Immanuel Kant- Saf Aklın Sınırlari Dahilinde Din

249 Pages·6.928 MB·Turkish

by  Immanuel Kant

Saf Aklın Sınırları
Dâhilinde Din
Immanuel Kant
İngilizceden Çeviren:
Suat Başar ÇAĞLAN
9 0
(LfTE'BATdBKİ

SUNUŞ
Nicedir elimin altında bulunan ama hep yayınlanmasını
beklediğim bir çalışma Kant'ın bu çalışması. Türkçede ilk
defa yayınlanacak olan bu tercümenin kimi aksayan yönleri
bulunmakla birlikte Kant'ın felsefesini bütüncül bir biçimde
anlamada önemli bir katkı sunacağından kuşku duyulma-
malıdır.
Metin büyük ölçüde İngilizceye dayanarak Türkçeleştiril-
miştir. Ancak kimi kavramlar Kant felsefesi dikkate alınarak
yeniden anlamlandırılmış tır.
Saf Aklı, Pratik Aklı ve Yargıgücünü kritik eden bir filo­
zofun Din konusunda susmuş olması düşünülemezdi. Bu
noktada Kant sağlam bir dinsel anlayışın zeminini kurmayı
denemiş ve bu çalışmasıyla da bunu gerçekleştirdiğini dü­
şünmüştür.
Kant'ın Din Anlayışı Bağlamında Sağlam Bir Dinsel
Anlayış'ın Zemini
"Batı düşüncesi gerek Ortaçağ, gerekse Yeniçağ boyunca
hep Kilisenin ekseni etrafında dönmüş durmuştur. Düşünce
adamları Ortaçağda, Kilisenin doğrularını rasyonel temellere
oturtma, Yeniçağda da kiliseden kurtulma yönünde hamle­
ler yapmakla uğraşmışlardır. Bu hamleler farklı boyutlarda
kendini göstermiştir. Kiliseyi reddetmekle birlikte Tannyı ve
Din'i reddetmeyen yönelim ile her tür dinsel anlayışı toptan
reddeden iki yönelim belirmiştir."1
1 Sönmez Bülent, Modem B*b Düşüncesi Hıristiyanlık ve Din Algısı, s. 15, İst. 2008
"Kant iki tutumun da sağlıklı olmadığının farkındadır ve
bu iki tutumu da aşarak kendince bir üçüncü yol bulmayı
denemiştir. Bu noktada Kant çağını aşan ender düşünürler­
den biridir."
Batı felsefe hareketlerini anlamanın yolu biraz da bu ha­
reketleri üreten sosyal şartlan ve anlayışlan kavramakla
mümkün olacaktır.
Kant yaşadığı dönemde Kilise paradigmasının sağlıklı bir
dinsel anlayıştan uzak olduğunu tespit eder ve diğer dinle­
rin varlığını da dikkate alarak sağlam bir dinsel anlayış için
ortak bir zemin bulmayı ister. Onun bu çerçevede yaşadığı
toplumun dinsel anlayışının üstüne çıktığım ve din fenome­
nine bütüncül bakmayı başardığım söyleyebiliriz.
O bütün insanların aynı dinsel anlayışa sahip oldukları
kabulü ile insanlan ayrıştıran dinsel anlayışlardan kurtula­
bilmenin yolunun ne olduğunu da bulmaya çalışmıştır.
Kant'ın öncelikli meselesi Kilisenin dogmalarını değer­
lendirmek olmuştur. Bu dogmaların başında insanın doğuş­
tan günahkâr olduğu (asli günah) yargısı bulunmaktadır.
Kant buradan kilisenin ürettiği doktrinin eleştirisine varır.
Kant ilk aşamada doğuştan günah doktrininden sıyrıl­
maya çalışır. Ona göre insan kötüye yönelimli ancak iyiye
eğilimlidir. Yani insan kötüye eğilimli değil, ama kötülük
yapma potansiyeline sahiptir. Bu noktada insanın asli olarak
iyi olduğu; inşam sosyal koşulların kötü yaptığı şeklindeki
tepkisel Romantik yaklaşımı da, insanın doğuştan günahkâr
olduğu ve dünyaya ceza çekmek için geldiği anlayışım da
kabul etmez. İnsanı, hayvanlık, insanlık ve kişilik diyebile­
ceğimiz üç bölümde inceler. İnsan bu üç yönden oluşur.
Hayvanlık yanı iyinin ve kötünün olmadığı yandır, insanlık
yanı akılsal yandır ve burada en iyi şeyler de, en kötü şeyler
de ortaya çıkabilir. Kötülük yapma potansiyeli bu yanında­
dır. Çünkü insan kötüyü de iyiyi de teorik düzlemde tercih
edip yapabilir. Kişilik yanı ise artık insanın iyiyi tercih ettiği
yandır, inşam kötü yapan sosyal koşullar değil, insanın teo­
rik algılandır, insanın kişilik sahibi oluşu eğilimine uygun
yaşayıp yaşamaması ile belli olur. Eğer insanda iyiye eğilim
olmasaydı insani bir kişilikten sözedilemeyeceği gibi; iyi ve
kötü diyebileceğimiz kavramlar da varolamazdı. Bu tasnifi
ile Kant hem doğuştan günah doktrinini, hem de ona tepki
olarak gelişen "insan doğuştan saf ve temizdir" yaklaşımım
belli bir zemine oturtmuş olur.
Kant çözümlemelere girişirken iki şeyle karşı karşıyadır
