In de voetsporen van Eurycleia en Phoenix.

273 Pages·2008·5.98 MB·Dutch

In de voetsporen van Eurycleia en Phoenix.

Een literair-historisch onderzoek naar de rol en historische
achtergrond van ttttrrrrooooffffoooo¤¤¤¤ en ppppaaaaddddaaaaggggvvvvggggoooo¤¤¤¤ in de Attische tragedies
uit de vijfde eeuw v. Chr.

Marloes Deene

Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
voor het behalen van de graad van
Master in de Geschiedenis.
Academiejaar: 2007-2008
Universiteit Gent

Promotores:
Prof. Dr. Koenraad Verboven
Prof. Dr. Kristoffel Demoen
Inhoudstafel

Voorwoord................................................................................................................................4
Inleiding....................................................................................................................................5
Onderwerp en probleemstelling.............................................................................................5
Chronologische en geografische afbakening...........................................................................7
De belangrijkste bronnen: een kritisch overzicht.....................................................................8
Historiografie.....................................................................................................................12
Doelstellingen....................................................................................................................16

1 De voedster en de paidagogos in de Attische tragedies: een overzicht...........................18
1.1 Inleiding..................................................................................................................................18
1.2 De wraak van Orestes...........................................................................................................20
1.2.1 Aeschylus’ Choephoroi................................................................................................................21
1.2.2 Euripides’ Electra........................................................................................................................24
1.2.3 Sophocles’ Electra.......................................................................................................................28
1.2.4 Tussen Homerus en Aeschylus: een onbekende brug?.................................................................32
1.2.5 Euripides’ Cresphontes als basis voor Euripides’ en Sophocles’ Electra....................................35
1.3 Medea.....................................................................................................................................37
1.3.1 Euripides’ Medea.........................................................................................................................37
1.3.2 Plagiaat avant la lettre? De inbreng van Neophron......................................................................46
1.4 Het Hippolytusmotief bij Euripides.....................................................................................48
1.4.1 Hippolytus Calyptomenus............................................................................................................48
1.4.2 Hippolytus Stephanias..................................................................................................................51
1.4.3 Stheneboea...................................................................................................................................60
1.5 Euripides’ Andromache........................................................................................................63
1.6 Sophocles’ Trachiniae...........................................................................................................69
1.7 Euripides’ Ion........................................................................................................................72
1.8 Euripides’ Phoenissae...........................................................................................................77
1.9 Euripides’ Aeolus, Auge, Melanippe Sophe, Alope en Scyrioi..........................................79
1.9.1 Aeolus..........................................................................................................................................80
1.9.2 Auge.............................................................................................................................................81
1.9.3 Melanippe Sophe..........................................................................................................................82
1.9.4 Alope............................................................................................................................................83
1.9.5 Scyrioi..........................................................................................................................................84
1.10 De mythe rond Niobe en de Niobiden..................................................................................86
1.11 Euripides’ Phaethon..............................................................................................................88
1.12 Sophocles’ Niptra..................................................................................................................92
1.13 Euripides’ Hypsipyle.............................................................................................................93
1.14 Besluit.....................................................................................................................................95

2 De voedster en de paidagogos in de historische bronnen: begripsomschrijving en
situering..................................................................................................................................97
2.1 Definiëring..............................................................................................................................97
2.1.1 Terminologie................................................................................................................................97
2.1.2 Sociale en geografische afkomst................................................................................................100
2.1.2.1 Slaven...............................................................................................................................100
2.1.2.2 Vrijgeborenen en burgers..................................................................................................109
2.2 Situering en motivering werkgever....................................................................................118
2.2.1 Situering werkgever...................................................................................................................118
2.2.2 Motivering..................................................................................................................................122

3 De rol van de voedster en de paidagogos binnen de ttttrrrrooooffffÆÆÆÆ en de ppppaaaaddddeeee¤¤¤¤aaaa 127
3.1 Functieomschrijving............................................................................................................127
3.1.1 Voedster.....................................................................................................................................127
3.1.2 Paidagogos.................................................................................................................................139
3.2 De uitzonderlijke positie van voedsters en paidagogoi als slaven binnen een
opvoedingsfunctie.............................................................................................................................145

