................................................VII
G!R!"
A. IRAK TÜRKMENLER!N!N DÜNÜ BUGÜNÜ........................................1
A. 1. Irak Türkmenlerinin Tarihine Genel Bir Bakõ"...............................1
A. 2. Irak Türkmenlerinin Nüfusu ve Yerle"im Bölgeleri.......................5
A. 3. Irak Türkmenlerinin Dili (Irak Türkmen Türkçesi)........................7
A. 4. Irak Türkmenlerinin Dini ve Sosyal Yapõsõ....................................11
B. TÜRK DÜNYASINDA TÜRKÜ .................................................................13
B.1. Türk Dünyasõnda Türkü Terimi ve Kavramõ..........................................13
B.1.1. Türkü Kelimesinin Kökeni......................................................14
B.1.2. Lügatlerde Türkü Kavramõ......................................................15
B.1.3. Ansiklopedilerde Türkü Kavramõ............................................16
B.1.4. Sözlüklerde Türkü Kavramõ.....................................................16
B.1.5. Bazõ Ara"tõrmacõlara Göre Türkü Kavramõ.............................18
B.1.6. Türk Co#rafyalarõnda Türkü Kavramõ.....................................19
B. 2. Türklerde !lk $iirler ve $airler..............................................................21
B.2.1. Ayinlerde $iir..........................................................................23
B.2.2. Kopuz......................................................................................26
B.2.3. Türklerde Musiki.....................................................................26
B.2.4. !lk Mevzular: Lirizm...............................................................27
B.2.5. Vezin.......................................................................................28
B.2.6. !lk $ekiller...............................................................................28
B.3. Irak Türkmenlerinde Türkü Hakkõnda Genel Bilgi................................29
B.4. Irak Türkmen Türkülerinde Türkü Söyleme Gelene#i...........................34
B.5. Irak Türkmenlerinde Türkülerin !cra Edildi#i Yerler............................38
B. 5. 1. Törenler.................................................................................40
B. 5. 1. 1. Kõna (Khõnna)........................................................40
! II
!
B. 5. 1. 2. Dü#ün (Toy)...........................................................42
B. 5. 2. Sünnetler................................................................................43
B. 5. 3. Bayramlar..............................................................................44
B. 5. 4. Geziler...................................................................................45
B. 5. 5. Kahvehaneler (Çeykhana).....................................................47
B. 5. 6. Radyo ve Televizyon.............................................................48
B. 6. Irak Türkmenlerinde Türkü !cracõlarõ....................................................48
B. 7. Irak Türkmenlerinde Türkü Söylemede Kullanõlan Çalgõ Aletleri........66
C. IRAK TÜRKMEN TÜRKÜLER! ÜZER!NE YAPILAN
ÇALI"MALAR........................................................................................70
C.1. Türkiye’de Yapõlan Çalõ"malar...................................................70
C.2. Irak’ta Yapõlan Çalõ"malar..........................................................72
I. BÖLÜM
KONULARINA GÖRE IRAK TÜRKMEN TÜRKÜLER!N!N
TASN!F! ...................................................................................................................75
I.A. A"k ve Sevda Konulu Türküler...............................................................83
I.B. Gurbet Konulu Türküler..........................................................................86
I.C. Ayrõlõk Konulu Türküler.........................................................................87
I.D. Hasret ve Özlem Konulu Türküler..........................................................88
I.E. $ikayet Konulu Türküler.........................................................................89
I.F. Çocuklara Yönelik Türküler....................................................................90
I.G. Kahramanlõk, Sava" Konulu Türküler....................................................91
I.H. Dini- Tasavvufi Konulu Türküler...........................................................94
I.!. Esnaf ve Meslek Konulu Türküler...........................................................95
I.J. Tören Türküleri:.......................................................................................96
I.J. 1. Dü#ün Türküleri.............................................................................96
I.J. 1. 1. Kõna Türküleri......................................................................97
I.J. 1. 2. Dü#ün Sõrasõnda ve “E#lence Gecesi”nde Söylenenler.......98
I.J. 2. Bayram Türküleri...........................................................................99
I.J. 3. Yas- Ölüm Türküleri......................................................................99
! III
!
