inkılâp tarihimiz ve jön türkler ahmet bedevi kuran

245 Pages·2012·1.34 MB·Turkish

İNKILÂP
TARİHİMİZ
VE
JÖN
TÜRKLER

AHMET BEDEVİ KURAN

1945 Tan Matbaası
ÖNSÖZ
Bu eserde Tanzimatı Hayriye'den sonra ıslahat talebiyle gerçekleşen belli başlı
ihtilal girişimleriyle İkinci Meşrutiyet'in ilanından Cumhuriyet'in kabulüne kadar
şahidi olduğumuz fırka kavgaları, tarihi bir tasnifle anlatılmıştır; inkılap
tarihimizi ve geçmişin karanlık dönemlerini kısmen aydınlatan bazı belgeler de
eklenmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu'nda çağdaş ihtiyaçlara göre değişiklik yapmak isteyen
ihtilalcilere, alışılmış haliyle "Jön Türk" denildiği için, ben de müspet fikirli
inkılapçı cemiyet üyeleri hakkında, genellikle bu tabiri kullandım; inkılap
ülkücüleri arasında fark gütmedim.
Amaç, ıslahat amacı ve hedefi gözeten hiçbir hareketi küçümsememektir.
Ortaya çıkması olası eksikliklerden dolayı okuyucularımın af ve hoşgörülerini
dilerim.
Ahmet Bedevi Kuran
TANZİMATI HAYRİYE
Osmanlı İmparatorluğu tarihini, kuruluşundan Hicri 857 (Miladi 1453) tarihine
kadar istila; 857'den Hicri 986 (Miladi 1578) tarihine kadar duraklama; ondan
sonra da çöküş olmak üzere üç devreye ayırmak mümkündür. Bu devreler
zarfında ıslahat talebi amacıyla birtakım isyanlar çıkarılmışsa da bunların
bazıları hedefsiz ayaklanmalardan ibaret kalmıştır.
Sultan Üçüncü Selim'in memleketin çıkarı adına giriştiği yenilikçi ve kahramanca
hareketiyse, bazı akılsız ve bilinçsiz kimselerin canice hareketleriyle sonuçsuz
bırakıldığından, bizde ciddi ıslahat emelleri, esas olarak Tanzimatı Hayriye ile
resmiyet kazanmış ve bu arzu Gülhane Hattı Hümayunu ile uygulama sahasına
geçmiştir denebilir.
Bilindiği gibi, 1839 tarihinde 17 yaşında padişah olan Sultan Abdülmecid'in
tahta çıkışı sırasında memleketin durumu çok buhranlıydı. Bir taraftan Osmanlı
ordusu Nizip'te Mısır ordusuna yenilirken, diğer taraftan Ahmed Paşa
kumandasındaki Osmanlı donanması da Kavalalı Mehmet Ali Paşa'ya sığınmıştı.
Aynı zamanda Rus Çarı Birinci Nikola'nın içişlerimize müdahalesi, durumu
büsbütün zorlaştırmıştı.
Bu durumun, Osmanlı yönetiminde ümitsizlik doğurduğu sıralarda hem Hariciye
Nazırı, hem Londra Sefiri olan Reşid Paşa izinli olarak İstanbul'a gelmiş (ulaşması
1255 senesi rebiülâhırının -17'sindedir) ve İngiltere hükümetinin Türkiye
hakkındaki görüşünü Sultan Abdülmecid'e sunmuştur.
İngiltere hükümeti, Türkiye'de ıslahat yapılmasını istiyor ve böyle bir girişimde
bulunulduğu takdirde dış meselelerde yardım vaadinde bulunuyordu. Hatta
Reşid Paşa bu seyahat sırasında Paris'te Fransa Kralı Louis Filip ile de yararlı
görüşmeler yapmıştı.
Reşid Paşa, memlekette ıslahat yapma fikrini Sultan Abdülmecid'e kabul ettirmiş
olduğundan kendi tarafından hazırlanan ve din farkı gözetilmeksizin bütün
Osmanlılar arasında hukuk eşitliğini kabul eden ünlü Hattı Hümayunu 22 Şaban
1255 (1839) tarihinde Gülhane'de düzenlenen törenle bizzat okumuş; ıslahatın
ana hatları bu şekilde ilan edilmiştir.
Bu olaya, "Tanzimatı Hayriye" adı verilir.