4 De relatie tussen voedsters, paidagogoi en hun pupillen in de Attische tragedies en de
Atheense maatschappij in de vijfde eeuw v. Chr................................................................156
4.1 Inleiding................................................................................................................................156
4.2 Het affectieve aspect van de ffffllll¤¤¤¤aaaa-relatie.........................................................................159
4.3 Het systeem van wederzijdse verplichtingen in de praktijk............................................166

5 De bijzondere positie van voedsters en paidagogoi als vertrouwenspersonen met
autoriteit in de Attische tragedies........................................................................................178
5.1 Inleiding................................................................................................................................178
5.2 De confrontatie met de historische realiteit......................................................................180
5.3 De mythische traditie..........................................................................................................183
5.3.1 De voedster in de mythische traditie..........................................................................................183
5.3.2 De paidagogos in de mythische traditie......................................................................................190
5.4 De Attische tragedies: een democratisch genre?.............................................................194

6 Algemeen besluit..............................................................................................................204

7 Afbeeldingen....................................................................................................................211

8 Bibliografie......................................................................................................................236
8.1 Bronnen……………………………………………………………………………………..236

8.1.1 Literaire bronnen........................................................................................................................236
8.1.2 Epigrafische bronnen..................................................................................................................248
8.1.3 Papyrologische bronnen.............................................................................................................250
8.1.4 Iconografische bronnen..............................................................................................................251
8.2 Literatuur.............................................................................................................................257
8.2.1 Encyclopedieën, bibliografieën, inventarissen en naslagwerken................................................257
8.2.2 Monografieën, bijdragen uit readers en artikels uit wetenschappelijke tijdschriften................258
8.2.3 Internet en ander bronnenmateriaal............................................................................................272
8.2.3.1 Websites............................................................................................................................272
8.2.3.2 Cd-roms............................................................................................................................272
Voorwoord

Na een periode van intense maar zeer vreugdevolle arbeid aan deze thesis, die voor mij het absolute
hoogtepunt van mijn opleiding betekende, wil ik graag enkele mensen bedanken die het schrijven van
deze thesis mogelijk gemaakt hebben.
Allereerst wil ik Prof. Em. Dr. Robert Duthoy en Prof. Dr. Kristoffel Demoen bedanken voor de
suggesties die mij in de richting van dit boeiende en uitdagende thesisonderwerp geleid hebben.
Mijn beide promotores, Prof. Dr. Koen Verboven en Prof. Dr. Kristoffel Demoen verdienen zeker een
woord van dank voor hun raad en de bereidwilligheid om mijn werk te begeleiden.
Ook was het zeer aangenaam steeds te kunnen rekenen op de steun van mijn moeder, die voor een
groot stuk van de logistieke kant en het nalezen van mijn thesis instond.
Een laatste, maar zeker niet minste woord van dank verdient mijn lieve vriend Ken Scheirsen, die vele
uurtjes geduldig heeft zitten toekijken hoe ik me met veel enthousiasme achter mijn dierbare boeken
en Griekse bronnen schaarde. Ken… s'agap≈ polÊ…
Inleiding

Onderwerp en probleemstelling

Al eeuwenlang hebben filologen en oudheidkundigen zich met veel enthousiasme en toewijding over
de Attische tragedies uit de vijfde eeuw v. Chr. gebogen. Dit is ook niet te verwonderen. Al in de
Oudheid spraken de mythische verhalen uit de tragedies tot de verbeelding van groot en klein. Ook in
latere periodes moesten de tragedies niet aan populariteit inboeten. Dit bewijst de nawerking van het
tragische materiaal in de Europese kunstgeschiedenis.
Het is dan ook niet te verwonderen dat deze kleurrijke bronnen uit het Klassieke Griekenland al
eeuwenlang worden bestudeerd, geïnterpreteerd en indien nodig zelfs gereconstrueerd.

