iii ÖZET Hazînî'nin Manzum Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi İsmail AVCI Yüksek Lisans Tezi, Türk ...

572 Pages·2007·2.04 MB·Turkish

ÖZET

Hazînî’nin Manzum Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi

Đsmail AVCI

Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Danışman: Doç. Dr. Âdem CEYHAN
Temmuz 2007, 565 sayfa

Bu çalışmada, Hazînî’nin manzum kırk hadis tercümesinin ulaşılabilen 3
yazma nüshası üzerinden tenkitli metni ortaya konulmuş ve eserin incelemesi
yapılmıştır. Çalışmaya konu olan 3800 beyitlik mesnevi, kırk hadis türündeki
eserlerin en hacimlisi olarak bilinmektedir.
Đki bölümden oluşan çalışmanın giriş kısmında, “hadis” ve “edebiyat”
kavramlarının bir araya gelişi konu edilmiş ve klasik Türk edebiyatı içinde önemli
bir yere sahip olan kırk hadis türü üzerinde durulmuştur. Arap, Fars ve Türk
edebiyatındaki kırk hadis geleneğine ve Türk edebiyatında bu türdeki eserlerle
ilgili yapılan çalışmalara da burada değinilmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde
Hazînî hakkında bilgi verildikten sonra, kırk hadis tercümesi şekil, dil, üslup ve
muhteva özellikleri bakımından değerlendirilmiştir. Đkinci bölüm ise eserin tenkitli
metnine ayrılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Hazînî, Mesnevi, Hadis-Edebiyat Đlişkisi, Kırk Hadis
Geleneği, Şerh.

iii
ABSTRACT

Hazînî’s Poetic Translation of The Forty Hadith Commentary

Đsmail AVCI

Master Thesis, Turkish Language and Literature Department
Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Âdem CEYHAN
July 2007, 565 pages

In this study an edition critic based on the available three manuscripts of
the poetic translation of forty hadith of Hazînî has been prepared and the work has
been analyzed. It has been known that the subject of this study the mesnevi with
3800 verses is the largest among the forty hadith type works.
In the introduction of the study relations of “hadith” and “literature”
concepts have been examined and form of forty hadith that has a very important
place in the classical Turkish literature has been emphasized. The traditions of
forty hadith in Arabic, Persian and Turkish literature and the works of this form
in Turkish literature have been touched upon here. In the first chapter of the
study after introducing Hazînî the translation of forty hadith has been examined in
terms of form, language, style and content. Second chapter is spared for the edition
critic of the work.

Key Words: Hazînî, Mesnevi, Hadith-Literature Relations, The Tradition of
Forty Hadith, Commentary.