Gülhane Hattı Hümayunu'nun ilanının ardından İngiltere'nin yardımıyla Mısır
meselesi 1257 senesinde memnuniyet verici bir şekilde halledilmiş ve Rusların
gereksiz müdahaleleri de önlenmiştir. 1262 senesinde sadrazam olan Reşid Paşa,
memlekette ciddi ıslahat yapmaya girişmiş ve valilerin keyfi hareketlerine set
çekerek memleketin idaresini kontrol altına almıştır. Reşid Paşa, diğer taraftan
1268 ve 1269 senelerinde (1852) kutsal makamlar vesilesiyle Rus Çarlığı'nın
sebep olduğu Kırım Harbi'nde İngiltere, Fransa ve Sardunya devletlerinin
ittifakını ve Çar Birinci Nikola'nın vefatından sonra, İkinci Aleksander zamanında
ve Hicri 1272 (1856) tarihinde, Paris Konferansı'yla barışın lehimize akdini
sağlamıştı.
Reşid Paşa'nın memlekete yaptığı hizmetler bu kadarla kalmamış; ölümünden
sonra kendi izini takip edecek Ali ve Fuad Paşa'lar gibi yetenekli idare adamları
da yetiştirmiştir.
Reşid Paşa'nın ölümünden sonra (cemaziyelevvel 1274 – 1857'de) iktidar
mevkiine gelen Ali ve Fuad Paşa'lar, Sultan Abdülmecid üzerinde onun kadar
etkili olamadıklarından, sarayın gereksiz harcamalarını önleyememişler ve Kırım
Harbi'nde ancak 5-6 milyon lira olan dış borç, yavaş yavaş, altı yedi sene içinde,
israf ve sefahat nedeniyle, önemli bir yekûna yükselmişti.
Devam eden bu sefahat, halkı ümitsizliğe düşürmüş; Sultan Abdülmecid'in
hareketlerine göz yumuyorlar düşüncesiyle Ali ve Fuad Paşa'lara karşı beslenen
güven de kırılmaya başlamıştı.
İşte beliren bu duygudan dolayı bazı yerlerde Sultan Abdülmecid'in israflarına
kuvvetle son vermek fikri uyanmıştı. Bu amaç etrafında oluşan ve "Kuleli Vakası"
ismi verilen ihtilal oluşumu, bir bakımdan, "Jön Türk" hareketinin başlangıcı
sayılabilir.
Kuleli Vakası
Vakanın açıklanmasına girmeden önce, olayı tahlil etmeyi uygun buluyorum.
Vanbery ve Engelhardt gibi bazı yabancı yazarlar, "Kuleli Vakası"nı Meşrutiyet'e
doğru ilk hareket saydıkları halde, devrin devlet tarihçisi Lûtfi Efendi'nin ve
sonraları Ahmed Mithat, Ahmed Rasim, Abdürrahman Şeref Bey'ler gibi tarihçi
yazarlarımızın bu konuda kesin bir görüş ortaya koymadıklarını Uluğ İğdemir'in
bu olaya dair yazdığı kitaptan öğreniyoruz.
Gerçekten bu cemiyetin takip ettiği amaç, hâlâ açık şekilde tespit edilememiş ve
bu konuyu inceleyenler, cemiyetin amacını kanıtlara dayanarak henüz
aydınlatamamışlardır. Bununla beraber, olay hakkında yayımlanan resmi
beyannamelerde ileri sürülen fikirlerden alınan izlenim ve sanıkların
ifadelerinden çıkan anlam, bu oluşumun Sultan Abdülmecid'in gereksiz
harcamalarını önlemek amacıyla kurulduğu ve bu uğurda, gerekirse memlekette
ihtilal yapmak amacı güttüğü merkezindedir.
O tarihlerde yüksekokullardan ve uluslararası siyasi teşkilatlar hakkında doğru
bilgilerden yoksun olan Türkiye'de, özellikle meşrutiyet amacı etrafında ihtilal
cemiyeti kurulmasını ben de imkânsız görmekteyim. Hatta cemiyet üyeleri
arasında meşrutiyet fikri güdenler bulunsa bile, bütün cemiyet üyelerine bu
emeli açık şekilde aşılamanın, ihtilal açısından, yarar yerine zarar doğuracağını
da kabul edenlerdenim. Bundan dolayı bu girişimde izlenen amacın meşrutiyet
olduğunu iddia etmek gerçekten güçtür. Ancak, kesin olan bir nokta varsa, o da
memleketin idaresini beğenmeyen bazı onurlu kişilerin inkılap yapılmasını ve
Sultan Abdülmecid'in yerine veliaht Abdülâziz Efendi'nin tahta çıkarılmasını
zorunlu gördükleridir: Yani keyfi hareketleri kaldırmak ve millet adına bazı
haklar koparmak. Buna ister meşruti idare talebi densin, ister adil mutlakiyet
temini adı verilsin, onlar için bunun önemi yoktu.
