ibrahim peçevî efendi'nin hayatı ve peçevî tarihi'nde yer alan bazı sosyo-kültürel kavramlar

133 Pages·2009·0.63 MB·Turkish

T.C.
GAZ(cid:2) ÜN(cid:2)VERS(cid:2)TES(cid:2)
SOSYAL B(cid:2)L(cid:2)MLER ENST(cid:2)TÜSÜ
TAR(cid:2)H ANAB(cid:2)L(cid:2)M DALI
YEN(cid:2)ÇA(cid:3) TAR(cid:2)H(cid:2) B(cid:2)L(cid:2)MDALI

(cid:2)BRAH(cid:2)M PEÇEVÎ EFEND(cid:2)’N(cid:2)N HAYATI VE
PEÇEVÎ TAR(cid:2)H(cid:2)’NDE YER ALAN BAZI SOSYO-KÜLTÜREL
KAVRAMLAR

MASTER TEZ(cid:2)

Hazırlayan
Emine ÖZCAN

Tez Danı(cid:4)manı
Prof. Dr. Ahmet GÜNE(cid:5)

Ankara – 2007
ONAY

Emine ÖZCAN tarafından hazırlanan “(cid:2)brahim Peçevî Efendi’nin Hayatı ve
Peçevî Tarihi’nde Yer Alan Bazı Sosyo-Kültürel Kavramlar” ba(cid:2)lıklı bu
çalı(cid:2)ma, 12 Haziran 2007 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda
oybirli(cid:3)i ile ba(cid:2)arılı bulunarak jürimiz tarafından Tarih anabilim dalında
Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmi(cid:2)tir.

........................

Prof.Dr. Ahmet GÜNE(cid:4) (Ba(cid:2)kan)

........................

Prof.Dr. Hale (cid:4)IVGIN

........................

Prof.Dr. Yasemin DEM(cid:5)RCAN
ÖNSÖZ

Osmanlı tarih yazarlarının ya(cid:2)am öyküleri ve eserleri üzerinde
yapılacak kapsamlı incelemelerin, ilgili dönemin ve dönem insanının,
dünyayı algılama biçimine -zihniyetine- ili(cid:2)kin önemli ipuçları verece(cid:3)i
dü(cid:2)ünülmektedir. Bu yakla(cid:2)ımla edinilecek açılımlar, tarihçinin, geçmi(cid:2)i daha
do(cid:3)ru okumasına yardım edebilecek; anakronizmden, çe(cid:2)itli yanılgılardan ve
pe(cid:2)in hükümlü yakla(cid:2)ımlardan ırak tutabilecektir.

Bu ba(cid:3)lamda, (cid:5)brahim Peçevî Efendi’nin önemli eseri Târîh-i Peçevî
’den hareketle ortaya koymaya çalı(cid:2)tı(cid:3)ımız incelememizin ilk aya(cid:3)ı iki alt
bölümden olu(cid:2)maktadır: Bunlar, XVI. ve XVII. yüzyıl Osmanlı Devleti’nde
ya(cid:2)amı(cid:2) ve çe(cid:2)itli devlet görevlerinde bulunmu(cid:2) -aynı zamanda bir tarihçi de
olan- (cid:5)brahim Peçevî Efendi’yi anlatmaya çalı(cid:2)an bir ya(cid:2)am öyküsü ile
Peçevî’nin tarihçili(cid:3)inin irdelendi(cid:3)i bölümlerdir.

Birbiriyle son derece ilintili olan yazarın kimli(cid:3)i ve tarihçili(cid:3)ine ili(cid:2)kin
sözkonusu bölümlerle, Peçevî’ye dâir belli bir kanaat olu(cid:2)turmak
amaçlanmı(cid:2)tır. Ayrıca bu bölümlerin çalı(cid:2)mamızın ikinci aya(cid:3)ını olu(cid:2)turan,
Peçevî’nin tarih yazıcılı(cid:3)ına konu olmu(cid:2), sosyo-kültürel kavramları anlamada
da önemli katkısı olaca(cid:3)ı dü(cid:2)ünülmektedir.