birincisi aklın sadece teorik çıkarsamalara indirgendiği ma­
teryalist bilim anlayışı, İkincisi ise dini ve değeri temsil edi­
yor görünen dinsel paradigma..
Kant iki tutumun da sağlıklı olmadığının farkındadır ve
bu iki tutumu da aşarak kendince bir üçüncü yol bulmayı
denemiştir. Bu noktada Kant çağım aşan ender düşünürler­
din biridir.
Her hakikati maddeye indirgeyen, deney ve gözlem dı­
şında hakikat kabul etmeyen anlayışla, insanlık tarihinde
kesintisiz bir biçimde varolan değer sisteminin izah edile­
meyişi, insanları ya bilimin, ya da dinin reddedilmesi gibi
bir ikileme mahkûm etmekteydi. Kant ne bilimi, ne de insan­
lığın tarihsel birikimini reddedenleyeceğimizi biliyordu. Bu
yüzden O, aklı salt teorik çıkarımlar yapan bir araç olarak
görme tavnm aşarak pratik alanın da akılsal olduğunu orta­
ya koymaya çalışta. Bu bağlamda bilim ile din arasında olu­
şan uçurumu kapatma yolunda önemli bir zemin kurdu. Sa­
dece bununla da kalmadı; din olarak ifade edilen yaklaşım
biçimini de sorgulamayı ihmal etmedi. Yani O, ne dinin ge­
tirdiklerini sorgulanamaz ve tartışılamaz olarak görerek bi­
limsel her tür çabayı dışlayanların, ne de dinsel alanın çok
ayrı bir alan olduğunu; bu alanın sorgulanamayacağını iddia
edenlerin safına düştü. O dinin teorik zeminde ifade edile­
meyeceğini kabul etmekle birlikte, dinin getirdikleri hakkın­
da konuşulamayacağı gibi bir yaklaşıma da varmadı. Dini
bilimsel açıdan reddeden tavır ile, dini teorik alan dışında
kabul ederek asla sorgulamaya imkân tanımayan iki tavnn
dışında üçüncü bir tavır benimsedi. O dini tartışma dışı bı­
rakmadı. Ancak her şeyi bilimle açıklayanların dini bilimsel
olmadığından dolayı reddetme tavrını benimsemeyerek, di­
nin bizzat pratik akıl ile temellendirilmesi gerektiğinin altını
çizdi. Ona göre din teorik akılla temellendirilemez ama bu,
din diye ortaya konulan fenomenin hiç eleştiri konusu yapı­
lamayacağı anlamına gelmez.
O halde sağlam bir dinsel anlayışın oluşmasında hem bi­
limin, hem de dinin yaklaşımlarının dışında bir zemin bul­
mak gerekiyordu. Bu zemin şartlarla, zamanla, anlık dene­
yimlerle belirlenen bir zemin değil/ bütün bir insanlık tari­
hinde varolan ebedi ve mutlak bir zemin olmalıydı. Bu ze­
min ise koşulsuz ahlaksal zemindi. Dinin sıhhatini ölçecek
yegâne zemin bu mutlak zemindi. O dinin sahih olup olma­
dığının ancak ahlak ile ortaya çıkarılacağını vurguladı. Çün­
kü bir insansal fenomeni değerlendirmek için elimizde sabit
mutlak ve kesin ölçüler bulunmalıdır. Bu bağlamda deney
ve gözleme dayalı teorik alan sağlam bir ölçü sunamaz bize.
Bize sağlam bir ölçü sunacak olan evrensel olan, sabit olan
zamanlarüstü olan, yani bütün insanlarda ortak olan ahlak
yasasıdır. Kant'a göre bütün dinsel anlayışların asli zemini
ahlaktır. Çünkü ahlak koşulsuz buyruğa dayanmaktadır.
Sağlam bir din ise bu yüzden, ahlaka uygun olan dindir. Ah­
laka uygunluk Kant'ın insandaki iyiye yatkınlık olarak tespit
ettiği herkeste mevcut olan ahlaksal buyruğa uygunluktur.2
insanda bu eğilim olmasa eğitimden de sözetmek mümkün
değildir.
Özetle söylemek gerekirse Kant kendi döneminde dini
deney ve gözleme dayalı olarak reddeden pozitivist anlayışa
da; Dinin teorik alan ile izah edilemeyeceği gerçeğinden yola
çıkarak dogmaları tartışılmaz ve ilişilmez kabul eden anlayı­
şa da karşı çıkarak dinin sadece pratik akılla sağlamasını
yapmayı deneyen bir üçüncü yol ortaya koymuştur.
Çünkü Kant'a göre "Felsefeler ya teoriktir ya da pratik.
Teorik felsefe idrak edişin kurallarıdır; pratik felsefe ise öz­
gür iradeyi hesaba katan davranış kurallarıdır."3 özgür ira­
deyi hesaba katan davranış kurallarının da pratikte bir akıl-
sal zemini vardır.
Bülent SÖNMEZ
Yenişehir-DÎYARBAKIR
1 Bkz. I. Kant Eğitim Özerine, (ev. Ahmet AKDOĞAN, ».41, İst 2009
3 Ptıilisophia Pmctica Oıuverulis.Yıy.Gerd GerhardCAlmc-dan (ev. Oğuz Ozügûl. «.11,
İSL19M