iv
ÖN SÖZ

Klasik Türk edebiyatında, hem mensur hem de manzum olarak kaleme alınan
kırk hadis türündeki eserler önemli bir yer tutar. Bu türdeki eserlerin ilk örnekleri Arap
edebiyatında verilmiştir. Önceleri daha çok didaktik bir karakterde ve mensur olarak
yazılan kırk hadisler, Đranlı ve Türk sanatkârların elinde, zamanla edebî bir hüviyet
kazanmış ve başarılı manzum örnekler verilmiştir. Türk edebiyatında bu türdeki bilinen
ilk eser, 14. yüzyılda Kerderli Mahmud tarafından mensur olarak kaleme alınan
Nehcü’l-Ferâdis’tir. Bu konuya bizde en çok ilgi gösterenler şairler olmuştur. Ali Şir
Nevâî, Fuzûlî, Hâkânî, Nâbî ve Münif gibi önde gelen birçok şairin kırk hadis tercümesi
ve/veya şerhi vardır. Manzum olarak yazılan kırk hadislerde daha çok kıt’a ve mesnevi
nazım şekilleri kullanılmıştır. Kıt’alar hâlinde yazılanların bir kısmı Molla Câmî’den
tercümedir. Mesnevi nazım şekliyle yazılanların başında ise Hazînî ve Hâkânî’nin
eserleri gelir.
Hazînî’nin kırk hadisi, manzum olanlar içinde, bilinen en hacimli eserdir. Kırk
hadisler arasında öne çıkmasına rağmen, şimdiye kadar herhangi bir çalışmaya konu
olmamıştır. Bu sebeple eserin tenkitli metni hazırlanmaya çalışılmış ve müellifiyle
birlikte tanıtılması amaçlanmıştır.
Çalışmanın ilk kısmında, Türkçe ve Đngilizce Özet, Ön Söz, Đçindekiler,
Transkripsiyon Alfabesi ve Kısaltmalar yer almaktadır. Bunları, Giriş ve biri Hazînî ve
Manzum Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi, diğeri Eserin Nüshaları ve Tenkitli Metin
olmak üzere iki ana bölüm ile Sonuç bölümü takip etmektedir. Son kısımda ise Dizin ve
Kaynakça bulunmaktadır.
Giriş bölümü, Hadis-Edebiyat Đlişkisi, Kırk Hadis Geleneği ve Türk
Edebiyatında Kırk Hadisler Üzerine Yapılan Çalışmalar şeklinde üç başlık olarak
düzenlenmiştir. Hadis-edebiyat ilişkisinden söz edilirken, hadislerin edebîlikleri, edebî
eserlerde mealen veya iktibas yoluyla kullanılmaları ve doğrudan edebî eserlerin
konusunu teşkil etmeleri üzerinde durulmuştur. Kırk Hadis Geleneği başlığı altında ise,
kırk hadislerin yazılma nedenleri, tasnifleri ve genel özellikleri ile Arap, Fars ve Türk
v
edebiyatındaki kırk hadis geleneğinin seyri konusunda bilgi verilmiştir. Türk
edebiyatında kırk hadislerle ilgili yapılmış tespit edilebilen çalışmalarla bu bölüm
tamamlanmıştır.
Hazînî ve Manzum Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi adını taşıyan birinci
bölümde, Hazînî hakkında bilgi verildikten sonra, Hazînî’nin tercüme ettiği orijinal eser
ve müellifi tanıtılmıştır. Ardından manzum tercümenin adı, yazılış sebebi ve yılı ile
ilgili bilgiler sıralanmış; son olarak da eser şekil, dil, üslup ve muhteva özellikleri
açılarından değerlendirilmiştir.
Đnceleme sırasında kullanılan örnek beyitlerin eserde kaçıncı beyit oldukları,
parantez içinde numaraları verilerek belirtilmiştir. Ayrıca, metinde Arapça 2 şiir yer
almaktadır. Bu şiirler metne eski harfli kopyalarıyla alınmış ve dipnotta gerekli
açıklama yapılmıştır.
Đkinci bölüm, Eserin Nüshaları ve Tenkitli Metin başlığını taşımaktadır. Burada
önce nüshalar tanıtılmış ve metnin oluşturulmasında gözetilen esaslar üzerinde
durulmuş, sonra da tenkitli metin verilmiştir.
Eserin tenkitli metninin hazırlanıp incelenmesiyle ortaya çıkan neticeler Sonuç
bölümünde toplanmıştır. Bu bölümden sonra, tenkitli metinde geçen şahıs, yer ve eser
adlarını ihtiva eden Dizin yer almaktadır. Son kısım ise Kaynakçaya ayrılmıştır.
Dipnotlarda geçmediği hâlde sıkça kullanılan kaynaklarla kırk hadisler üzerine yapılan
çalışmalar da Kaynakçaya dâhil edilmiştir.
Tez konumun belirlenmesi de dâhil olmak üzere, çalışmamın her aşamasında
değerli görüşleriyle bana yol gösteren ve her türlü kolaylığı sağlayan hocam Doç. Dr.
Âdem CEYHAN’a, zamanlarını ayırarak tezimle ilgilenen hocalarım Doç. Dr. Bahattin
KAHRAMAN ve Yrd. Doç. Dr. Abdülkerim GÜLHAN’a, yardımları için Arş. Gör.
Ersoy TOPUZKANAMIŞ ve Arş. Gör. Halil Đbrahim ŞAHĐN’e teşekkür ederim.