Çalı(cid:2)mamızın ikinci kısmında ele alaca(cid:3)ımız sosyo-kültürel
kavramların, Osmanlı tarihçili(cid:3)inde neredeyse yok denecek kadar az tetkik ve
tahlil edildi(cid:3)i anla(cid:2)ılmaktadır. Oysa, Osmanlı tarihinin bu vechesi, resmin
bütününü algılamada önemli bakı(cid:2) açıları kazandırabilecek nitelikte veriler
içermektedir.

Osmanlı tarihine ı(cid:2)ık tutan kıymetli eserlerden biri olan Târih-i
Peçevî’deki inceleme alanlarımızı olu(cid:2)turan sözkonusu iki ana kulvarla
ii
amaçlanan -hiçbir zaman tamamen ula(cid:2)amayaca(cid:3)ımız- tarihsel gerçekli(cid:3)e
biraz daha yakınla(cid:2)mı(cid:2) olabilmektir.

Bu konuyu muhtemel bir inceleme alanı olarak belirleyip taraflarına
sunmamdan; çalı(cid:2)ma yöntemleri geli(cid:2)tirme ve kaleme alma tarzı gibi bireysel
yakla(cid:2)ımlarımda beni özgür bırakan; bunun yanında tıkandı(cid:3)ım her noktada
çıkı(cid:2) için yardımda ve rehberlikte tereddüt etmeyen saygıde(cid:3)er hocam Prof.
Dr. Ahmet GÜNE(cid:4)’e olan (cid:2)ükranımı belirtmeyi borç bilirim.

Emine ÖZCAN
iii
(cid:2)Ç(cid:2)NDEK(cid:2)LER

ÖNSÖZ………………………………………………………………………………i
(cid:2)Ç(cid:2)NDEK(cid:2)LER……………………………………………………………………...iii
KISALTMALAR CETVEL(cid:2)…………………………………………………….….vi
G(cid:2)R(cid:2)(cid:5)…………………………………………………………..…………………….1

B(cid:2)R(cid:2)NC(cid:2) BÖLÜM
(cid:2)BRAH(cid:2)M PEÇEVî EFEND(cid:2)’N(cid:2)N YA(cid:5)AM ÖYKÜSÜ VE TAR(cid:2)HÇ(cid:2)L(cid:2)(cid:3)(cid:2)

1. YA(cid:5)AM ÖYKÜSÜ……………………………………………………..5
1.1. Tarih-i Peçevî’deki Takdime Göre
Peçevî’nin Ya(cid:2)am Öyküsü Ayrıntıları……………………...5
1.2. Peçevî’nin Kronolojik Ya(cid:2)am Öyküsü……………………36
2. TAR(cid:2)HÇ(cid:2)L(cid:2)(cid:3)(cid:2)…………………………………………………………..41
2.1. Peçevî’nin Tarih Tutkusu ve Tarihçili(cid:3)i……………………41
2.2. Batılı Tarihleri Dikkate Alarak ve
Ansiklopedist Kaygılarla Yapılan Tarihçilik Örne(cid:3)i ……...43
2.3. Peçevî’nin Tarihyazarlı(cid:3)ının
Metodolojik ve (cid:5)çeriksel Yanı……………………………….44
2.4. Peçevî’nin Objektif Tarihçili(cid:3)i ve Ele(cid:2)tiriselli(cid:3)i……………45
2.5. Vesika (cid:5)lmi ya da Diplomatika Açısından Peçevî………...47

(cid:2)K(cid:2)NC(cid:2) BÖLÜM
PEÇEVî TAR(cid:2)H(cid:2)’NDE YER ALANBAZI SOSYO-KÜLTÜREL KAVRAMLAR

