içsel büyüme ve türkiye'de içsel büyümeyi etkileyen faktörlerin ampirik analizi

230 Pages·2006·1.28 MB·Turkish

T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANA BİLİM DALI

İÇSEL BÜYÜME VE TÜRKİYE’DE İÇSEL BÜYÜMEYİ
ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN AMPİRİK ANALİZİ

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN
YRD.DOÇ. DR. AHMET AY

HAZIRLAYAN
PINAR YARDIMCI

KONYA 2006
1
İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………………………………… v
TABLOLAR LİSTESİ…………...……………………………………………………… vi
ŞEKİLLER LİSTESİ…………...……………………………………………………….. viii
GİRİŞ……………………………………………………………………………………... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
İKTİSADİ BÜYÜME TEORİSİ ÇERÇEVESİNDE İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ
VE TEKNOLOJİK GELİŞMENİN ÖNEMİ
1. İÇSEL BÜYÜME TEORİSİ ÖNCESİ BÜYÜME TEORİLERİ VE TEKNOLOJİ
BOYUTU………………………………………………………………….…………... 6
1.1. Kavram Olarak İktisadi Büyüme ve Büyüme Teorisi……………………………. 6
1.2. Keynesyen Büyüme Teorileri ve Dışsal Teknolojik Gelişme……………………. 10
1.3. Solow’un Neoklasik Büyüme Teorisi ve Dışsal Teknolojik Gelişme……………. 15
Modelin Varsayımları ve Teknolojinin Yer Almadığı Haliyle Modelin
1.3.1.
İşleyişi ……………………………………………………………………… 15
18
1.3.2. Teknolojiyi İçeren Solow Modeli…………………………………………...
1.3.3. Modelin Öngörüleri ve Yakınsama Olgusu………………………………… 20
1.3.4. Büyümenin Kaynakları Yöntemi ve Solow Artığı…………………………. 22
1.3.5. Solow Büyüme Modeline Yapılan Katkılar ve Modelin Değerlendirilmesi.. 23
2. İÇSEL BÜYÜME TEORİSİ VE TEKNOLOJİ BOYUTU…………………………… 27
2.1. İçsel Büyüme Yaklaşımı ve Teknoloji Faktörünün Tarihi Temelleri…………….. 27
2.2. İçsel Büyüme Modelleri………………………………………………………….. 31
2.2.1. Dolaylı Teknolojik Gelişme ve Rekabetçi Piyasalara Dayalı Modeller……. 34
2.2.1.1. Romer’in Bilgi Yayılmaları (Yaparak Öğrenme) Modeli………….. 34
2.2.1.2. Lucas’ın Beşeri Sermaye Modeli…………………………………... 38
2.2.1.3. Rebelo’nun AK Modeli…………………………………………….. 41
2.2.1.4. Barro’nun Kamu Harcamaları Modeli……………………………… 44
2.2.2. Doğrudan Teknolojik Gelişme ve Rekabetçi Olmayan Piyasalara Dayalı
Modeller…………………………………………………………………….. 49
2.2.2.1. Romer’in Yatay Ürün Geliştirme Modeli: AR-GE Temelli İçsel
Teknolojik Gelişme………………………………………………... 49
2.2.2.2. Grossman ve Helpman’ın Dikey Ürün Geliştirme Modeli:Kalite
Basamakları………………………………………………………… 55
2.2.2.3. Aghion ve Howitt’in Dikey Ürün Geliştirme Modeli: Yaratıcı
Yıkım……………………………………………………………….. 58
2
2.2.3. İçsel Büyüme Modellerinde Ölçek Etkisi ve Eleştirel Yaklaşımlar………... 62
3. BÖLÜMÜN GENEL DEĞERLENDİRMESİ………………………………………… 65

