Illustrowane dzieje literatury polskiej.

478 Pages·1898·50.899 MB·Polish

by  Henryk Biegeleisen

'aWa^'a'^^V.v.V:
1A . - , .
'#
y<-%:: ;'".
: /
.' '
w
arf 4W*^
i, i
Illustrowane
^
j przez **•/
Dra. Henryka
Biegeleisena
LITERATURA REDNIOWIECZNA
OKRES PIASTOWSKI.
PROPERTY OF
ST. JDHN CANTIUS' SEMINARV
egation of the Resurrection.
TOM
PIERWSZY.
W T/OMIE TYM^NAJDUJE SI PRZESZO 202 ILLUSTRACYJ 38 KARTONÓW
i
<tl $ $
ftj
^ & * &
J
'-:; WIEDE.
&&$<£? NAKADEM FRANCISZKA BONDEGO.
?
W
g
O

SPIS RZECZY.
Stronica
Rozdzia I. PIERWOTNE SPOECZESTWO POLSKIE 1
II. PRZEYTKI POEZYI LUDOWEJ 48
III. POGLD NA STOSUNKI SPOECZNE ZA PIASTÓW ... 117
IV. KOCIOY KLASZTORY 126
i
SZKOY
V. 170
VI. POMNIKI JZYKA POLSKIEGO 194
YWOTY WITYCH
VII. 243
VIII. ROCZNIKI i KRONIKI 292
IX. SZTUKA POEZYA 336
i
X. ZABYTKI PRAWA POLSKIEGO 361
XL NAUKI PRZYRODNICZE 384
RÓDA
XII. i ILUSTRACYE 392
SFIS TABLIC,
Stronica
Popielnice twarzowe z napisami 9
—
Pisanki wzory z czasów przedhistorycznych 105
Okadka ewangeliarza z drugiej polowy XI. wieku (z Muzeum ksit Czartoryskich) 129
Ewangeliarz z drugiej polowy XI. wieku (z Muzeum ks. Czartoryskich) 137
Pierwszakartagraduautynieckiego zXIV.w.(zbibliotekic.k.UniwersytetuweLwowie) 145
Antyfonarz polski (z Muzeum ksit Czartoryskich w Krakowie) 149
Matylda wrcza ksig liturgiczn Mieszkowi II 153
Tak zwany zoty enwangeliarz zXII.wieku(zarchiwum kapituykatedry gnienieskiej) 157
Karta tytuowa Dystychów moralnych Katona (z biblioteki Jagielloskiej) 169
Psaterz Floryaski (z biblioteki Jagielloskiej) 225
Psaterz Floryaski, karton kolorowany 229
....
ywot mczeski w. Wojciecha (z biblioteki pastwowej w Monachium) 241
Rzeba na drzwiach katedry gnienieskiej z XII. wieku 249
ywot mniejszy w. Stanisawa (z archiwum Kapituy krakowskiej) 257
Hymn o w. Stanisawie z XIII. wieku (z rkopisu biblioteki nadwornej w Wiedniu) 261
Karta tytuowa i rycina z «Zywota w. Stanisawa*, przedstawiajca wskrzeszenie
Piotrowina i rozsiekanie ciaa witego 265
Sw. Stanisaw upomina Bolesawa miaego. (Z obrazu w bibliotece Pawlikowskich
we Lwowie) 273
w. Jadwiga, ksina lska 281
Obrazki z ywotu w. Jadwigi 285
Testament w. Salomei z roku 1268 (z archiwum klasztoru w.Andrzeja wKrakowie) 289
Karta tytuowa kroniki tak zwanej Galla 301
Kronika mistrza Wincentego z glossami (ze zbiorów po . p. A. Bielowskim) . . . 305
Karta tytuowa i ostatnia karta kroniki Wincentego Kadubka '. . 309
Ksiga bractwa klasztoru lubiskiego (z ces. biblioteki w Petersburgu) 313
Najstarszy Kalendarz krakowski z XIII. wieku 317
Kronika Wielkopolska (z biblioteki Jagielloskiej) 321
Karta tytuowa zbioru, w którym drukowano po raz pierwszy «Kronik wielkopolsk* 325
Grobowiec Henryka IV., ksicia lskiego 337
ksi
Bolesaw, lski 341
ksi
Przemysaw, gogowski 345
ksi
Bolesaw II., lignicki 349
Napis na supie w Koninie 353
Podobizna dokumentu z roku 1281. (w archiwum kocioa w.Andrzeja w Krakowie).
Piecz przedstawia biskupaStanisawa, odprawiajcego msz przed otarzem, przy
nim klczy ks. Leszek czarny 361
Statuta Kazimierza Wielkiego (w Muzeum ksit Czartoryskich) 378
Dekret z roku 1266 z pieczci Salomei, ksinej halickiej . 377
Prawa Mazowieckie (w Muzeum ksit Czartoryskich) 381
Karta tytuowa optyki Vitelliona, matematyka z XIII. wieku 385
Mapa z opisu podróy Jana de Piano Carpini i Benedykta Polaka do Tataryi wXIII. w. 39§
ROZDZIA PIERWSZY.
PIERWOTNE SPOECZESTWO POLSKIE.
byszczcych okazaoci podzwrotnikowej flory obszarach Afryki i Australii
mieszkajludytakzwane dzikie, które po dzi dzie zachoway dawne insty-
tucyei obyczajejakbyodwiekówskrystalizowane. Ztej ywejstronicydziejów
kultury moemy, uywajc niektórych wskazówek z szcztków prastarej naszej cywili-
zacyi czerpanych, wynie wyobraenie o tern, jakim by stan ludu polskiego,zanimsi,
jeszcze podniós do poziomu znaczenia historycznego, zanim przybra wyrane ksztaty
W du
politycznej organizacyi. tym wzgldzie odgrywaj rol wykopaliska. KMaj
one tak wano w dochodzeniu pierwotnych form kulturalnych, jak skamieniaoci
— do
w wiecie fizycznym. Do najstarszych zabytków, na których pierwotnego czo-