1. TÜRK……………………………………………………………………49
1.1. Peçevî’nin Yabancı Tarihlerden Yaptı(cid:3)ı Tercümelerde
Zikredilen “Türk” Kavramı……………………………………..49
1.2. Peçevî’nin Kendi Satırlarında Zikretti(cid:3)i “Türk” Kavramı…54
iv
2. TÜRKÇE ………………………………………………………………58
3. OSMANLI……………………………………………………………….59
3.1. Osmanlı Kavramının
Müstakil Olarak Kullanıldı(cid:3)ı Ba(cid:3)lamlar………………………59
3.2. Osmanlı Kavramının
Tamlama (cid:4)eklinde Kullanıldı(cid:3)ı Ba(cid:3)lamlar…………………..61
4. GÖÇ VE SÜRGÜN…………………………………………………….66
4.1. Do(cid:3)rudan Göç Kavramına Atıfta Bulunulan Satırlar……..66
4.2. Celâli (cid:5)syanlarının Sebep Oldu(cid:3)u Hareketlenmeler……...67
4.3. Göç ve Sürgün Kavramlarının
Muadilli(cid:3)inin Gözlendi(cid:3)i Satırlar………………………………69
4.4. Do(cid:3)rudan Sürgün Kavramına Atıfta Bulunulan Satırlar….70
4.4.1. Bireysel Sürgünler…………………………………70
4.4.2. Bir Toplu Sürgün Örne(cid:3)i………………………….72
4.4.3. Sürgün Kavramına Atıfta Bulunan
Çarpıcı Bir Olay……………………………………72
5. ZULÜM………………………………………………………………….74
5.1. Zulmün Tezâhürüne (cid:5)ki Örnek……………………………...74
5.2. Peçevi’nin Örnekledi(cid:3)i Mezâlim…………………………….75
5.2.1. “Bir Zâlim Mürekkeb Sürmekle …..”…………….76
5.2.2. Halep’te Vakıflar Kanalıyla
Halka Yapılan Mezâlim…………………………..76
5.2.3. Dervi(cid:2) Pa(cid:2)a’nın Mezâlimi………………………...77
5.2.4. “Pâdi(cid:2)âh-ı Mazlûm”……………………………….79
6. BARI(cid:5)…………………………………………………………………..80
6.1. Barı(cid:2), Ama Ne U(cid:3)runa?...................................................81
6.2. Barı(cid:2) (cid:5)steyen Taraf Olmak………………………………….82
6.3. (cid:4)artlı Barı(cid:2) ya da Haddini Bilmezlik……………………….85
7. T(cid:2)CARET-ALI(cid:5)VER(cid:2)(cid:5)…………………………………………………87
7.1. Genel De(cid:3)erlendirmeler……………………………………..87
7.2. Bireysel Alı(cid:2)veri(cid:2)ler………………………………………….89
7.3. Ordu Odaklı Ticaret ve Alı(cid:2)veri(cid:2)ler………………………...92
v
7.4. Yabancı Tüccarlar……………………………………………94
8. E(cid:3)LENCE-E(cid:3)LENME…………………………………………...……96
8.1. Kara Ali Bey Portresi………………………………………...96
8.2. Sultan Süleyman’ın Düzenledi(cid:3)i E(cid:3)lenceler………………97
8.3. Elit Bir E(cid:3)lence Türü: Avlanma……………………………..99
8.4. E(cid:3)lence-(cid:5)ktidar (cid:5)li(cid:2)kisi Üzerine Bir Kar(cid:2)ıla(cid:2)tırma………..100
8.5. E(cid:3)lence Meclisleri…………………………………………..102
8.6. E(cid:3)lencenin Me(cid:2)rûiyeti……………………………………...103
8.7. Bir E(cid:3)lence Aracı Olarak Kahve ve Tütün……………….104
9. SANAT…………………………………………………………………106
9.1. Dönemin Sanat ve Estetik Anlayı(cid:2)ına
Atıfta Bulunan Satırlar………………………………………106
9.1.1. Osmanlı’nın Düzenledi(cid:3)i Heykel Sergisi ve
Müzecilik……………………………………………..107
9.1.2. Dinî Mekanlar Olu(cid:2)turmadaki Tavır…………….109
9.1.3. Eski Eserlere Gösterilen Saygıya Bir Örnek…..110
10. G(cid:2)Y(cid:2)M-KU(cid:5)AM………………………………………………………111
10.1. Ba(cid:2)lık Giyimi ……………………………………………..110
10.2. Kaftan ya da Hil’at Giyimi……………………………….113
10.2.1. Yabancılara Hil’at Giydirme …………………...114
10.2.2. Osmanlılar Arasında Hil’at Giydirilenler………116
10.3. Giyim-Ku(cid:2)ama Dâir Di(cid:3)er Ba(cid:3)lamlar………………….116
SONUÇ…………………………………………………………………………...120
KAYNAKÇA……………………………………………………………………...122
ÖZET……………………………………………………………………………...124
ABSTRACT………………………………………………………………………125
vi