İKİNCİ BÖLÜM
TEKNOLOJİK GELİŞMEYE DAYALI İÇSEL BÜYÜMENİN KAYNAKLARI
VE TEORİ LEHİNE KANITLAR
1. İÇSEL TEKNOLOJİK GELİŞMENİN KAYNAKLARI…………………………..…. 67
Eğitim-Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme…………………………………... 68
1.1.
Teknoloji Üretimi ve AR-GE Faaliyetlerinin Desteklenmesi……………………. 75
1.2.
Teknoloji Üretiminde Mali Politikalarının Rolü…………………………… 76
1.2.1.
1.2.2. Teknolojik Gelişmenin Toplam Faktör Verimliliğine Katkısı ve
Ekonomik Büyüme………….……………………………………………... 79
1.2.3. Yenilik Üretim Fonksiyonu: AR-GE, Verimlilik ve Ekonomik Büyüme….. 85
2. İÇSEL BÜYÜMEYE YOL AÇAN DİĞER FAKTÖRLER VE TEKNOLOJİK
GELİŞME İLE İLİŞKİLER…………………………………………………………… 90
Dış Ticaret, Yayılmalar ve Teknolojik Gelişme……………………………………. 91
2.1.
2.1.1. İçsel Büyümenin Dış Ticaret Kuramı………………………………………. 91
2.1.2 İçsel Büyümede Dış Ticaret Lehine Kanıtlar………………………………. 95
2.2. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Teknolojik Gelişme………………... 100
3. BÖLÜMÜN GENEL DEĞERLENDİRMESİ………………………………………… 105

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE EKONOMİK BÜYÜME VE İÇSEL TEKNOLOJİK GELİŞME:
YAPISAL DURUM VE TESPİTLER
1. TÜRKİYE EKONOMİSİNİN BÜYÜME SÜRECİ VE BAŞLICA GELİŞMELER…. 113
1.1. Ekonomik Büyümenin Kısa Bir Tarihçesi………………………………………... 113
1.2. Makroekonomik İstikrarsızlık ve Büyüme……………………………………….. 116
1.3. Yatırım-İstihdam, Verimlilik ve Büyüme………………………………………... 120
1.4. Kamu Kesimi ve Büyüme………………………………………………………… 125
2. TÜRKİYE’DE İÇSEL BÜYÜMEYİ BELİRLEYEN FAKTÖRLERİN ANALİZİ
VE TEKNOLOJİ GELİŞTİRME ALTYAPISI………………..……………………… 128
2.1. Beşeri Sermayenin Ekonomik Büyümeye Katkısı……………………………….. 129
2.2. Teknolojik Gelişme ve Ekonomik Büyüme……………………………………… 133
3
2.2.1. Kalkınma Planlarında Bilim ve Teknoloji Politikaları: Kurumsal Çerçeve... 133
2.2.2. Başlıca Teknoloji Göstergelerinin Gelişimi ve Temel Sorunlar…………… 141
2.2.3. Teknolojik Bilginin Yayılma Mekanizmaları ve Ekonomik Büyüme……… 147
2.2.3.1. Türkiye’de İmalat Sanayi Üretimi ve Dış Ticaretin Bileşiminde
Teknoloji Yoğunluğunun Gelişimi…………………………………. 147
2.2.3.2. Dış Ticaret ve Büyüme……………………………………………... 151
2.2.3.3. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Teknolojik Gelişme….. 154
3. BÖLÜMÜN GENEL DEĞERLENDİRİLMESİ…………………………………….. 160

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE İÇSEL EKONOMİK BÜYÜMENİN BELİRLEYİCİLERİNİN
ZAMAN SERİLERİNE DAYALI EŞ-BÜTÜNLEŞME
YÖNTEMİ İLE ANALİZİ

1. TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİN İÇSEL EKONOMİK BÜYÜME MODELİNİN
BELİRLENMESİ…..…………………………………………………………….……. 163
2. VERİ SETİ VE SERİLERİN OLUŞTURULMASI…………………………………... 165
3. DURAĞANLIK (BİRİM KÖK) TESTLERİ………………….………………………. 167
3.1. Genişletilmiş Dickey-Fuller ve Phillips-Perron Birim Kök Testleri…………….. 167
3.2. Zivot-Andrews Birim Kök ve Yapısal Kırılma Testi…………………………….. 169
4.
TÜRKİYE’DE İÇSEL EKONOMİK BÜYÜMEYE ARDIŞIK BAĞLANIMLI,
GECİKMESİ DAĞITILMIŞ (ABGD) MODEL YAKLAŞIMI…..…………………... 172
4.1. ABGD (ARDL) Yöntemi…….…………………………………………………... 173
4.2. Türkiye’de İçsel Ekonomik Büyümenin ABGD Modeli İle Analizi…………….. 175
4.2.1. ABGD Model Seçimi ve Sınır Testi………………………………………... 176
4.2.2. Uzun Dönem Katsayıları ve Hata Düzeltme Modelinden Kısa Dönem
Katsayılarının Bulunması…………………………………………………... 179
4.2.2.1. Temel Büyüme Modeli……………………………………………... 179
4.2.2.2. Temel Büyüme Modeli ve İthalat Denklemi……………………….. 181
4.2.2.3. Temel Büyüme Modeli ve İhracat Denklemi………………………. 183
5.
TÜRKİYE’DE BEŞERİ SERMAYE VE İTHALAT İLE EKONOMİK BÜYÜME
185
ORANI ARASINDA NEDENSELLİK İLİŞKİLERİ……………………………..…...
5.1. Nedensellik-Dışsallık Tartışması ve VAR Modelinin Seçimi……………………. 186
5.2. VAR Modellerinin Tahmini ve İçsel-Dışsal Ekonomik Büyümenin
Belirlenmesi………………………………………………………………………. 189
6. BÖLÜMÜN GENEL DEĞERLENDİRMESİ………………………………………… 193
SONUÇ………………………………………………………………………………….... 195
4
KAYNAKÇA…………………………………………………………………………….. 200
EKLER…………………………………………………………………………………… 219

5
KISALTMALAR LİSTESİ

AB Avrupa Birliği
ABGD Ardışık bağlanımlı, gecikmesi dağıtılmış model
ADF Genişletilmiş Dickey-Fuller
AIC Akaike bilgi kriteri (Akaike Information Criteria)
ARDL Gecikmesi dağıtılmış otoregresif model (Autoregressive distributed Lag)
AR-GE Araştırma-Geliştirme
BTP-UP Ulusal Bilim ve Teknolojileri Uygulama Planı
BTYK Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu
BYKP Beş yıllık kalkınma planı
DİE Devlet İstatistik Enstitüsü
DPT Devlet Planlama Teşkilatı
DYS Doğrudan yabancı sermaye
GOÜ Gelişmekte olan ülkeler
GSMH Gayrisafi milli hasıla
GSYİH Gayrisafi yurtiçi hasıla
GÜ Gelişmiş ülkeler
IPC Uluslararası Patent Sınıflandırması
İBT İçsel büyüme teorisi
OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı
PKT Post-Keynesyen teori
PP Phillips-Perron
SIC Schwarz bilgi kriteri (Schwarz Information Criteria)
SMV Sermayenin marjinal verimliliği
TARAL Türkiye Araştırma Alanı
TFV Toplam faktör verimliliği
TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu
UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı
VAR Vektör otoregresif (Vector Autoregressive)
YBT Yeni büyüme Teorileri
ZA Zivot-Andrews