wieka wycisna swe lady, nale u nas: jaskinie, pieczary, jamy. Niektóre z nich
zadziwiaj obszernoci. Kilka korytarzy i sal duych cignie si wzdu pod ziemi,
wntrze zazwyczaj wypenione stalaktytami, spywajcymi w lnicych supach od
wierzchoka ku podstawie. Tutaj pierwotny czowiek zaoy swe siedziby, które
miay go chroni od niestaej aury, tutaj szuka schronienia przed rozjuszonem
W
zwierzciem lub dzikim najezdnikiem. owych ciemnych, guchych siedliskach
gotowa przedmioty, suce do opdzania nielicznych jeszcze potrzeb. To te nie-
jednokrotnie wydobywaj stamtd szczliwie do dni naszych zachowane wiadectwa
pracy pierwotnego czowieka, w postaci czy to sprztów domowych, czy ora, czy
te ozdób. Z pocztku osiedlali si nasi przodkowie na brzegach nadrzecznych.
Trudnili si zazwyczaj ryboówstwem, albo gonili za zwierzyn z oszczepem i ukiem,
z którego puszczali kamienie, a potem strzay zakoczone krzemiennym betem.
Kamienne skrobacze. byy pewnie uywane do czyszczenia skór, któremi okrywali
Literatura polska. Tom I 1
_
2
s
ciao. Tak si przedstawia pierwsza stronica kultury naszej ziemi, te pierwsze
brzaski naszej cywilizacyi. Szczupe mamy wiadomoci o tym pierwotnym okresie,
zatopionym gboko w pomroce zamierzchej epoki. Napróno ich szuka w ksigach
naszych kronik, niema ich ladu w podaniach, ani w najstarszych pieniach; jedynie
z wykopalisk wydobywaj nieco wiata. Poszukiwania czynione w tym kierunku
wykryy dotd szkielety ludzkie, koci mamuta, niedwiedzia, osia i tym podobnych
zwierzt, a nadto narzdzia z krzemienia upanego i gadzonego. Lud nasz, oddawna
uywajc elaza, nie wie jakie byo przeznaczenie tych kamiennych przedmiotów.
Znalazszy je przypadkiem, obwija nitkami wasnej wyobrani, dziwnej i prostej,
objania w powieciach fantastycz-
nych. O kociach zwierzt kopalnych
e e
sdzi, pochodz z olbrzymów,
s
zachowanymi po nich szcztkami.
Wielka brama katedry krakowskiej
bya zewntrzozdobionakomizwie-
rzt «przedpotopowych». Znajdo-
waa si tu piszczel udowra mamuta,
ko
czaszkowanosoroca tympodo-
i
bne. Mia je nawet prof. astronomii
dr. Duczewski za «koci wykopane
gigantów czyli olbrzymów». Takie
koci wida w kociele 00. Ber-
i
nardynów na Kalwaryi, «z olbrzyma
ebro wielkie». Opowiadaj w oko-
licy Ostroki nad Narwi, gdzie
przed laty kilkudziesiciu wyko-
pano ogromne koci przedpotopo-
e
wych zwierzt, miay tam mie-
szka wielkoludy. Z sufitu farnego
kocioa w Wieluniu zwieszaa si
poowa zba mastodonta, przymo-
cowana na acuchu, druga za po-
owa wielkoci pici spoczywaa
w futrynie okna. Na cianie widnia
e
czerwony napis, pouczajcy, to:
1. Smocza jama pod Krakowem. zb wielkoluda. yje nawet ród
ludu przypowie, dotyczca koci
z «poronitego» wielkoluda, zawieszonej w kruchcie na Wawelu. Podug tej przepo-
wiedni ma z koci co roku opada na ziemi kawaek tak wielki jak ziarnko. Skoro
dbo
ostatnie spocznie na zimnej pycie kruchtowej podogi, nastpi koniec wiata.
Badawcza myl ludzka, acz wiatem nauki nie ogrzana, moc silnie zakorzenionego
popdu, pragnie sobie zdawa spraw z kadej, czsto niewiele lub nawet nic nie
znaczcej rzeczy. I umysy barbarzyców nie byy z pod tego ogólnego prawa wyjte.
Rzeczy lub zjawiska niewytumaczone, ale z jakichkolwiekbd wzgldów budzce
uczucia tajemniczoci, narzucay si gwatownie wyobrani pierwotnego czowieka;
sabo rozwinity umys tumaczy je sobie, ile to byo w jego mocy. Anatomia
porównawcza prosto i wyranie objania olbrzymie koci wykopane z ziemi. Ale
2—11. Wiek kamienny. Wykopaliska w Polsce.
1. Mot kamienny. 2.Siekiera bez otworu. 3.Siekiera z otworem. 4.Nó krzemienny. 5,6. Igykociane. 7.S. Groty
do strza. 9. Grot krzemienny. 10. Iga kociana.
1*
—
4
pokd nauka ta nie dawaa jeszcze znaku ycia, owe zagadkowe szcztki budziy
w nierozwinitych umysach wyobraenie o yjcych ongi na ziemi wielkoludach,
12, 13. Czaszki z czasów przedhistorycznych, wykopane na ziemiach dawnej Polski.
co ruchliwa fantazya ubarwia w ywe kolory i ozdoby. Nauka nowoytna uznaa
je za koci olbrzymów, atoli nie praszczurów, czowieka; odniosa je do olbrzymów
w pastwie zwierzcem, wytumaczya, e stanowiy czci szkieletów dzi zaginio-