I.K. E#itici ve Ö#retici Türküler....................................................................100
II. BÖLÜM
TÜRLER!NE GÖRE IRAK TÜRKMEN TÜRKÜLER!.....................................103
II.A. TÜRKÜ.................................................................................................104
II.A.1. Oyun Türküleri.............................................................................104
II.A.2. Tören Türküleri.............................................................................105
II.A.2.1. Dü#ün Türküleri...................................................................105
II.A.2.2. Bayram Türküleri.................................................................106
II.A.3. !" ve Meslek Türküleri..................................................................107
II.B. !LÂH!....................................................................................................110
II.C. DESTAN................................................................................................110
II.D. TA$LAMA............................................................................................114
II.E. NAS!HATNÂME..................................................................................115
II.F. A%IT......................................................................................................117
III. BÖLÜM
YAPILARINA GÖRE IRAK TÜRKMEN TÜRKÜLER!...................................119
III.A. Tek Ki"i Tarafõndan Söylenenler.........................................................127
III.A.1. Bentlerine Göre...........................................................................127
III.A.1.1. Bentleri !ki Dizeli Türküler................................................127
III.A.1.1.1. Bentleri Iki, Ba#lamasõz......................................127
III.A.1.1.2. Bentleri Iki, Nakaratõ Iki......................................128
III.A.1.1.3. Bentleri Iki, Nakaratõ Dört...................................129
III.A.1.2. Bentleri Üç Dizeli Türküler...............................................130
III.A.1.2.1. Bentleri Üç Nakaratõ Bir.....................................130
III.A.1.2.2. Bentleri Üç, Nakaratõ Iki......................................131
III.A.1.2.3. Bentleri Üç, Nakaratõ Üç.....................................132
III.A.1.2.4. Bentleri Üç, Nakaratõ Dört...................................133
III.A.1.2.5. Bentleri Üç, Nakaratõ Altõ....................................134
III.A.1.3. Bentleri Dört Dizeli Türküler.............................................134
III.A.1.3.1. Bentleri Dört Ba#lamasõz.....................................134
! IV
!
III.A.1.3.2. Bentleri Dört, Nakaratõ Bir..................................135
III.A.1.3.3. Bentleri Dört, Nakaratõ Iki...................................136
III.A.1.3.4. Bentleri Dört, Nakaratõ Üç...................................137
III.A.1.3.5. Bentleri Dört, Nakaratõ Dört................................139
III.A.1.3.6. Bentleri Dört, Nakaratõ Be!.................................140
III.A.1.3.7. Bentleri Dört, Nakaratõ Altõ.................................141
III.A. 1. 3. 8. Bentleri Dört, Nakaratõ Yedi.............................142
III.A. 1. 4. Bentleri Be! Dizeli Türküler.............................................143
III.A. 2. Nakaratlarõna Göre...........................................................................143
III.A. 2. 1. Nakaratlarõ "ki Dizeli Olanlar...........................................143
III.A. 2. 2. Nakaratlarõ Dört Dizeli Olanlar........................................144
III.B. Kar!õlõklõ Söylenen Türküler......................................................................145
III.B. 1. Bentleri "ki, Nakaratsõz Kar!õlõklõ Söylenen Türküler......................145
III.B. 2. Bentleri Üç, Nakaratsõz Kar!õlõklõ Söylenen Türküler......................147
III.B. 3. Bentleri Dörtlüklerden Kurulu Nakaratsõz Kar!õlõklõ Söylenen
Türküler............................................................................................147
IV. BÖLÜM
TÜRK!YE’DE YAYGIN OLAN IRAK TÜRKMEN TÜRKÜLER!..................151
SONUÇ......................................................................................................................172
KONULARINA GÖRE TASN!F ED!LM!" TÜRKÜ MET!NLER!………….174
KAYNAK K!"!LER................................................................................................427
TÜRKÜ MET!NLER!N!N ALINDI#I KAYANAKLAR...................................428
B!BL!YOGRAFYA.................................................................................................429
ÖZGEÇM!"..............................................................................................................442
ÖZET.........................................................................................................................443
ABSTRACT..............................................................................................................444
! V
!
KISALTMALAR
age. : Adõ geçen eser
agm. : Adõ geçen mekale
agd. : Adõ geçen dergi
TDV!A : Türkiye Diyanet Vakfõ !slam Ansiklopedi
TDK : Türk Dil Kurumu
TDTEA : Türkiye Dõ"õnda Türk Edebiyatõ Antolojisi
TRT : Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu
Mad. : Maddesi
Yay. : Yayõnlarõ
Kit. : Kitabevi
YLT : Yüksek Lisans Tezi
MEB : Milli E#itim Bakanlõ#õ
vb. : Ve benzeri
vd. : Ve di#erleri
vs. : Ve saire
s. : Sayfa numarasõ
ss. : Sayfadan sayfaya
Haz. : Hazõrlayan
Çev. : Çeviri
No : Numara
C. : Cilt
Ün. : Üniversitesi

! VI
!
ÖNSÖZ
“Sözü besteye ilâve ederek söyleme”nin günümüzdeki genel adõ olan “türkü”,
Türk dünyasõ boy ve topluluklarõnõn geçmi"ten bugüne ta"õdõklarõ en güzel
geleneklerinden biridir. Duygularõnõ sazõn tellerinden çõkan ne#melerle anlatan Türk saz
"airleri hangi dönemde olursa olsun acõlarõnõ sevinçlerini, hayattan beklentilerini,
özlemlerini, kõzgõnlõklarõnõ bazen do#rudan bazen de mizah yoluyla anlatmõ"; sava"
zamanlarõ ise olay anõnõ hikâye ederek bir çe"it tarih yazarõ olarak görevini yapmõ"tõr.
Sava"larõmõz kadar dü#ünlerimiz, cenaze törenlerimiz, ba"ka özel ve mahalli
kutlamalarõmõz da türkü ile anltõlmõ"; bir yerde türkü terimi kimli#imizi bile yansõtõr
olmu"tõr.