KISALTMALAR CETVEL(cid:2)

a.g.e. : Adı Geçen Eser
a.g.m. : Adı Geçen Makale
a.g.t. : Adı Geçen Tebli(cid:3)
c. : Cilt
Çev. : Çeviren
Der. : Derleyen
Ed. : Editör
Haz. : Hazırlayan
No. : Numero
Nu. : Numara, Number
s. : Sayı
S. : Sayfa
p. : Page
Vol. : Volume
G(cid:2)R(cid:2)(cid:5)

Mevcut kaynaklarda, Peçevî’nin ya(cid:2)am öyküsüyle ilgili bilgiler, ünlü
eseri Târîh-i Peçevî ’nin izin verdi(cid:3)i oranda ortaya koyulabilmi(cid:2)tir1. (cid:5)brahim
Efendi’nin bu eseri kaleme alma amacı, kendisine dâir bilgiler vermeyi
içermedi(cid:3)i için, hayatının kilometre ta(cid:2)larına, “anlattı(cid:3)ı tarihin” ba(cid:3)lamı
gerektirdi(cid:3)i vakit -ve ancak- gerekti(cid:3)i ölçüde de(cid:3)inmi(cid:2)tir.

Çalı(cid:2)mamızın ilk kısmında, Peçevî’nin ya(cid:2)am öyküsünün ve
tarihçili(cid:3)inin izlerini, eserinin satırları arasında sürmeye çalı(cid:2)aca(cid:3)ız. Bu
ba(cid:3)lamda -muhtemelen, bugüne kadar yapılan çalı(cid:2)malardan farklı olarak-
tarihçinin Târîh-i Peçevî isimli eserinde ya(cid:2)am öyküsünün her hangi bir
a(cid:2)amasına ve tarihçili(cid:3)ine ait olan kopuk kopuk ve tek ba(cid:2)ına çok fazla mânâ
ta(cid:2)ımadı(cid:3)ı dahî dü(cid:2)ünülebilecek tüm ayrıntıları ayıklayıp ortaya çıkarmaya
çalı(cid:2)aca(cid:3)ız. Bundan kastımız, temel bilgilerin küçük ayrıntılarla kurabilece(cid:3)i
muhtemel kombinasyonlar ve sentezlemelerle, Peçevî’nin (cid:2)ahsiyetine ve
tarihçili(cid:3)ine dâir bütünlüklü bir bakı(cid:2) açısı kazandırılabilmektir.

Öncelikle, Târih-i Peçevî’de yazarın belirledi(cid:3)i konu akı(cid:2)ı paralelinde -
kronolojik kaygı gütmeden- ya(cid:2)am öyküsüne do(cid:3)rudan ya da dolaylı olarak
atıfta bulunan satırlar tespit edilip de(cid:3)erlendirilmeye çalı(cid:2)ılacaktır. Eser, bu
metodla bütünüyle ele alındıktan sonra, do(cid:3)rusal çizgide geli(cid:2)en bir ya(cid:2)am
öyküsü aktarabilmek amacıyla kronolojik bir toparlama yapılacaktır.

