Insurekcja Warszawska 1794

222 Pages·2012·19.666 MB·Polish

by  Wojciech Kępka-Mariański

H I S T O R Y C Z N E B I T W Y
WOJCIECH KĘPKA-MARIAŃSKI
INSUREKCJA
WARSZAWSKA 1794
BELLONA
WARSZAWA
Bellona Spółka Akcyjna prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich
książek z rabatem.
www.ksiegamia.bellona.pl
Nasz adres: Bellona Spółka Akcyjna
ul. Bema 87
01-233 Warszawa
Dział Wysyłki tel.: [phone]
faks (22) 652 27 01
Internet: www.bellona.pl
e-mail: [email protected]
Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki
Redaktor merytoryczny: Tomasz Kompanowski
Redaktor prowadzący: Zofia Gawryś
Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik
Korektor: Sylwia Piecewicz
© Copyright by Wojciech Kępka-Mariański, Warszawa 2012
O Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2012
ISBN 978-83-11-12258-1
WSTĘP
Insurekcja warszawska stanowi niezwykle interesujący
temat dla entuzjastów historii Polski, szczególnie tych pa­
sjonujących się XVIII-wiecznymi dziejami Rzeczypospo­
litej. Wpływa na to kilka czynników. Wydarzenia z 17 i 18
kwietnia 1794 r. w Warszawie nie miały precedensu w do­
tychczasowej historii kraju i jego stolicy. Mowa tu przede
wszystkim o masowym wystąpieniu ludności Warszawy
przeciwko garnizonowi rosyjskiemu, świadczącym nie tyl­
ko ojej niechęci, wręcz nienawiści do Rosjan, ale i pew­
nym wyrobieniu politycznym i społecznym. Niezwykle
istotny jest oczywiście aspekt militarny insurekcji warszaw­
skiej. Było to jedno z największych, jeśli nie największe,
zwycięstwo polskie w całym powstaniu kościuszkowskim,
i to zarówno w sensie stricte militarnym, jak i psycholo­
gicznym. Nie do przecenienia jest także znaczenie sukce­
su insurekcji warszawskiej dla sprawy powstania. Jest ja­
sne, że bez stolicy i znajdującego się w niej arsenału los sił
Kościuszki na południu Polski był przesądzony. Poza tym
to właśnie podczas insurekcji warszawskiej po raz pierw­
szy w historii Rzeczypospolitej areną walk stały się ulice
miasta; i to miasta, jak na ówczesne warunki europejskie,
bardzo dużego. Ten ostatni czynnik ma jednak znaczenie
nie tylko w warstwie historyczno-wojskowej. Warszawa
schyłku czasów stanisławowskich była miastem niezwykle
barwnym i niepozbawionym swoistego uroku. Dotyczyło
to zarówno kwestii architektonicznych, jak i społecznych,
co z pewnością dodaje kolorytu wydarzeniom stanowiącym
przedmiot niniejszego opracowania. Niezwykle interesują­
cy wydaje się również aspekt ideologiczny insurekcji war­
szawskiej, której organizatorzy tak silnie nawiązywali do
ideałów rewolucji francuskiej.
W monografii wykorzystano wiele opracowań. W pierw­
szym rzędzie należy wymienić prace Wacława Tokarza1. Naj­
większe znaczenie wśród nich miała oczywiście Insurekcja
warszawska 17 i 18 kwietnia 1794 r. Jej autor sięgnął do licz­
nych źródeł drukowanych oraz materiałów rękopiśmiennych
kilkudziesięciu bibliotek i archiwów. Wartość tego dzieła jest
tym większa, że znaczna część wspomnianych źródeł uległa
zniszczeniu. Wacław Tokarz wykonał olbrzymią pracę, której
efektem jest wybitne opracowanie. Udało mu się odtworzyć
niezwykle dokładnie sytuację w mieście przed wybuchem
powstania oraz przebieg wydarzeń insurekcji warszawskiej.