Yaptõ#õmõz bu çalõ"ma genel olarak Irak Türkmenlerinin kültürünü, özel olarak
ta Irak Türkmenlerindeki türkü gelene#ini ortaya koymaktadõr.
“Irak Türkmen Türkülerinde Konu ve Yapõ” adõnõ verdi#imiz çalõ"ma “Önsöz”
ile ba"lamaktadõr. “Giri"” üç ana ba"lõktan olu"maktadõr bunlar; “Irak Türkmenleri’nin
Dünü Bugünü” adõ verilen ilk ba"lõ#õ da “Irak Türkmenlerinin Tarihine Genel Bir
Bakõ"”, “Irak Türkmenlerinin Nüfusu ve Yerle"im Bölgeleri”, “Irak Türkmenlerinin
Dili” ve “Irak Türkmenlerinin Dini ve Sosyal Yapõsõ” alt ba"lõklarõnda verilerek bir
yerde Irak Türkmenlerinin siyasî, ekonomik, tarihî, co#rafî sahalarõndaki kültürel
geçmi"lerine õ"õk tutulmu"tur. !kinci ana ba"lõk “Türk Dünyasõnda Türkü” adõnõ
ta"õmakta olup yedi alt ba"lõkta toplanmõ"tõr. Birinci alt ba"lõkta “Türk Dünyasõnda
Türkü Terimi ve Kavramõ”nõ geni" olarak incelenmi"; türkülerin kökeni ve terimlerin
içerdi#i kavram üzerinde durulmu"tur. !kinci alt ba"lõk “Türkler’de !lk $iirler ve
$airler” adõyla verilmi" olup türkünün ilk örnekleri ve özellikleri belirtilmi"tir. Üçüncü
alt ba"lõk “Irak Türkmenlerinde Türkü Hakkõnda Genel Bilgi” "eklinde verilmi" olup
çe"itli kaynaklarõndaki türkü terimleri açõklanmõ"tõr. “Irak Türkmenlerinde Türkü
Söyleme Gelene#i”, “Irak Türkmen Türkülerinin !cra Edildi#i Yerler”, “Irak
Türkmenlerinde Türkü !cracõlarõ” ve “Irak Türkmenlerinde Türkü Söylemede
Kullanõlan Çalgõ Aletleri” ile de hem Türk Dünyasõna genel bir bakõ" yaptõk, hem de
Irak Türkmenlerindeki türkü icrasõnõ ve gelene#ini geçmi"ten bugüne incelemeyi uygun
!VII
!
gördük. Giri"in üçüncü kõsmõ “Irak Türkmen Türküleri Üzerine Yapõlan Çalõ"malar”
adõnõ ta"õmaktadõr ve çalõ"malar Türkiye’de ve Irak’ta olmak üzere iki alt ba"lõkta
incelenmi"tir.
Tezimiz dört bölümden meydana gelmi"tir: Birinci Bölüm “Konularõna Göre
Irak Türkmen Türküleri” adõnõ ta"õmaktadõr ve söz konusu türküler konularõna göre “a"k
ve sevda”, “gurbet”, “ayrõlõk”, “hasert ve özlem”, “"ikayet”, “çocuklara yönelik”,
“kahramanlõk- sava"”, “dinî tasavvufî”, “esnaf ve meslek”, “tören” ve “e#itici- ö#retici”
11 ba"lõk halinde toplanmõ"tõr.
!kinci Bölümde söz konusu türkülerini türlerine göre inceledik ve “Türlerine
Göre Irak Türkmen Türküleri” adõnõ verdi#imiz bu bölümde altõ farklõ tür oldu#unu
gördük.
Üçüncü Bölümde Irak Türkmen türküleri yapõlarõna göre inceledik ve türkülerin
bazõlarõnõn tek ki"i tarafõndan, bazõlarõnõn ise kar"õlõklõ olarak icra edildi#ini görerek iki
alt ba"lõkta tanõmladõk: “Tek Ki"i Tarafõndan Söylenenler” ve “Kar"õlõklõ Söylenen
Türküler”.
Dördüncü Bölümü ise “Türkiye’de Yaygõn Olan Irak Türkmen Türküleri”
ba"lõ#õyla tanõmladõk ve inceledi#imiz 234 türküden 38’nin Türkiye Cumhuriyeti
sõnõrlarõ içinde çalõnõp söylendi#ini gördük. Böylece daha önce çe"itli çalõ"malarda
ezgisi bakõmõndan incelenen bu konuyu bir kere daha vurgulamak istedik.
Çalõ"mamõzõ “Sonuç” adõnõ verdi#imiz ve tezimizin genel bir de#erlendirmesi ile
bitirdik.
“Konularõna Göre Tasnif Edilmi" Irak Türkmen Türküleri” adõnõ ta"õyan ve 234
türkü metninin yer aldõ#õ metinler bölümünü “Kaynak Ki"iler”, “Türkü Metinlerinin
Alõndõ#õ Kayanaklar” ve “Bibliyografya” takip etmekte, tez bu "ekilde sona ermektedir.
!nceleme sõrasõnda bölümlerin alt ba"lõklarõna en az birer türkü örne#i vererek,
savunduklarõmõzõ do#rulmayõ amaç edindik.
V! III
!