6
TABLOLAR

Tablo 2.1. İçsel Ekonomik Büyümenin Test Edildiği Çeşitli Çalışmalar……………... 106
Tablo 2.2. İçsel Ekonomik Büyüme Analizleri: AR-GE ve Patent Faaliyetleri……….. 108
Tablo 2.3. İçsel Ekonomik Büyüme Analizleri:Dış Ticaret ve Teknolojik Gelişme….. 110
Tablo 2.4. İçsel Ekonomik Büyüme Analizleri: DYS Yatırımları…………………….. 111
Tablo 3.1. İlk Üç Plan Döneminde İmalat Sanayinin Bileşimi (yüzde)……………….. 115
Tablo 3.2. İstihdam ve Sermaye Stokundaki Gelişmeler (Yıllık, %)………………….. 121
Tablo 3.3. Türkiye Ekonomisinde Büyümenin Kaynakları (1982-2000)……………… 123
Tablo 3.4. Kamusal Dışsal Maliyet-Ekonomik Performans İlişkisi…………………… 128
Tablo 3.5. Türkiye’de AR-GE göstergelerinin gelişimi(1990-2002)………………….. 141
Tablo 3.6. Türkiye’de Patent Sayılarının Gelişimi(1981-2005)……………………….. 144
Tablo 3.7. Türkiye’de Yerleşiklere Verilen Patentlerin Sektörel
Dağılımı (1998-2005)………………………………………………………. 145
Tablo 3.8.
Türkiye’de Yabancılara Verilen Patentlerin Sektörel
146
Dağılımı(1998-2005)………………………………………………………..
Tablo 3.9. İmalat Sanayi Üretimi ve İhracatında Teknoloji Yoğunluğu………………. 148
Tablo 3.10. Türkiye İmalat Sanayi İthalatının Teknoloji Yoğunluğu…………………... 150
Tablo 3.11. Hazine Müsteşarlığı’nca Verilen DYS İzinlerinin Sektörel Dağılımı……... 155
Tablo 3.12. 1996-2000 Yılları Arasında Yabancı Sermayeli Şirketlerin İthalatı ve

İhracatında Teknoloji Yoğunluğu (Toplam İçindeki Payları, %)…………..
157
Tablo 3.13. Türkiye ve GOÜ’lerde Yabancı ortaklar Tarafından Gerçekleştirilen AR-

GE Harcamalarının Ulusal Ticari AR-GE Harcamaları İçindeki Payı…….
159
Tablo 4.1. ADF Birim Kök Testleri…………………………………………………… 168
Tablo 4.2. Phillips-Perron Birim Kök Testleri………………………………………… 168
Tablo 4.3. Zivot-Andrews Birim Kök Testleri………………………………………... 170
Tablo 4.4. Perron (1997) Birim Kök Testi…………………………………………….. 172
Tablo 4.5. Büyüme Denklemlerinin Sınır Testi Modelleri…………………………….. 177
Tablo 4.6. Gecikme Uzunluğu Seçim İstatistikleri……………………………………. 178
Tablo 4.7. % 1 Anlamlılık Düzeyinde Kritik Değerler ve Sınır Testi…………………. 178
Tablo 4.8. Temel Büyüme Modelinin Dinamik ABDG(1,0,2) Modeli………………... 180
Tablo 4.9. Temel Büyüme Modeline Ait Uzun Dönem ve Kısa Dönem Katsayıları….. 180
Tablo 4.10. İthalat Modelinin Dinamik ABDG(1,0,2,1) Modeli……………………….. 182

7
TABLOLAR
Tablo 4.11. İthalat Modeline Ait Uzun Dönem ve Kısa Dönem Katsayıları…………… 183
Tablo 4.12. İhracat Modelinin Dinamik ABDG(1,0,2,1) Modeli………………………. 184
Tablo 4.13. İhracat Modeline Ait Uzun Dönem ve Kısa Dönem Katsayıları…………... 185
Tablo 4.14. VAR Modellerinin Yapısal Test Sonuçları………………………………… 189
Tablo 4.15. VAR Granger Nedensellik ve Blok Dışsallık Testi………………………... 190
Tablo 4.16. Kişi Başına GSYİH ve Kişi Başına GSYİH’nın Büyüme Oranı ve Varyans
Ayrıştırması Sonuçları……………………………………………………... 193