Toch is er de laatste decennia in de studie van de Attische tragedies een duidelijke evolutie merkbaar.
De grootste innovatie is ongetwijfeld het belang van de historische en topografische achtergrond van
deze tragedies. Waar men vroeger sprak over dé Klassieke tragedie, heeft men het nu eerder over de
Attische tragedie uit de vijfde eeuw v. Chr. En terecht. Onderzoekers die de tragedies als onderdeel
van de ‘Panhelleense cultuur’ beschouwden, baseerden zich voor deze visie immers op een
anachronistische en idealistische opvatting, waarin de zogenaamde universele betekenis van de
tragedies, die in navolging van Aristoteles tot leven werd gewekt tijdens de Romantiek, centraal
stond.1 Recenter onderzoek streeft er echter na deze universaliserende aanpak te verwerpen en de
tragedies binnen hun historische context te plaatsen. 2

Het is zeker zo dat ook voordien pogingen in deze richting werden ondernomen. Deze verschilden
echter steeds van de huidige aanpak, doordat de nadruk voornamelijk werd gelegd op de politieke
achtergrond van de tragedies. Zo werd er voornamelijk gezocht naar achterliggende politieke opinies
van tragedieschrijvers en verwijzingen naar belangrijke politieke personen en contemporaine
gebeurtenissen.3 Dit is vermoedelijk te wijten aan de voor lange tijd belangrijke focus op de politieke,
militaire en juridische aspecten van de geschiedenis, die in de vorige eeuw onder invloed van de
Annales plaats moest ruimen voor een ‘nieuwe sociale geschiedenis’.
De modernere onderzoeken naar de achtergrond van de Attische tragedie concentreert zich dan ook
niet zozeer op specifieke gebeurtenissen binnen de Atheense geschiedenis, maar proberen sociale

1 Aristoteles, Poetica, 1451a36-1451b7
2 HALL, 1999, p. 94
3 bijv. DELEBECQUE, 1951
mechanismen en ideeën die aan de basis van de Atheense maatschappij lagen, aan de hand van de
Attische tragedies bloot te leggen.4

Een van de gevolgen van deze ontwikkeling is de groeiende belangstelling voor de zogenaamde
‘nevenfiguren’ in de Attische tragedies, die op een aantal opvallende uitzonderingen na voor lange tijd
in de schaduw van de heroïsche hoofdpersonages bleven. Dit was echter onterecht, aangezien een
groot deel van deze zogenaamde nevenfiguren zoals slaven, vreemdelingen en bastaards, die voor het
overgrote deel tot de ‘marginale groeperingen’ binnen de Atheense maatschappij behoorden, in
werkelijkheid geen nevenrol vervulden.
Tot deze figuren behoren de voedsters (trofo¤) en paidagogoi (padagvgo¤) van heroïsche
figuren, die hun meester of meesteres trouw bijstaan tijdens hun soms catastrofale lotgevallen. Dat
deze personages niet zomaar als nevenfiguren kunnen bestempeld worden, is duidelijk.
In de tragedies van Aeschylus, Sophocles en Euripides spelen zowel voedsters als paidagogoi
structureel en inhoudelijk een belangrijke rol. In de eerste plaats zijn zij de belangrijkste
vertrouwenspersonen van hun pupillen, die zij van kinds af aan hebben opgevoed.
Bovendien worden zij op een manier voorgesteld die sterk contrasteert met het wereldbeeld en de
visie op slaven en slavernij die op het moment dat de tragedies voor het eerst werden opgevoerd, in
Athene gangbaar was. Zo worden voedsters in de meeste gevallen voorgesteld als slimme, oudere
vrouwen met autoriteit, die in staat zijn hun ideeën met retorische overtuigingskracht naar voor te
brengen en op deze manier het gedrag van hun meesteres te beïnvloeden. Een gelijkaardige rol vinden
we ook bij paidagogoi terug. Net als voedsters bekleden zij een belangrijke vertrouwensrol en bezitten
zij, ondanks hun lage sociale status, een uitzonderlijk hoge graad van autoriteit.
Sommige voedsters en paidagogoi zijn binnen het verhaal zelfs zo belangrijk, dat zij de taak hebben
de catastrofale gebeurtenissen in gang te zetten of te beïnvloeden.

Het doel van deze thesis is de bijzondere rol en positie van voedsters en paidagogoi in de Attische
tragedies te verklaren. Er zal nagegaan worden om welke reden de drie grote tragici juist deze figuren,
die tot de slavenstand behoorden, herhaaldelijk een zo belangrijke rol toekenden. Bovendien zal een
verklaring gezocht worden voor het feit dat de relatie met deze voedsters en paidagogoi zo intens en
vertrouwelijk wordt voorgesteld, dat zelfs de heroïsche koningszonen en -dochters de raad en
suggesties van deze slaven en slavinnen, die een hoge mate van autoriteit schijnen te bezitten, slaafs
navolgen. Om deze vragen op een adequate manier te kunnen beantwoorden, is het noodzakelijk
rekening te houden met de verschillende factoren die de Attische tragedies determineren: de
mythische traditie, de historische context en de sociale fenomen en intellectuele stromingen waardoor
het werk van de tragici werd beïnvloed.