Büyük düşünür Namık Kemal Bey'in Magosa'da tanıştığı cemiyet reisi Şeyh
Ahmed hakkında "Ebülâhrar" tabiri kullanması ve cemiyet üyelerinden Arif Bey'in
(Didon Arif) şurada burada, Fransızca tabiriyle "revolüsyon"dan bahsetmesi ve
özellikle Şinasi'nin bu olayda ilgili bulunması gösteriyor ki, cemiyet reisleri
müteassıp ve görgüsüz insanlar değildi ve bu kişilerin hareketlerinde yalnız din
kavramı etkili olmamıştır. Cemiyete üyeliğin çok sıkı merasime tabi
tutulmasından da; anlaşılacağı üzere, reislerin amacında memleketin ileri
gelenlerinin hoşuna gitmeyecek değişiklikler, hürriyet ve ıslahat tasavvurları
vardı. Resmi kayıtlara göre cemiyete atfedilen işlerde Meşrutiyet taraftarlığına
dair açıklık yoksa da aksini iddia için de hiçbir delil ileri sürülmemektedir.
İşte bu açıdandır ki, bence, "Kuleli Vakası" yalnız memlekette genel ıslahat
yapılmasını isteyen bilinçli bir ihtilal girişimi olmakla kalmıyor; "Jön Türk"
hareketlerine de bir başlangıç ve Tanzimat'tan sonra yükselen bir inkılap abidesi
gibi duruyor. Hiç şüphe yoktur ki, Şeyh Ahmed "ıslahat" veya "hürriyet"
kelimelerindeki anlamı takdirden aciz bir kimse değildi ve muhakkaktır ki
Hüseyin Daim ve Cafer Dem Paşalar Âli Paşa hükümetini desteklemek ve Sultan
Abdülmecid'in sefahatini alkışlamak için bu gizli cemiyete girmemişlerdir.
Dolayısıyla bu olaya layık olduğu önemi vermek ve bu girişimi hürriyete doğru
atılmış ilk adım olarak kabul etmek gerekir kanaatindeyim.
"Kuleli Vakası" hakkındaki düşüncelerimi bu şekilde belirttikten sonra olayın
akışını kısaca aktaralım:
"Kuleli Vakası" Sultan Abdülmecid saltanatının son yıllarında, Hicri 1276 (Miladi
13 Eylül 1859) tarihinde hükümetçe ifşa ve keyfiyet "...İhlali asayiş niyeti
fasidesile bazı sebekmegzan bir cemiyet teşkilini murad eyledikleri haber alınarak
buna mütecasir olan 40 kadar eşhas derhal ahzü girift ve Kuleli kışlasında
hapsolunmuş" şeklinde Ceridei Havadis'in 24 Safer 1276 tarihli ve 953 numaralı
sayısında ilan edilmiştir.
Tevkif edilen cemiyet mensuplarının sorgusu Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa,
Meclisi Âlii Tanzimat Reisi Mehmed Paşa, Meclisi Valâ Reisi Kâmil Paşa, Dar-i
Şûrayı Askeri Reisi Mustafa Zarif Paşa'dan oluşan özel bir komisyon tarafından
yapılmıştır. Kitabet hizmetini de Mithat Efendi (Mithat Paşa) görmüştür.
Mahkeme sonucu 21 Rebiülâhır 1276 tarihinde Ceridei Havadis ve 2
Cemaziyelevvel 1276 tarihinde de Takvimi Vakayi'de bir beyanname ile
yayımlanmıştır. Beyannamede:
"...Mevkuflar ayrı ayrı tadat, cemiyet reisinin Süleymaniye sancağı ahalisinden
Şeyh Ahmed namında biri olduğu ve belli başlı azaların da Çerkeş Hüseyin Daim
Paşa, Cafer Dem Paşa, İmalat meclisi azasından Binbaşı Rasim Bey, Tophanei
âmire ketebesinden Arif Bey ile... sunufu muhtelifeden diğer kesandan ibaret
bulunduğu işaret ve:
"...Birinci derecede müttehem ve cani olan kesandan Cafer Dem kendisini denize
ilka ile cezasını bulmuş olmasıyla diğerleri olan Şeyh Ahmed, Hüseyin Daim, Arif
ve Rasim Beylerin ülûlemirle idam olunmaları" şeklindeki karar açıklanmakta ve
diğerleri için de çeşitli mahkûmiyetler sayılmaktadır.