Đsmail AVCI
Balıkesir 2007
vi
ĐÇĐNDEKĐLER

ÖZET ...........................................................................................................................iii
ABSTRACT ...................................................................................................................iv
ÖN SÖZ ..........................................................................................................................v
ĐÇĐNDEKĐLER ...........................................................................................................vii
TRANSKRĐPSĐYON ALFABESĐ ............................................................................viii
KISALTMALAR ..........................................................................................................ix
GĐRĐŞ ............................................................................................................................1
1. Hadis-Edebiyat Đlişkisi ...............................................................................................2
2. Kırk Hadis Geleneği …................................................................................................4
a. Arap Edebiyatında Kırk Hadis ................................................................................8
b. Fars Edebiyatında Kırk Hadis ................................................................................8
c. Türk Edebiyatında Kırk Hadis ................................................................................9
3. Türk Edebiyatında Kırk Hadisler Üzerine Yapılan Çalışmalar .................................13
I. BÖLÜM ..................................................................................................................19
HAZÎNÎ VE MANZUM ŞERH-Đ HADÎS-Đ ERBAÎN TERCÜMESĐ .....................19
A. HAZÎNÎ .....................................................................................................................19
B. MANZUM ŞERH-Đ HADÎS-Đ ERBAÎN TERCÜMESĐ ..........................................23
1. Hazînî’nin Tercüme Ettiği Orijinal Eser ve Müellifi ..........................................23
2. Eserin Adı, Yazılış Sebebi ve Yılı .......................................................................25
3. Şekil Özellikleri ...................................................................................................28
4. Dil ve Üslup Özellikleri .......................................................................................32
5. Muhteva Özellikleri .............................................................................................46
II. BÖLÜM ..................................................................................................................53
ESERĐN NÜSHALARI VE TENKĐTLĐ METĐN ......................................................53
A. ESERĐN NÜSHALARI VE TENKĐTLĐ METĐNDE TAKĐP EDĐLEN YOL .........53
1. Nüshaların Tanıtımı ve Nüsha Ailesi ..........................................53
2. Metnin Oluşturulmasında Gözetilen Esaslar .........................................................57
a. Tenkitli Metin Kurma .......................................................................................57
b. Đmla ..................................................................................................................58
B. TENKĐTLĐ METĐN ...................................................................................................60
SONUÇ ......................................................................................................................545
DĐZĐN ........................................................................................................................548
KAYNAKÇA .............................................................................................................553
ÖZ GEÇMĐŞ .............................................................................................................565

vii
TRANSKRĐPSĐYON ALFABESĐ

A, a ا ñ گ
Ā, ā (cid:7) O, o وا
B, b ب Ö, ö وا
C, c ج P, p پ
Ç, ç چ R, r ر
D, d د S, s س
Ē, ē ض Ś, ś ث
E, e أ Ŝ, ŝ ص
F, f ف Ş, ş ش
G, g ك T, t ت
Ġ, ġ غ Š, š ط
H, h (cid:26) U, u, Ū, ū وا
Ģ, ģ ح Ü, ü وا
Ĥ, ĥ خ V, v و
I, ı ي Y, y ى
Đ, i, Ì, í ي Z, z ز
J, j ژ Ż, ż ض
K, k ك Ź, ź ذ
Ķ, ķ ق Ž, ž ظ
L, l ل ’ ء
M, n م ‛ ع
N, n ن
Farsça kelimelerdeki “vav-ı ma’dûle”, “hˇâce” kelimesinde olduğu gibi “ˇ”
işareti ile gösterilmiştir.
viii
KISALTMALAR

A : Ankara nüshası
a.s. : Aleyhisselam.
age. : Adı geçen eser.
agm. : Adı geçen makale.
agy. : Adı geçen yazma.
B : Bursa nüshası
b. : bin.
Bkz./bkz. : Bakınız.
Çev. : Çeviren.
doğ. : Doğum yılı.
DTCF : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
Düz. : Düzenleyen.
H. : Hicri.
Haz. : Hazırlayan, hazırlayanlar.
Hz. : Hazret-i.
M. : Miladi.
Nu. : Numara.
öl. : Ölüm yılı.
r.a. : Radiyallahu anh.
S : Sivas nüshası.
s. : Sayfa.
s.a.v. : Sallallahü aleyhi vesellem.
t.y. : Tarih yok.
TDE : Türk Dili ve Edebiyatı.
TDK : Türk Dil Kurumu.
Trc./trc. : Tercüme yılı, tercüme eden.
TTK : Türk Tarih Kurumu.
vd. : Ve diğerleri.
vr. : Varak.
ix
GĐRĐŞ