4 HALL, 1999, p. 94
Chronologische en geografische afbakening

Uit de bepaling van het onderwerp volgt onmiddellijk een chronologische en geografische
afbakening.
De besproken tragedies werden allen voor het eerst opgevoerd tussen 485 v. Chr., het jaar waarin
Aeschylus’ Choephoroi voor het eerst op de planken kwam, en 405 v. Chr., toen Sophocles kort na
Euripides op zijn negentigste stierf. Hiermee bevinden we ons in het hoogtepunt van de Klassieke
periode. Gezien het trage tempo van de sociale veranderingen in de Klassieke wereld heb ik besloten
me bij de zoektocht naar relevante bronnen niet alleen op de vijfde eeuw, maar tot de volledige
Klassieke periode te richten. Het grootste gedeelte van de gebruikte bronnen is dan ook afkomstig uit
500-300 v. Chr.
Ook de geografische context van de tragedies is eenvoudig te bepalen. De drie tragici waren allen
afkomstig uit Attica. Aeschylus was geboren in Eleusis, Sophocles in Colonos, een deelgemeente van
Athene, en Euripides op Salamis. Zij schreven hun tragedies voor opvoeringen in het Dionysustheater
in Athene, dat voor het overgrote deel werd bijgewoond door Atheners. Voor het grootste gedeelte
van dit onderzoek heb ik me dan ook gebaseerd op bronnen uit Athene zelf.
Hoewel de bronnen die voor deze thesis gebruikt werden, naar analogie met de ontstaanscontext van
de tragedies, in hoofdzaak afkomstig zijn uit het Klassieke Athene, heb ik in sommige kapitels
gebruik gemaakt van andere bronnen.
Dit is in de eerste plaats het geval in het hoofdstuk waarin de oorsprong van voedsters en paidagogoi
in de mythische traditie van voor het oeuvre van de grote tragici geanalyseerd wordt (5.3).
Bovendien heb ik in uitzonderlijke gevallen het vaak zeer fragmentarische bronnenmateriaal uit het
Klassieke Athene aangevuld met bronnen uit latere perodes en andere plaatsen. Hierbij moet uiteraard
steeds rekening gehouden worden met de mogelijkheden van een sociale evolutie of geografische
differentiatie, zodat de bevindingen uit deze bronnen zeker niet zomer geëxtrapoleerd mogen worden.
De belangrijkste bronnen: een kritisch overzicht

Een van de belangrijkste methodologische kenmerken van deze thesis is ongetwijfeld de
verscheidenheid aan bronnen die bij dit onderzoek werd gebruikt. Dit gegeven vloeit allereerst voort
uit het feit dat de opzet van deze thesis een literair-historisch onderzoek is, waarbij literaire bronnen,
namelijk Attische tragedies, tegenover historische bronnen geplaatst worden. Bovendien is het gezien
de relatief beperkte hoeveelheid overgeleverde historische bronnen uit het Klassieke Athene
noodzakelijk dit onderzoek niet te beperken tot een bepaald bronnentype, maar gebruik te maken van
de verschillende genres die de Griekse denkwereld heeft voortgebracht, zoals redevoeringen,
historiografie, filosofische geschriften, komedies, epigrafische, iconografische en uitzonderlijk zelfs
papyrologische bronnen.
Deze verscheidenheid aan bronnen maakt dit werk voor een historicus in de eerste plaats boeiend,
maar vereist ook een zeer kritische ingesteldheid. Elk bronnentype is immers ontstaan binnen een heel
eigen context en vraagt dan ook een hierop afgestemde methodologische aanpak.