İdam kararlarının daha sonra Sultan Abdülmecid'in rızasıyla müebbet
mahpusluğa çevirildiği de ayrıca kaydediliyor. Cemiyet reisi Şeyh Ahmed
öncelikle Akkâ Kalesi'ne ve bir müddet sonra da Magosa'ya gönderilmiştir.
Yukarıdaki açıklamadan anlaşılacağı gibi, "Kuleli Vakası" memleketimizde
kurulan, belirli hedeflere sahip ihtilal cemiyetlerinden biri ve "Yeni Osmanlılar -
Jön Türk" cemiyetinin avangardı, öncüsüdür.
O devrin en değerli düşünürlerinden olan Sinasi'nin bu oluşumla ilgili bulunması
meselenin önemini arınmakladır. "Bu cemiyet hedefine varmadan meydana
çıkarılmış ve ilgililer tutuklanmış ve sürülmüş olduğundan, hükümet idaresinde
ıslahat yaptırmak konusunda başarılı olamadan sönmüş gitmiştir. Bu olaydan
yaklaşık iki sene sonra da Sultan Abdülmecid ölmüş (17 Zilhicce 1277 Salı günü
Miladi 1861) ve yerine Veliaht Abdülaziz Efendi 32 yaşında padişah olmuştur.
Yeni Osmanlılar Cemiyeti
Abdülaziz'in tahta çıkışını halk çok iyi karşılamıştı. Hükümdarlığından büyük
ümitler bekleniyordu, İlk tahta çıkışında memleket halkıyla yakından ilgili olan,
ordu ve donanmanın güçlendirilmesine gayret ve himmet sarf eder gibi görünen
Sultan Abdülâziz, yavaş yavaş kendi hava ve hevesine dalınca aydınlarda infial
uyanmış; kendisinden beklenen ümitlerin boşa çıkacağı anlaşılmıştı. Hâlbuki
memleketin kültür seviyesi oldukça artmış; halkın görüş ve düşünüş tarzında
daha sağlam bir yön ortaya çıkmış bulunduğundan Sultan Abdülâziz'in
memleket idaresinde gösterdiği kayıtsızlık ve özellikle dış borcun çok artmış ve
dikkat çekici bir hal almış bulunması göze çarpmaya başlamıştı. Basında mevcut
serbesti sayesinde Girit İsyanı, Sırbistan durumu her gün gazete sütunlarını
dolduruyor; Namık Kemal'in vatanperverane yazıları halkın, zihnini kurcalıyor;
hükümete karşı güvensizlik yaratıyordu; Suavi'nin Muhbir gazetesindeki yazıları
da memnuniyetsizliği artırıyordu. Âli ve Fuad Paşa'lar birçok defa Sadaret'i işgal
ettikleri halde, memleketin barış ve sükûna kavuşması imkânı bulunamamıştı.
Özellikle Fuad Paşa Sadareti'nde (Miladi 1873) Mısır Valisi İsmail Paşa'ya hıdivlik
payesi verilmesi ve bu imtiyazın büyük rüşvetler karşılığında elde edildiğinin halk
arasında yayılması, Sultan Abdülâziz hakkında beslenen sevgi ve muhabbeti
büsbütün kırmış; halkla hükümet arasında derin bir uçurum açmıştı. Sultan
Abdülâziz'i gelişigüzel harekâta teşvik ve bahriye tasarrufatından ayırdığı paraları
bazı vesilelerle kendisine takdim eden Bahriye Nazırı Mahmud Nedim Paşa'nın
entrikaları ise kamuoyunu galeyana getirmişti.
Memleketin durumu artık günlük konular arasına girmiş; Namık Kemal'in
müdavimi olduğu Veliaht Murad Efendi'nin Kurbağlıdere'deki köşkünde bile
hükümeti eleştirmek alışkanlık haline gelmişti.
İşte aydınlar arasında uyanan bu ruhsal durumdan Yeni Osmanlılar Cemiyeti
doğmuştur. Bu cemiyet çeşitli yerlerde yapılan görüşme ve anlaşmalardan sonra,
Sağır Ahmed Bey'in yalısında son şeklini almış ve gizli faaliyete başlamıştı.
Cemiyet üyelerinin Veliefendi Çayırı'nda yaptıkları bir toplantı, Suphi Paşazade
Ayetullah Bey tarafından hükümete ihbar edilmişti. Âli Paşa ihtiyatlı bulunmuş,
cemiyetin varlığına önem vermiyor görünmek istemiş; yüzeysel sorgularla bu
meselenin kapanmasına çalışmıştır. Bu toplantıda Ahmed Mithat Efendi de hazır
bulunmuştu. Fakat o, sonraları Yeni Osmanlılar Cemiyeti'yle olan ilişkisini
kesmiştir. Aynı zamanda, Sultan Abdülhamid'in direktifi dâhilinde, "Jön Türk"
hareketinin amansız bir karşıtı ve sarayın savunucusu olmuştur.