Toplum hayatının bütün yönlerinden izler taşıyan klasik Türk edebiyatı,
beslendiği kaynaklar bakımından bu izleri temellendirecek bir çeşitlilik gösterir. Başta
Kur’an ve hadisler olmak üzere dinî ilimler, Đslam tarihi, tasavvufi konular,
peygamberlerle ilgili hikâyeler, mucizeler ve kerametler, tarihî ve efsanevi kişiler,
dönemin ilimleri, millî kültür ve yerli ürünlerle edebiyatın ana malzemesi olan dile ait
unsurlar, sanatkârlar tarafından işlenmiş ve geniş bir edebî birikim vücuda getirilmiştir.
Klasik Türk edebiyatı, işlediği konular bakımından az veya çok dinî bir karakter
taşır. Bu durum, hem muhteva hem de şekil bakımından edebî eserleri etkilemiştir. Dinî
olsun olmasın mensur veya manzum eserlerin hemen hepsinin besmeleden sonra
hamdele ve salveleyle başlayıp dua ve münacat ile bitmesi bu etkinin uzantısıdır.1
Đnsana ve hayata dair bütün her şey bu edebiyatın konusunu teşkil eder. Öyle ki
hemen her konu, zaman içinde edebî bir tür olarak şekillenmiş durumdadır. Mustafa
Tatçı, bütün dünya edebiyatının türlerin çeşitliliği bakımından incelenmesi durumunda,
bizdeki edebî tür genişliğinin diğer milletlerde kesinlikle görülmeyeceğini, Tanzimat’a
kadar yazılan edebî türlerin sayısının dört yüze yakın olduğunu ve Türk dünyasının bir
bütün olarak düşünülmesi hâlinde bu sayının daha da artacağını belirtir.2 Gerçekten de
edebiyat tarihine bakıldığında, dinî konulu mevlit, hilye, miraciye gibi türlerden
şehrengiz, rûzname, kıyafetname, taziyetname gibi türlere kadar akla gelebilecek her
konuda eserler verildiği görülür.
Bunlar içerisinde “kırk hadis” türü önemli bir yer tutar. Kırk hadisin bir araya
getirilmesiyle oluşturulan bu türdeki eserler, hem ortaya çıktıkları Arap edebiyatında
hem de Fars ve Türk edebiyatında sanatkârlar tarafından büyük ilgi görmüş ve bu
konuda çok sayıda eser verilmiştir. Kırk hadisler, “hadis” ve “edebiyat” kavramlarının

1 Âmil Çelebioğlu, “Türk Edebiyatında Manzum Dînî Eserler”, Eski Türk Edebiyatı
Araştırmaları, Đstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998, s. 349.
2 Mustafa Tatçı, Edebiyattan Đçeri: Dinî-Tasavvufi Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, Ankara,
Akçağ Yayınları, 1997, s. 6.
yan yana kullanıldığı eserlerdir. Bu sebeple iki kavramın bir araya gelişi üzerinde kısaca
durmakta fayda vardır.3

1. Hadis-Edebiyat Đlişkisi
Bilindiği üzere hadisler, Hz. Muhammed’in sözleridir. Bu sözlerin edebiyatla
ilişkisini iki noktada aramak gerekir. Birincisi, hadislerin doğrudan edebî oluşlarıdır.
Hz. Muhammed, Arapların en fasih ve beliğ konuşanı olarak kabul edilmektedir.4
Bunun sonucu olarak da söylediği sözlerde edebî bir hususiyet vardır.5 Ancak bu özellik
onun, lafzen rivayet edilen hadisleri için geçerlidir.6 Hadislerin edebî açıdan üstün
olmaları, sahihlikleri için bir işaret olarak kabul edilmiş ve bu konuyu ele alan müstakil
eserler yazılmıştır.7
Hadis ve edebiyatı bir araya getiren ikinci husus ise iki başlık hâlinde
düşünülebilir. Bunlardan ilki, hadislerin kısmen veya bütün olarak edebî eserlerde yer
almasıdır. Sanatkârlar, bazen mealen, bazen de kısmen veya aynen alıntılar yaparak
eserlerinde hadislere yer vermişler, böylelikle söylediklerini örneklendirme, fikirlerini
destekleme yoluna gitmişlerdir. Aşağıdaki beyitlerde sırasıyla “Đlim Çin’de de olsa
arayıp alınız”, “Ölmeden önce ölünüz” ve “Hayra delalet eden hayrı işleyen gibidir”
hadislerinin şiirde nasıl kullanıldığı görülmektedir.
Utlubü’l-ilme velev bi’s-Sîyni tasdîk eyleyen
Đlme gâyet virmeyüp hem-vâre cüst ü cûdadur