Tragedies

De tragedies zijn van alle bronnentypen uit de Oudheid waarschijnlijk één van de moeilijkste bronnen
om te interpreteren. Onder de moderne onderzoekers bestaat al geruime tijd een algemene consensus
dat de tragedies niet als een eenvoudige weergave van de Atheense maatschappij kunnen beschouwd
worden. De mythische nalatenschap die de tragici erfden van poëten uit de Archaïsche epiek en lyriek,
de ‘forest of myths’, zoals Herington het, Baudelaire parafraserend, noemde,5 concentreerde zich
hoofdzakelijk op het lijden van de koningen en hun familie. De tragici probeerden deze mythen te
herinterpreteren voor eigentijdse doeleinden, door de Atheense sociale processen te transformeren en
in de oude mythen in te passen.6 Het is dan ook duidelijk dat de Attische tragedies niet rechtlijnig
kunnen gebruikt worden als bron voor de sociale realiteit in Athene. Atheense instituties en sociale
relaties zijn verstoord door het genre.
Het is dan ook zeer onwaarschijnlijk dat het Atheense publiek de tragische figuren beschouwden als
normale mensen in normale familiale omstandigheden. De meeste tragedies speelden zich in de eerste
plaats niet af in Athene zelf. Bovendien spraken en gedroegen de heroïsche personages zich op een
manier die in de leefwereld van het Atheense publiek onmogelijk was. Zo zijn ons geen enkele
historische bronnen bekend over jonge vrouwen die de autoriteit van hun kÊrow (huisvader, voogd,
meester)) zo negeerden als bijvoorbeeld Antigone en Electra dat deden bij Creon en Aegisthus.
Toch zijn deze tragedies ontegensprekelijk ontsproten uit de Atheense verbeelding. De tragici en
acteurs waren allen Atheense volwassen burgers, net als de doelgroep waarvoor de tragici hun

5 HERRINGTON, 1985, p. 64
6 HALL, 1999, p. 98
tragedies in hoofdzaak schreven. De kwesties die zij ter sprake brachten zullen het Atheense publiek,
met in het bijzonder de mannelijke burgers, ongetwijfeld herkenbaar in de oren geklonken hebben,
waardoor de tragedies, ontstaan binnen de mannelijke, volwassen en bemiddelde Atheense
denkwereld, als getuigen van sociale en emotionele fenomenen binnen de Atheense samenleving
beschouwd kunnen worden.7
Hierdoor vormen de Attische tragedies indirect een belangrijke bron voor de sociale geschiedenis van
Klassiek Athene, die echter met veel omzichtigheid en aandacht voor de mythische traditie en in
confrontatie met andere, historisch beter betrouwbare bronnen bestudeerd moet worden.

Redevoeringen

De redevoeringen die bij processen werden gehouden zijn voor de sociale geschiedenis van Klassiek
Athene van groot belang. Hoewel de feiten in deze pleidooien vervat niet altijd waarheidsgetrouw
zijn, kunnen we er op vertrouwen dat de door de pleiter gebruikte argumenten en verwijzingen
overtuigend en geloofwaardig moesten overkomen bij een groot aantal juryleden, die de Atheense
gemeenschap vertegenwoordigden.8 Het nadeel van deze bronnen is, dat aangezien slechts
welgestelden het zich konden permitteren goedgeschreven en dus dure pleidooien te laten schrijven,
deze redevoeringen slechts representatief zijn voor de situatie bij de rijkere burgers. Bovendien
kwamen slaven in deze redevoeringen slechts aan bod indien zij betrokken waren in juridische
geschillen.

Historiografie

Het werk van de antieke historiografen is voor onze casus minder vruchtbaar. Het was immers
overbodig aan slaven grote aandacht te schenken, aangezien slavernij binnen de Klassieke denkwereld
een normaal verschijnsel was. Deze auteurs maakten slechts vermelding van slaven indien zij bij
bijzondere gebeurtenissen of bijzondere personen betrokken waren. Het is dan ook noodzakelijk bij de
interpretatie van deze bronnen enige voorzichtigheid aan de dag te leggen. De weergave van voedsters
en paidagogoi van historische figuren zoals de voedster van Pantheia9 en de paidagogos van
Themistocles’ kinderen10 kan immers moeilijk als representatief beschouwd worden voor de situatie
van voedsters en paidagogoi in een gemiddeld (welgesteld) Atheens gezin. Toch bezitten vele van
deze bronnen een normatieve waarde die de buitengewone context overstijgt, wat de historiografie
voor een sociale studie toch bruikbaar maakt.

7 GOLDEN, 1990; xvi; HALL, 1999, pp. 99-100
8 GOLDEN, 1990, xvi
9 Xenophon, Cyropaedia, VII 3.14
10 Herodotus, Historiae, VIII 75