Bir zamanlar bu inkılapçı gençlerin toplantılarına Recaizade Ekrem, hatta daha
sonra Dâhiliye Nazırı olan Memduh Beyler de katılırlardı. Yeni Osmanlılar
Cemiyeti'nin takip ettiği amaç, memlekette Meşrutiyeti kurmak ve genel ıslahat
yapılmasını sağlamak şeklinde özetlenebilir. Cemiyetin aktif rol oynaması, Mısırlı
Prens Mustafa Fazıl Paşa'nın Paris'ten Sultan Abdülâziz'e gönderdiği Fransızca
bir yazıyla başlamıştır. Bu yazıda Meşrutiyet'in ilanı saygılı, fakat anlamlı bir dille
Sultan Abdülâziz'den rica ediliyordu. Yazı, Namık Kemal, Ebüzziya Tevfik ve
Sadullah Beyler tarafından Türkçeye çevrilmiş ve Tasviri Efkâr gazetesi
mensupları tarafından halka dağıtılmıştır.
Yeni Osmanlılar Cemiyeti'nin bu faaliyet tarzı, artık Sadrazam Âli Paşa'yı sıkmaya
başladığından, cemiyetin en sözü geçen üyelerinden olan Ziya (Paşa) ve Kemal
Bey'lerin İstanbul'dan uzaklaştırılmalarına gerek görülmüş, fakat sürülmelerine
cesaret edilemediği için Ziya Bey (Paşa) Kıbrıs mutasarrıflığına; Kemal Bey de
Erzurum vali muavinliğine atanmıştı. Muhbir gazetesinin Mısır hidiviyeti
meselesini kurcalaması da Âli Paşa'yı rahatsız ettiğinden Girit mültecilerine
yardım amacıyla kurulan iane cemiyeti vesilesiyle gazete yazarlarından Suavi
Efendide Kastamonu'ya sürülmüştür.
İstanbul'da bu işler meydana gelirken, Mısırlı Prens Mustafa Fazıl Paşa bu
güzideleri bir araya toplamak ve memleketin muhtaç olduğu ıslahatı sağlamak ve
Sultan Abdülâziz hükümetiyle mücadele etmek üzere Yeni Osmanlılar Cemiyeti
mensuplarını Paris'e davet etti. Sadrazam Âli Paşa tarafından memuriyete
tayinlerindeki garazı pek iyi takdir eden Ziya (Paşa) ve Kemal Bey'ler Prens
Mustafa Fazıl Paşa'nın davetine uyarak 17 Mayıs 1867 senesi Cuma günü
Fransız bandıralı Firesni Vapuru'yla İstanbul'dan ayrılarak Paris'e gitmişlerdir.
Cemiyet üyelerinden Kayazade Reşad, Menapirzâde Nuri, Çapanoğullarından
Agâh, Sağır Ahmed, Beyzade Mehmed Bey'ler de o tarihte Paris'e hareket
etmişlerdi. Kastamonu sürgününden kaçırılan Suavi Efendi de aynı senenin 18
Mayıs'ında Avrupa seyahati için vapura binmiştir. Paris'te birleşen bu ihtilalciler
Prens Mustafa Fazıl Paşa ile yaptıkları toplantıda Suavi Efendi'nin Muhbir adında
bir gazete çıkarmasına karar verdiler. (Muhbir'in Avrupa'da tekrar yayımına
vaktiyle Suavi Efendi'nin bu gazetede sık sık bahsettiği Mısır hıdiviyeti meselesi
etken olmuştur, kanısındayım.) İhtilalcilere aylık ödenek bağlayan Mustafa Fazıl
Paşa ileride çıkarılacak Hürriyet gazetesi için de Ziya Bey (Paşa) emrine 250 000
frank vermiştir. Bu şekilde ihtilalcilerin bütün masraf ve ihtiyaçları emniyet
altına alınmış oluyor ve ayrıca Namık Kemal Bey Veliaht Murad Efendi'den de
yardım görüyordu. Muhbir gazetesinin ilk nüshası 1867 tarihinde Londra'da
çıkmıştır. Fakat içeriği diğer Jön Türklerin hoşuna gitmiyordu. Çok hırslı olan ve
benlik iddiası güden Suavi Efendi, kendi anlayışına göre yazı yazıyor; memlekette
yapılacak ıslahatın dini esaslara dayanmasını istiyordu.