1 Peçevî’nin ya(cid:2)am öyküsüyle ilgili kısıtlı bilgiye ula(cid:2)ılabilecek yayınlardan bazıları: (cid:4)erafettin
Turan, “Peçevi” maddesi, MEB (cid:5)slam Ansiklopedisi, c. 9, s. 543-545; Ahmet Refik, Peçevi,
Kanaat Kütüphanesi, 1933 s. 5-17; Bekir Sıtkı Baykal, Peçevi Tarihi, Kültür ve Turizm
Bakanlı(cid:3)ı, Ankara 1982, c. I, s. XIII-XIX; Murat Uraz, Peçevi Tarihi, Son Telgraf Matbaası,
(cid:5)stanbul 1968, s. III-V.; Fahri Ç. Derin ,Vahit Çabuk “Peçuylu (cid:5)brahim Efendi’nin Hayatı ve
Eseri Hakkında Birkaç Söz” Târîh-i Peçevî (içinde) Enderun Kitabevi, (cid:5)stanbul 1980, s. I-VIII;
Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çeviren: Co(cid:2)kun Üçok , TC Kültür
Bakanlı(cid:3)ı Yay., Ankara 2000, s. 211-212; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Kültür Bakanlı(cid:3)ı
ve Tarih Vakfı Ortak Yay., c. 4, s. 1122.
2
Ardından, bu bölümle do(cid:3)rudan ili(cid:2)kili oldu(cid:3)u sugötürmez olan
tarihçili(cid:3)inin izlerine yönelece(cid:3)iz. Târih-i Peçevî’nin satırları arasında
sürdürdü(cid:3)ümüz ke(cid:2)if gezisi bize bu ba(cid:3)lamda da sadece çok küçük izler
sunabilecektir. Umulan, bu izlerin bir araya getirilmesinden (cid:5)brahim Efendi’nin
tarihçili(cid:3)ine dâir çıkabilecek anlamlı sonuçlardır.

Çalı(cid:2)mamızın ikinci kısmında kayna(cid:3)ımız çerçevesinde yapaca(cid:3)ımız
irdeleme, kavramlar üzerine olacaktır. (cid:5)brahim Peçevî Efendi, tarihinde, çe(cid:2)itli
ba(cid:2)lıklar altında tasnif edilebilecek birçok kavrama de(cid:3)inmektedir. Muhtemel
tasniflerden olan sosyo-kültürel kavramlar, bu çalı(cid:2)madaki tetkik sahamızı
meydana getirmektedir.

Kavramların yüzyıllar içinde ço(cid:3)u kez büyük ölçüde de(cid:3)i(cid:2)ime
u(cid:3)rayarak aldı(cid:3)ı yeni biçimleri yok sayarak bugünden geçmi(cid:2)e
projeksiyonlarda bulunmanın anakronik tespitler ve tahlillerin davetçisi
oldu(cid:3)u, neredeyse tartı(cid:2)ılmayacak bir gerçektir. Bu ba(cid:3)lamda Onatlı ve
Onyedinci yüzyıllarda ya da bundan be(cid:2)yüz yıl öncesinde, birtakım sosyo-
kültürel kavramlara yüklenen anlamlar günümüz algılamasına göre nasıldı,
sorusu çalı(cid:2)mamızın ikinci bölümünün özünü olu(cid:2)turacaktır.

Amacımız, incelemek üzere seçti(cid:3)imiz kavramları müstakil olarak ele
alarak hem tarihçinin sözkonusu kavramları algılama biçimini hem de dönem
zihniyetinin bu kavramlara yükledi(cid:3)i mânâları anlamaya çalı(cid:2)maktır.

Bu ara(cid:2)tırmada esas olarak takip etti(cid:3)imiz kaynak, eserin Matbaa-ı
Âmire baskısı olacaktır. Kânunî Sultan Süleyman’ın tahta çıkı(cid:2)ından IV.
Murat’ın vefatına de(cid:3)in geli(cid:2)en olayları içeren bu baskı, (cid:5)stanbul’da ilki 1864
(1281) ve ikincisi 1866 (1283) yılında olmak üzere iki cilt halinde basılmı(cid:2)tır.
Söz konusu baskının arka planına ili(cid:2)kin eserin kendi içinde her hangi bir bilgi
bulunmadı(cid:3)ı gibi bu ba(cid:3)lamda giri(cid:2)ilen ara(cid:2)tırmalar da herhangi bir sonuç
vermemi(cid:2)tir. Peçevî Tarihi’ni konu eden kısıtlı sayıdaki mevcut kayna(cid:3)ın hiç
biri bu baskının hangi yazma nüsha ya da nüshalardan faydalanarak baskıya