3 Hadis-edebiyat ilişkisinden bahsederken “Hadis Edebiyatı”, “Hadis Đlimleri Edebiyatı”, “Hadis
Edebiyatı Tarihi” gibi adlarla yazılan eserlerin de (Đsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, Çeşitleri-
Özellikleri-Faydalanma Usulleri, Đstanbul, Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,
2003; Mücteba Uğur, Hadis Đlimleri Edebiyatı, Ankara, Diyanet Vakfı Yayınları, 1996; Yusuf Ziya
Kavakçı, Hadîs Edebiyatı Tarihi, Đstanbul, Đrfan Yayınevi, 1966) olduğunu belirtmek gerekir. Ancak bu
eserlerde, hadislerin edebî eserlerde kullanılması veya bizzat eserlerin konularını teşkil etmesi değil,
başlangıçtan bugüne kadar hadis etrafında oluşmuş olan literatür, hadis kaynakları ve bu konularda
yazılan eserler kastedilmektedir.
4 M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadîsler, Menşe’i, Tanıma Yolları ve Tenkîdi, Ankara, Diyanet
Đşleri Başkanlığı Yayınları, 1980, s. 177.
5 Đbrahim Bayraktar, Edebî ve Đlmî Açıdan Hadîs, Đzmir, Işık Yayınları, 1993, s. 36-37.
6 age., s. 17.
7 Örnek olarak, Đbrahim Bayraktar, age.; Adem Dölek, Edebî Açıdan Hadîslerde Teşbîh ve
Temsîller, Erzurum, Ekev Yayınları, 2001; Ramazan Kazan, Edebî Üslûp Açısından Hadis Metinleri,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005,
gibi eserler verilebilir. Ayrıca bu çalışmalarda da konuyla ilgili yazılmış müstakil eserler hakkında bilgiler
vardır.
2
Aşkiyâ ölmezden ön öl kim hadîs-i aşkda
Âşıkın şânındadır mûtû ve kable en-temût8
Kaddüm gibi hâk-i kademüñ öpdi na’lçeñ
Meşhûrdur e’d-dâlü ‘ale’l-hayri ke-fâ’il9
Hadis-edebiyat ilişkisindeki diğer nokta ise, hadislerin doğrudan edebî eserin konusunu
teşkil etmesidir. Kırk, seksen, yüz gibi belirli sayılarda bir araya getirilen hadislerin
şerhleri ve tercümeleri yapılmış; böylelikle zengin bir literatür oluşmuştur.10 Belirli
sayıda hadislerin derlenmesiyle yazılmış bu tür eserler, halkın dinî kültürünün
şekillenmesinde önemli roller oynamış ve hadisleri yaygın kitle kültürüne taşımada bir
araç olmuştur.11 Bunlara ilave olarak hadislerin, özellikle, dekoratif sanatlardan
sayılabilecek hat sanatında da yoğun bir biçimde işlendiğini; özellikle Osmanlı
döneminin çeşitli mimari eserlerinde, kitabe ve levhalarında tezyinî bir enstrüman
olarak kullanıldığını da eklemek gerekir. Bu hadisler, kısa, manaları açık, fasih ve beliğ
olanlardan seçilmiştir. Ayrıca hat sanatında kullanılan hadislerin çoğunluğu, kırk hadis
ve benzeri eserlerde yer alan hadislerle aynı temalara sahiptir.
Bütün bunlardan, hadislerin, Đslami kültürde yalnızca inanç, hukuk, hikmet,
siyaset, ahlak gibi alanlarda değil, aynı zamanda sanat, edebiyat, estetik gibi alanlarda
da ortaya çıktığı; Müslüman birey ve toplumun yalnızca zihnini, varlık anlayışını değil,
bedii zevkini de etkilediği anlaşılmaktadır.12
Kırk hadisin toplanması ve bunların tercüme veya şerhlerinin yapılması gibi
Kur’an’dan seçilmiş kırk ayeti13, dört halifenin, özellikle de Hz. Ali’nin kırk veciz

8 Đskender Pala, Divan Edebiyatı, Đstanbul, Ötüken Yayınları, 1997, s. 46.
9 Agâh Sırrı Levend, Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar,
Đstanbul, Enderun Kitabevi, 1984, s. 105.
10 Yüz hadisler konusunda şu çalışma yapılmıştır: Nihat Öztoprak, Klasik Türk Edebiyatında
Manzum Yüz Hadisler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Đstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, 1993.
11 Mehmet Emin Özafşar, “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, Türkler,
Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt 11, 2002, s. 364.
12 agm., s. 366.
13 Merdümî (öl. 970/1563)’nin kırk ayet ve kırk hadisi kıtalar halinde tercüme ettiği ve
Tuhfetü’l-Đslâm adını verdiği eseri, kırk ayet tercümeleri için örnek gösterilebilir. Eser, Ahmet Sevgi
tarafından yayımlanmıştır. Ahmet Sevgi, Merdümî, Tuhfetü’l-Đslâm (Manzûm Kırk Âyet ve Kırk
Hadis Tercümesi), Konya, 1993. Yine aynı araştırmacı tarafından Okçu-zâde Mehmed Şâhî (1562-
1630)’nin eseri üzerine bir çalışma yapılmıştır: Ahmet Sevgi, “Okçu-zâde’nin Manzum Kırk Âyet
Tercümesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 1, 1994, s. 145-155.
3