Bu durumdan dolayı Haziran 1868 tarihinde Hürriyet gazetesinin Kayazade
Reşat Bey tarafından, haftalık olarak, Londra'da ve "Yeni Osmanlılar Cemiyeti"
adına yayımlanmasına karar verilmiştir. Bir süre sonra da gazetenin idaresini
Ziya (Paşa) ve Kemal Bey'ler üstlenmişlerdir.
Avrupa'da toplanan bu ihtilalcilere "Jön Türk" ismi veriliyordu. Maarif Müsteşarı
Sayın İhsan Sungu "Jön Türk" tabiri hakkında Tanzimat ve Yeni Osmanlılar adlı
eserinde aynen şöyle yazmaktadır:
"...'Jeunes-Turcs' unvanının 1830 tarihine doğru Fransa'da Jeune-France,
İtalya'da Jeune- İtalie, Almanya'da Jeune-Allemagne, İngiltere'de Jeune-
Angleterre adı altında politika ve edebiyatta ifrat taraftarı bazı gençlerin teşkil
ettikleri gizli cemiyetlerin unvanı taklit edilerek alındığı anlaşılıyor."
Hürriyet gazetesi en çok Âli ve Fuad Paşa'lara çatıyor; özellikle "Societe
Generalden alınan 125 milyon franklık borçla bu paranın faizini ödemek için aynı
kuruluştan ikinci defa alınan 150 milyon frangı eleştiriyor; sözleşme şartlarındaki
uygunsuzluğu ileri sürüyordu. Bu gibi maddi gerçekleri ortaya attığı için, Jön
Türk yayını memlekette büyük yankılar uyandırmıştı. Bu böyle olmakla beraber,
idarede ne bir değişiklik ne de ıslahat girişimi kimsenin aklından geçmiyordu.
Aksine, Sultan Abdülâziz seyahat hazırlıklarıyla meşguldü.
Sultan Abdülâziz, 1274 (Miladi 1868) tarihinde sergiyi ziyaret için Marsilya
yoluyla Paris'e gitmişti. Marsilya'da Prens Mustafa Fazıl Paşa padişahtan af
talebinde bulunmuştur. Bu ilticadan sonra daima eleştirdiği Âli ve Fuad
Paşalarla da barışan Prens nezaret sandalyesine konmak için hemen İstanbul'a
dönmüştür.
Paris'teki "Jön Türk"ler Prens Mustafa Fazıl Paşa'nın İstanbul'a dönüşünü bir
başarı sayıyorlar; yakında kendisinin "Meşrutiyet Sadrazamı" olacağı ümidini
besliyorlardı. Hâlbuki Prens, Adliye veya Maliye Nazırlığı'nı kabul ederek hırsını
tatmin edivermişti.
Görülüyor ki, zenginliğiyle mağrur olan Mısırlı Prens, Türk ihtilalcilerini elinde
bayrak olarak kullanmıştır. Bununla beraber "Jön Türk"ler Mısırlı aristokrat
ihtilalcinin bu dönekliğine kızmamışlar; kırgınlık belirtisi sergilememişlerdir.
Prens Mustafa Fazıl Paşa'nın dönüşünden bir süre sonra -Ali Paşa Sadareti
zamanında- altı ay kadar Viyana'da kalan Namık Kemal Bey Zaptiye Nazırı
Hüsnü Paşa'nın izniyle 1871 tarihinde İstanbul'a gelmiştir. Agâh Bey'in dönüşü
de bu tarihe rastlar. İhtilalcilerden Reşat ve Nuri Bey'ler 1872'de ve Mehmed Bey
1874 tarihinde döndüğü halde, Suavi Efendi Paris'te Ulûm gazetesini ve
Kamasülulûm ve Maarifi çıkarmaya devam etmiş; ancak 1876 tarihinde Sultan
Abdülhamid'in tahta çıkmasından sonra İstanbul'a dönmüştür.
Necmeddin Deliorman Balkan isimli eserinde, Sultan Abdülâziz'in, Ziya Bey'in
(Paşa) acı bir sefaletle pençeleştiğini haber alınca kendisine bir mektup yazdığını
anmaktadır. Mektubu aynen buraya alıyorum:
"Duydum ki, büyük bir sefalet içinde kalmışsın. Rızayı şahanem dışında
yaşamaklığına rağmen, Sultan Aziz'in fazıl bendegânından olan bir kimsenin yarü
ağyare karşı sürünüp mahvolmasına vicdanımın tahammül edemediğini bilâtini
yine sen düşün.