Wśród wykorzystanych prac znalazło się też popularnonau­
kowe opracowanie Andrzeja Zahorskiego2, który zajął się
sytuacją w Warszawie przed początkiem i w trakcie trwania
insurekcji kościuszkowskiej, znaczną część swojej pracy
poświęcając wydarzeniom poprzedzającym wybuch samej
insurekcji warszawskiej oraz jej przebiegowi. Nie mogło
oczywiście zabraknąć szkiców historycznych Stanisława
Herbsta3, który odtworzył przebieg walk insurekcji war­
1 W. T o k a r z , Insurekcja warszawska 17 i 18 kwietnia 1794 r.,
Warszawa 1950; W. T o k a r z , Marsz Madalińskiego, w: Rozprawy
i szkice, t. 2, Militaria, Warszawa 1959; W. T o k a r z , Warszawa przed
wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, Kraków 1911.
2 A . Z a h o r s k i , Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, War­
szawa 1985.
3 S. H e r b s t , Z dziejów wojskowych powstania kościuszkow­
skiego 1794 roku, Warszawa 1983.
szawskiej. W analizie kwestii polityczno-społecznych autor
korzystał z wybitnego dzieła Bogusława Leśnodorskiego4.
Wyobrażenia o wyglądzie ówczesnej Warszawy dostarczy­
ły: praca wybitnego przedstawiciela adwokatury Aleksandra
Kraushara5, opracowanie dotyczące pałaców warszawskich
autorstwa Tadeusza Stefana Jaroszewskiego6 oraz wymienio­
na publikacja A. Zahorskiego.
Wśród źródeł największe znaczenie miały pamiętniki
generała kwatermistrza Johanna Jakoba von Pistora7. Jego
relacja jest mocno tendencyjna — ma na celu usprawiedli­
wienie autora i obciążenie innych dowódców rosyjskich
winą za klęskę. Prowadzi to między innymi do umniejsza­
nia znaczenia przyłączenia się ludu Warszawy do walki. Pa­
miętnik zawiera jednak istotne szczegóły dotyczące planu
rosyjskiego oraz przebiegu insurekcji. Oprócz relacji von
Pistora ważne miejsce zajmują oba pamiętniki Jana Kiliń­
skiego8. Należy przy tym zauważyć, że „drugi pamiętnik”,
jako mało wiarygodny, odegrał rolę jedynie pomocniczą.
Niezwykle pożyteczne w rekonstrukcji wydarzeń po­
przedzających wybuch insurekcji warszawskiej oraz jej
przebieg okazały się listy posłów obcych dworów, rezy­
dujących wówczas w stolicy9. Z kolei przy odtworzeniu
4 B. L e ś n o d o r s k i , Polscy Jakobini. Karta z dziejów insurekcji
1794 roku, Warszawa 1960.
5 A. K r a u s h a r , Warszawa za Sejmu Czteroletniego w obrazach
Zygmunta Vogla, Warszawa 2003.
6 T . S . J a r o s z e w s k i , Księga pałaców Warszawy, Warszawa
1985.
7 J.J. von Pi s t o r , Pamiętniki o rewolucyi polskiej z roku 1794,
tłum. B. Prawdzie Chotomski, w: Pamiętniki z Osiemnastego Wieku,
t. 1, Poznań 1860.
8 J. K i l i ń s k i , Pamiętniki, oprać. S. Herbst, Warszawa 1958;
J. K i l i ń s k i , Pamiętniki, w: Pamiętniki z Osiemnastego Wieku, t. 1,
Poznań 1860.
9 L. B u c h o l t z, Powstanie kościuszkowskie w świetle korespon­
dencji posła pruskiego w Warszawie, tłum. H. Kocój, Warszawa 1983;
sytuacji w Warszawie w miesiącach przed insurekcją au­
tor korzystał z listów osób korespondujących z Ignacym
Potockim, przebywających wówczas w Warszawie, ze­
branych przez Marię Rymszynę i Andrzeja Zahorskiego10.
Mniej ważne okazały się niezwykle tendencyjne, niechęt­
ne powstaniu pamiętniki Antoniego Trębickiego11, a także
wspomnienia Kamienieckiego12.
Zamierzeniem autora było, aby niniejsze opracowanie
odpowiadało założeniom klasycznej monografii, stąd za­
sadniczą jego część będzie stanowił możliwie najbardziej
szczegółowy opis walk, do których doszło 17 i 18 kwietnia.