8
ŞEKİLLER

Şekil 1.1. Solow Büyüme Modelinde Durağan Durum Dengesi……………………... 17
Şekil 3.1. Türkiye’de Araştırma Sistemi Organizasyonu (1983)……………………... 136
Şekil 3.2. 139
Ulusal Yenilik Sistemi (2001)………………………………………………
Şekil 4.1.
1963-2002 Döneminde Kişi Başına GSYİH(LKBG), Sabit Sermaye

Yatırımlarının GSYİH’ya oranı(LYAT) ve Yükseköğretim Öğrenci
165
Sayılarının(LOKUL) Gelişimi……………………………………………...
Şekil 4.2.
1963-2002 Döneminde İthalatın GSYİH’ya oranı(LİTH), İhracatın
166
GSYİH’ya oranının(LİHR) Gelişimi……………………………………….
Şekil 4.3. Kişi Başına GSYİH ve Büyüme Oranı ile LİTH ve LOKUL İçin Etkiye
Tepki fonksiyonları………………………………………………………… 191

9
GİRİŞ

Ekonomik büyüme özellikle modern ekonomi biliminin temellerinin atıldığı 18.
yüzyılın ortalarından beri daha fazla üzerinde durulan ve araştırılan makroekonomik bir
değişken olmuştur. Sanayi devrimi ile ekonomide üretim faktörlerinin göreli önemindeki
değişme ve bunun üretim miktarı ve niteliğinde meydana getirdiği gelişmeler, ekonomi
teorisi içinde büyüme olgusunu ön sıralara taşımıştır.

1950’lerin sonlarında dünyada ekonomik büyüme hem gelişmekte olan ülkelerde
hem de gelişmiş ülkelerde refah artışı için gerekli en önemli olgu haline gelmiştir. Bu
dönemde 2. Dünya Savaşından büyük yıkımla çıkan Almanya ve Japonya gibi ülkeler
yanında diğer batı ülkeleri büyük bir ekonomik gelişme ve büyüme performansı
göstermişlerdir. 1970’lere gelindiğinde, gelir ve refah düzeyi olarak önemli ölçüde mesafe
kateden bu ülkelere rağmen diğer ülkelerde böyle bir atlımın yaşanamadığı, az
gelişmişliğin yüksek nüfus artışlarıyla birlikte sürdüğü bir öteki dünya şekillenmeye
başlanmıştır. Dönemin gelişmiş ülkelerinde maddi bolluğun niteliksel boyutu tartışılmaya
başlanmışken, fakir ülkelerde sorun temel fiziksel ihtiyaçların nasıl karşılanacağı
boyutunda gündemdeki yerini bulmuştur.

1970’lerde batı ülkelerinde sanayileşmenin getirdiği çevre sorunları, az gelişmiş
ülkelerdeki çok yüksek nüfus artışları, iktisatçılar arasında ekonomik ‘büyümenin sınırları’
olup olmadığı yönündeki düşünceleri araştırma konusu yapmıştır. Buradaki endişe, nüfus
artış hızı bu şekilde devam ettiği takdirde üretim faktörlerinin özellikle doğal kaynakların
bir gün biteceği ve sürekli ekonomik büyümenin bir yerde duracağı şeklinde ortaya
çıkmıştır. Büyümenin sınırları tartışmasının kökleri Robert Malthus’un ‘nüfus teorisi’ne
dayanmaktadır. Malthus nüfus büyümesini, içinde ekonomik gelişmenin yer almadığı
eninde sonunda bir durağan duruma yol açarak, kişi başına gelirde devamlı bir azalışa
neden olan bela olarak görmüştür1.

Tarımsal ürün arzının esnekliğini arttıran teknolojik gelişmeler ve dolayısıyla
verimlilik büyümesi, Malthusgil kötümser bekleyişi yavaşlatmıştır. Esasen yeni büyüme

1 Dernburg Thomas F., Duncan M. McDougall;(1960) “Macro-Economics”, International Student Edition,
McGraw-Hill Book Company, Inc.,New York,s.195.

10