Sultan Aziz"
Bu mektupla birlikte Ziya Bey'e (Paşa) para da göndermişti. Bunun üzerine Ziya
Bey de (Paşa) 1872 tarihlerinde döndü. Özetle, Paris'teki "Jön Türk'ler Prens
Mustafa Fazıl Paşa'nın dönüşünden sonra görüş ve düşünüşlerdeki aykırılık ve
mizaç ayrılıkları cüzünden dağılmak zorunda kalmışlardır.
"Jön Türk'lerin Avrupa'daki yayını içeride büyük velveleye ve fikir cereyanlarına
neden olmakla beraber, fiili bir şekilde memlekette ıslahat yapılmasını
sağlayamamış; ihtilalciler Avrupa'ya giderken besledikleri ümitlerin boşa gittiğini
acı tecrübelerle görmüşlerdir. Şu kadar var ki, Paris seyahati Ziya (Paşa) ve
Kemal Bey'lerin halk arasında daha ziyade sevgi ve muhabbetle anılmalarına ve
özellikle Kemal Bey'in ihtilal bayraktarı kabul edilmesine neden olmuştur.
Kemal'in karakteri o kadar sağlam, vatanseverliği o kadar samimiydi ki, ikbal
düşkünü Prens Mustafa Fazıl Paşa çevresinde biraz sakinleşen heyecanı,
İstanbul'a dönüşünden sonra eski benliğiyle tekrar şahlanmıştır. Bu halini, her
türlü vaat ve baskıya rağmen ölümüne kadar korumuş, inkılap davasını ve
hürriyet savunuculuğunu bir an terk etmemiştir. Nitekim Namık Kemal'in yayını
sayesinde "Jön Türk'lerin dönüşünden sonra Meşrutiyet lehine olan faaliyet
yavaş yavaş büyümüş; sahneye yeni yeni elemanlar ve resmi makam işgal eden
kuvvetli şahsiyetler de girmiştir.
Âli Paşa'nın ölümüyle Mahmud Nedim Paşa sadrazam olmuştu. Memlekete
büyük kötülüğü dokunan bu sevimsiz sadrazam, ilk iş olarak rakip saydığı
Hüseyin Avni ve Şirvanizade Rüşdü Paşa'ları idareden uzaklaştırmış ve
Anadolu'da ikamete mecbur etmişti. Bağdat valiliğinden azlettiği Mithat Paşa'yı,
İstanbul'da oturmasına engel olmak fikriyle, Edirne Valiliği'ne atamış, İbret
gazetesini çıkarmaya başlayan Namık Kemal'i de Gelibolu mutasarrıflığına
göndermiştir. Mahmud Nedim Paşa'nın bu hareketleri birçok şikâyeti davet
ettiğinden Sultan Abdülâziz kamuoyunu yatıştırmak için Bağdat'tan dönen
Mithat Paşa'yı sadarete getirmiştir. 1872 (25 Cemaziyelevvel 1289).
Mahmud Nedim Paşa'yı himaye eden Valide Sultan Pertevniyal'in müdahaleleri
buna engel olamamıştı.
İki buçuk ay sonra Mithat Paşa da azledilmiş; yerine Mehmed Rüşdü Paşa
sadrazam olmuştur. Rüşdü Paşa'nın sadareti uzun sürmemiş; ikinci defa
Mahmud Nedim Paşa sadarete gelmiştir.
Basına sansür koyan Mahmud Nedim Paşa'nın bu sadareti çok kötü etki
yarattığından ve umumi heyecana sebep olduğundan tekrar azledilmiş; Hüseyin
Avni Paşa sadrazam ve serasker tayin olunmuştur.
Sultan Abdülaziz'in Tahttan İndirilmesi
Bu azil ve atamalardan halk usanmıştı. Orta tabakanın temsilcisi sayılan Fatih,
Bayezid ve Süleymaniye medreseleri öğrencileri Fatih Zaptiye Kumandanı
Abdülkerim Bey'in tahrik ve teşvikiyle 1293 (1876) senesi rebiülevvelinin on
altıncı Çarşamba günü isyan etmişler ve saraya başvuruyla istikrarlı bir
hükümet oluşturulmasını Sultan Abdülaziz'den istemişlerdir.
Öğrencilerin amacı Mithat Paşa'yı Sadrazam yapmaktı; bu sağlanamamıştı.
Mehmed Rüşdü Paşa dördüncü defa Sadaret'e getirildi. Hüseyin Hayrullah Efendi
şeyhülislam ve Hüseyin Avni Paşa da seraskerliğe tayin olunmuştu. Mithat Paşa,
Meclisi Vükelâ'da görevlendirilmiş ve sonra Şûrayı Devlet Reisi olmuştur.