W dwóch pierwszych rozdziałach czytelnik znajdzie opis
sytuacji panującej w Rzeczypospolitej i jej stolicy po klęsce
w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja i w dobie sejmu gro­
dzieńskiego oraz okoliczności wybuchu powstania kościusz­
kowskiego. Rozdział trzeci dotyczy kwestii związanych ze
znaczeniem Warszawy dla sprawy powstania i miejscem,
jakie zajmowała w planach obu stron konfliktu. W rozdziale
B. de C a c h é , Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji
posła austriackiego w Warszawie. Listy B. Cachégo do ministra spraw
zagranicznych, J.A. Thuguta w Wiedniu (styczeń-wrzesień 1794 r.),
tłum. H. Kocój, Warszawa 1985; J.J. P a t z , Z okien ambasady saskiej.
Warszawa 1794 roku w świetle relacji dyplomatycznych przedstawi­
ciela Saksonii w Polsce, tłum. Z. Libiszowska, H. Kocój, Warszawa
1969; J.C. T o l l , Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji
posła szwedzkiego w Warszawie. Raporty J.C. To lia do regenta Szwecji
księcia Karola Sudermańskiego i kanclerza Fredrika Sparrego (sty-
czeń-sierpień 1794), tłum. L. Posten, Warszawa-Kraków 1989.
10 Tajna korespondencja z Warszawy 1792-1794 do Ignacego Po­
tockiego. Jan Dembowski i inni, oprać. M. Rymszyna, A. Zahorski,
Warszawa 1961.
11 A. T r ę b i c k i, Opisanie sejmu ekstraordynaryjnegopodziałowe­
go roku 1793 w Grodnie. O rewolucji roku 1794, oprać. J. Kowecki,
Warszawa 1967.
12 L. K a m i e n i e c k i , Dzień 17 i 18 kwietnia 1794 w Warszawie
przez naocznego świadka widziany, w: Pamiętniki z Osiemnastego Wie­
ku, t. 1, Poznań 1860.
tym autor nie mógł, jako rodowity warszawiak, w dodatku
pasjonat historii swojego miasta, w ograniczonym jednak za­
kresie, ze względu na konwencję monografii, pominąć opisu
wyglądu Warszawy u schyłku XVIII w. W rozdziale czwar­
tym znalazła się charakterystyka wydarzeń bezpośrednio
poprzedzających wybuch insurekcji w Warszawie. Autor nie
zamieścił dokładnego opisu wojsk polskich, rosyjskich oraz
pruskich —dostatecznie wiele miejsca poświęcili tej tema­
tyce inni autorzy. W rozdziale piątym scharakteryzowano
jednostki polskiego i rosyjskiego garnizonu Warszawy oraz
organizację spiskową działającą w mieście. Rozdziały szósty
i siódmy poświęcono opisowi walk, do których doszło 17 i 18
kwietnia 1794 r. W rozdziale ósmym znajduje się natomiast
podsumowanie działań.
Autor postanowił spolszczać rosyjskie nazwy i nazwi­
ska. W stosunku do jednostek rosyjskich są zamiennie sto­
sowane terminy „kompania” i „rota”. Nazwy ulic i pała­
ców Warszawy są podane tak, jak je nazywano w XVIII w.
Różnice pomiędzy brzmieniem dzisiejszym a osiemnasto­
wiecznym zostały odnotowane w przypisach. Wyjątkami
od przyjętej zasady, dotyczącej nazewnictwa obiektów
Warszawy doby insurekcji, są: będący siedzibą ambasado­
ra rosyjskiego pałac Młodziej o wskiego, do którego autor
użył właśnie tego, lepiej znanego warszawiakom okreś­
lenia, a nie nazwy „pałac Załuskich”, jaką od nazwiska
jej ówczesnych posesorów nosiła owa budowla u schyłku
XVIII w., znajdujący się na ul. Miodowej pałac Branic-
kich, który pod koniec XVIII w., w związku z tym, że jego
właścicielką była Izabela z Poniatowskich Branicka, żona
Jana Klemensa Branickiego —kasztelana, później woje­
wody krakowskiego, był nazywany „pałacem Pani Kra­
kowskiej”, pałacu Pod Czterema Wiatrami, stanowiącego
w czasie powstania kościuszkowskiego własność Piotra
Fergussona Teppera i często nazywanego w związku z tym
w owym czasie po prostu „pałacem Teppera”.