Bu olay Avrupa gazetelerini olağanüstü ilgilendirmiş, İngiliz ve Fransız basını
Mithat Paşa'yı methederken, Rus basını Mahmud Nedim Paşa'ya taraftar ve
Mithat Paşa'ya aleyhtar bir cephe almıştı. Gerçekten yeni kabinede Mithat Paşa
gibi aşırılar, meşrutiyet taraftarları vardı. "Jön Türk'lerin reisi sayılan Mithat
Paşa Tuna valiliğindeki yüksek başarılarından dolayı halk tarafından çok
seviliyordu.
Sultan Abdülaziz'in izlediği siyaset Rusya taraftarlığı kabul edildiğinden, Vükelâ
Heyeti böyle keyfi ve despotik hareketlerinden kırgındı. Bu nedenden dolayı
Harbiye Nazırı Hüseyin Avni Paşa, Sultan Abdülaziz'in tahttan indirilmesine çare
arıyordu. Bir görüşme sırasında Mekâtibi Askeriye Nazırı Süleyman ve Dari Şûra
Reisi Redif Paşalar bu fikre katılmışlardır. Hissi İnkılâpla açıkça işaret edildiği
gibi bilahare Süleyman Paşa'nın uyarmasıyla Hüseyin Avni Paşa meseleyi Mithat
Paşa'ya ve Bahriye Nazırı Kayserili Ahmed Paşa'ya da açmış ve her ikisinden onay
aldıktan sonra Sadrazam Rüşdü Paşa ile Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi de
bu ittifaka ithal edilmiş ve tahttan indirme eyleminin niteliği kararlaştırılmıştır.
Tahttan indirme eyleminin günü ve bunun nasıl uygulanacağı da tespit edilmişti.
Halk, cuma günü Nuruosmaniye Camii avlusunda toplanacak, cemaat arasından
seçilecek bir heyet saraya gönderilecek ve meşrutiyetin ilanı padişahtan
istenecekti; Sultan Abdülaziz bu talebe uymazsa tahttan indirildiği ilan edilecekti.
Olaydan Veliaht Murat Elendi de haberdar edilmişti. Mahmud Nedim Paşa ise
Sadaret'ten azlinden sonra Sultan Abdülaziz'e bir yazı sunarak sadakat ve
bağlılığını tekrarlamış ve şahsi servetinin payitaht dışında emin bir yere naklini
de padişaha tavsiye etmişti. Servet düşkünü olan Sultan Abdülaziz hemen
servetini koruma telaşına düşmüştü; en güvenilecek ülke olarak ila Rusya'yı
buluyordu. Bu düşünce altında Sultan Abdülaziz Rus Sefiri General İğnatiyef ile
sıkı fıkı görüşmelere başlamıştı. Hâlbuki işin içyüzünü bilmeyen eylem
müttefikleri durumdan şüphelenmişler; Sultan Abdülaziz'in mevkiini korumak ve
savunmak için Rusya'dan asker çağırmak istediği fikrine kapılmışlar; tahttan
indirme eylemini çabuklaştırmışlardır.
İşte bu nedenden dolayı tahttan indirmenin gün ve saatinde ani değişiklikler
yapılmış; nihayet Harbiye Mektebi Nazırı Süleyman Paşa'nın hazırladığı askeri
kuvvetlerle 1876 tarihinde Şeyhülislam Hasan Hayri Efendi'nin çıkardığı fetvaya
dayanarak saray kuşatılarak Sultan Abdülaziz tahttan indirilmiş; Harbiye
Nezareti binasında Sultan Murad'a onaylattırılmıştır.
Sultan Abdülaziz'in saltanatı on beş sene dört ay yirmi bir gün sürmüştür.
Sultan Murad'ın tahta oturmasının ardından "Jön Türk"lerden Namık Kemal Bey
Magosa'dan, Menapirzade Nuri Bey de Akkâ sürgününden İstanbul'a
dönmüşlerdir. Namık Kemal'in gelişi 1876 Mayıs'ındadır.
Sultan Abdülaziz'in tahttan indirilmesi, en küçük bir engelle karşılaşmaksızın,
tam bir sakinlik içinde cereyan etmiştir.
Fakat bu sırada Sultan Murad'ın durum ve hareketlerinde bazı tür anormallikler
baş gösterdiğinden Viyana'dan uzman doktorlar getirilmiş, fakat bunlar tedavisini
imkânsız bulmuşlardır. Hâlbuki Rus hükümetinin tahrik ve müdahalesi