RZECZPOSPOLITA I JEJ STOLICA
PO KLĘSCE W WOJNIE 1792 R.
Okres Sejmu Wielkiego był dla Warszawy czasem szcze­
gólnym. To tutaj, w stolicy Rzeczypospolitej, znajdo­
wało się centrum kulturalne i polityczne kraju. Tutaj
obradował Sejm i tutaj uchwalono Ustawę rządową.
Warszawa była w owym czasie centrum ruchu reforma­
torskiego, którego idee promieniowały na resztę kraju.
Wydawano liczne gazety, działały zgromadzenia poli­
tyczne, takie jak Stronnictwo Patriotyczne czy Zgroma­
dzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja (to ostatnie
zrzeszające również mieszczan). Odbywały się, szcze­
gólnie po uchwaleniu Konstytucji, liczne wiece i uroczy­
stości związane m.in. z obchodami imienin królewskich
czy rocznicy uchwalenia Konstytucji. „Trwały festyny,
uroczyste wieloliczne obiady, bale, iluminacje, a napisy,
krążące wiersze i wierszyki, okrzyki, toasty oscylowały
wokół tematów «wiwat król i Konstytucja» oraz brater­
stwa szlachecko-mieszczańskiego. Hasła te stawały się
sloganami krążącymi po kraju, sygnałami i znakami pa­
triotów, a także nowego typu patriotyzmu. Uderza od-
świętność tego czasu [...], czasu narodowej suwerenno­
ści i odrodzenia”1.
1 K. Z i e n k o w s k a , Stanisław August Poniatowski, Warszawa
2008, s. 365. M
Lata Sejmu Czteroletniego to dla Warszawy czas pro­
sperity gospodarczej. Działały tu liczne zakłady rzemieśl­
nicze i manufaktury, rozwijał się handel. Zgodnie ze spi­
sem z 1792 r. rzemiosłem trudniło się 4570 osób. Dawało
to wraz zieh rodzinami 21 097 osób utrzymujących się
z rzemiosła. W przypadku kupców i ich rodzin liczby te
wynosiły odpowiednio: 1467 i 5430. Zapotrzebowanie na
kapitał było tak znaczne, że w stosunkowo krótkim czasie
powstało siedem banków prowadzących działalność depo-
zytowo-kredytową.
Warszawa, największy ośrodek miejski na terenach
ówczesnej Rzeczypospolitej, była centrum walki o prawa
mieszczan. Prezydent Starej Warszawy, Jan Dekert, zor­
ganizował 27 listopada 1789 r. wiec, który przeszedł do
historii jako czarna procesja. W jej trakcie przedstawiciele
141 miast królewskich w czarnych strojach udali się do
Zamku Królewskiego i złożyli na ręce króla petycję, w któ­
rej domagali się przyznania stanowi mieszczańskiemu
praw publicznych. Inicjatywa ta doczekała się częściowej
realizacji; 18 kwietnia 1791 r. Sejm uchwalił konstytucję:
„Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypo­
spolitej”, zwaną potocznie „Prawem o miastach królew­
skich”. Została ona włączona do Konstytucji 3 maja.
Ten akt diametralnie zmienił sytuację prawną miesz­
czan w Rzeczypospolitej. Nie otrzymali oni co prawda
możliwości bezpośredniego udziału w Sejmie, a co za tym
idzie w sprawowaniu władzy nad państwem, ale przy­
znano im liczne przywileje zastrzeżone dotychczas dla
szlachty. Należało do nich: prawo do nietykalności oso­
bistej, możność obejmowania urzędów państwowych czy
też uzyskiwania wyższych stopni oficerskich i godności
duchownych. Sejm Wielki podjął się również uregulowa­
nia kwestii ustroju stolicy. Zniesiono hamujący rozwój
Warszawy podział na Stare i Nowe Miasto oraz jurydy-
ki, niepodlegające władzy magistratów i mające często